Qazaqstanda dın jäne memleket qatynasy men dın jäne qūqyq bailanysy, zaiyrlylyq töŋıregındegı mäseleler talqylanǧanda ekı türlı qatelıktı baiqauǧa bolady. Bırınşısı, būrynǧy keŋestık jüie şeŋberınde qalyptasqan tüsınıkten şyǧa almai zaiyrlylyqty dınsızdık (ateizm) ūǧymyna balama türde qoldanu qatelıgı, ekınşısı zaiyrlylyq degenımız dınsızdık emes dep tüsınetın, alaida onyŋ qalai qoldanys tabuynan, onyŋ qaǧidattarynan beihabar, özı ūstanatyn dıni müddege qarai beiımdeuge tyrysu qatelıgı.
Bırınşı mäsele boiynşa qatelık, negızınen, dın qūbylysynyŋ qoǧamdaǧy orny men rölıne şynaiy baǧa berılmeuınen, sabaqtastyqty dästürlı dıni täjıribege süiengen dıni tanym men senım tüsınıgınıŋ negızderı men erekşelıkterıne män bermeuşılıkten, qoǧamdaǧy dıni ūstanym dinamikasynyŋ artuy mäselesın nazarǧa almaudan, ne bolmasa halyqtyŋ dıni jaŋǧyruy men dındar azamattardyŋ sanynyŋ künnen künge artuynan qauıptenu üreiınen tuyndap otyr. Al ekınşı mäselege qatysty, memlekettıŋ dıni pliularizm men senım bostandyǧyna bergen mümkınşılıkterın būrmalai otyryp, basqa da mūsylman elderımen salystyrmaly türde dıni ūstanymǧa qolaily jaǧdai qalyptastyru, tıptı jekelegen toptar men közqaras ökılderınıŋ memlekettık, qūqyqtyq qaǧidattardy zaiyrlylyq qaǧidattaryna qaişy dep sanau arqyly tolyq öz dıni qyzyǧuşylyqtaryna talpynys jasau. Soŋǧy kezderde aitylyp jürgen «Qazaqstan, mūsylman memleketı boluy tiıs. Ony zaŋda körsetuımız kerek» degen syndy pıkırlerdıŋ astarynda osyndai talpynys jatyr deuge bolady.
Bızdıŋ elımızde dın, saiasat, qūqyqtyq negız jäne zaiyrlylyq ūstanymynyŋ qaǧidattarynyŋ naqty anyqtamasy jasalynbaǧan. Sol üşın de osy ūǧymdy adamdardyŋ ışındegı dünietanymy aiqyndap keledı. Al qoǧamda köpşılık adamdar estıgen aqparattaryna qarai oi aitady jäne solai qabyldaidy. Olai bolsa, älı de bolsa osy ūǧymnyŋ qaǧidattyq qyryn aiqyndau mındetı tūr. Būl jalpy qoǧamnyŋ ärbır salasyndaǧy memlekettık talaptardy aiqyndauǧa kömektesedı.
Bızdıŋ elımızde dınge beitarap qaraityn adamdar men ūstanymdardy zaiyrly dep sipattau beleŋ alǧan. Sondyqtan osy anyqtama negızınde zaiyrly qūqyq dep negızı dınge negızdelmegen, dınnıŋ qaǧidalarynan täuelsız, al zaiyrly memleket degende memlekettık basqaru jäne retteu jüiesınde dıni senımder men şarttardy qoldanbaityn memleket dep tüsınemız.
Qazırgı Qazaqstan qoǧamynyŋ basynan keşırıp otyrǧan kezeŋın zaiyrlylyq qaǧidattardyŋ ornyǧu kezeŋı dep baǧalauǧa bolatyn şyǧar. Olai bolatyny, dın men memleket qatynastarynda älı de aiqyndaudy qajet etetın talaptar men qaǧidattar jetıp artylady. Tıptı keibır kezderı dınnıŋ qaǧidalary men talaptaryn memlekettıŋ saiasaty men qaǧidalaryna qarsy qoiu, bolmasa dıni ükım men memlekettıŋ ūstanymynyŋ arasynda qalu siiaqty yŋǧaisyzdyqtar barşylyq.
Öz kezegınde, negızınen dınge qatysty şarttar men talaptardy memleket aiqyndaidy. Oǧan eşkımnıŋ de talasy bolmauy tiıs. Alaida dıni-senım bostandyǧy berılgen qoǧamda azamattardyŋ özderı ūstanatyn dınnıŋ talaptaryn da öz betterınşe oryndauyna eşqandai kedergı bolmaityndyǧy zaŋda körsetılgen. Osy jerde alǧaşqy tüsınbestık tuyndap otyr. QR Zaŋda: «Ärkım Qazaqstan Respublikasynyŋ zaŋnamasyna säikes dıni nemese özge de nanymdardy ūstanuǧa, olardy taratuǧa, dıni bırlestıkterdıŋ qyzmetıne qatysuǧa jäne missionerlık qyzmetpen ainalysuǧa qūqyly» delıngen (Dıni qyzmet jäne dıni bırlestıkter turaly zaŋ 3-bap, 6-tarmaqşa). Olai bolsa, azamattar ūstanatyn dınnıŋ qandai da bır talaby nemese qaǧidasy memlekettıŋ qoiǧan talaptary men zaŋdarynyŋ bırıne qaişy kelgen jaǧdaida, būl mäsele qalai şeşıletındıgınıŋ basy älı de bolsa aşyq qalyp otyr. Memlekettık mekemelerde dıni räsımderdı oryndau, mektepke dıni atributikamen kelu (hijap mäselesı), dınnıŋ ışındegı qaǧidalar boiynşa ärkımnıŋ öz dının uaǧyzdauǧa yntaly boluy siiaqty mäseleler. Mäselen, mūsylman dını boiynşa bır adam dındı bılse, onyŋ ekınşı adamǧa taratuy, uaǧyzdauy qūptalatyn mäsele. Al belgılı bır ökılettı mekeme ökılderınıŋ ǧana uaǧyz aituǧa qūqyly boluy orta ǧasyrdaǧy katolik dınınıŋ ülgısıne oralu degen söz. Būl sol dınnıŋ ışındegı dındarlardyŋ arazdyǧyn tudyruy mümkın nemese basymdyq berılgen dıni mekeme ökılı özıne berılgen ökılettılıktı asyra paidalanuy yqtimal. Mūndai missonerlık qyzmetter hristian dınınde de bar.
Belgılı bır dınnıŋ yqpalyn naqty sol dınnıŋ ökıldıgı bolyp sanalatyn dıni bırlestıkke beru nemese belgılı bır dındı uaǧyzdaudaǧy şekteulerdı qoiu kezınde būl ūiymdardyŋ ökılı tüsınıstıkpen, şydamdylyqpen qarauy mümkın. Alaida dästürlı emes dınder men aǧymdardyŋ ökılderı būl talaptarmen mülde sanaspaityndyǧy belgılı. Olai bolsa, dın salasyndaǧy zaiyrlylyq qaǧidattaryn qalyptastyruda būl mäsele basty nazarda boluy tiıs. Öz kezegınde dındarlar da zaiyrlylyq qaǧidalary men dınnıŋ qaǧidalaryn salystyryp ta jatpaidy. Olai bolatyny dındarlar üşın olardyŋ ömırınıŋ baǧdaryn aiqyndaityn qaǧida – dınnıŋ talaptary.
Alaida, zaiyrlylyqty zaŋdar men qūqyqtyq normalardyŋ, memlekettık qaǧidattardyŋ dıni ūstanymdarǧa negızdelmegen jäne odan täuelsız formasy dep qarastyruǧa bolady. Osyǧan bailanysty memlekettık bilıktıŋ dınnen bölınuı, zaŋdaryn dınge negızdemeuı, belgılı bır dındı qoldamauy, iaǧni dıni pliuralizmdı saqtauy, barlyq dın ökılderıne teŋ qūqyq beruı, bılım beru ısınıŋ zaiyrly sipatta boluy, otan qorǧau, densaulyq jäne memlekettık qyzmette zaiyrlylyq talaptarynyŋ qataŋ saqtaluy, dın jäne memleket ısterınıŋ ajyratyluy siiaqty qaǧidattardy qamtyǧan.
Degenmen, būl dın ısı memleket ısınen bölek degenımen, dın men qoǧam bölek degen qaǧidany tudyrmaidy. Sebebı, qoǧamdaǧy dıni ahualdy retteu, qadaǧalau, dıni bırlestıktermen jūmys, olardyŋ qyzmetterın qadaǧalau, qazırgıdei ruhani baǧytyn aiqyndau kezeŋındegı jäne radikaldy, desstruktivtı sipattaǧy aǧymdar men ūstanymdarǧa qarsy küres jürgızıp otyrǧan bızdıŋ elımız üşın asa maŋyzdy. Demek, zaiyrlylyq qaǧidattaryn ärbır memlekettıŋ ışkı dıni ahualyna bailanysty, mädeni-ruhani ūstanymdaryna jäne tarihyna, saiasi, qūndylyqtyq müddesıne qarai qalyptastyruy zaŋdy qūbylys. Būǧan Resei, Türkiia tıptı keibır arab elderı jäne Europanyŋ bırqatar elderın mysal beruge bolady. Qanşalyqty dıni qūndylyqtar nemese dındarlardyŋ sany basym bolǧanymen qoǧamdyq jäne ädeumettık qarym-qatystardy retteude zaiyrlylyq qaǧidalary men zaiyrly qūqyqtyq normalar maŋyzdy küşke ie bola beredı. Sondyqtan dındarlardyŋ körsetkışınıŋ artuymen zaiyrlylyq qaǧidattary men qūndylyqtaryna eşqandai da şekteu bolmasy anyq. Tek dın men dıni qyzmetter tetıkterı dūrys qalyptastyrylsa bolǧany.
Zaiyrlylyq tek dın men senım bostandyǧy nemese memleket pen dıni mekemeler ısterınıŋ ajyratyluy ǧana emes. Zaiyrlylyq, köptegen elderde, sonyŋ ışınde bızdıŋ elımızde de memlekettıŋ demokratiialyq, qūqyqtyq ūstanymdarǧa negızdeluın bıldıredı. Olai bolsa, memlekettıŋ jalaŋ türde zaiyrly boluy emes, tarihi, ruhani, mädeni salalardaǧy qūndylyqtaryn nazarǧa ala otyryp, azamattardyŋ senımdık jäne ruhani qajettılıkterın baǧalai otyryp zaiyrlyq qaǧidattarynyŋ ülgılerın qalyptastyruy qajet. Mūnyŋ alǧyşarttary elımızde jasala bastady deuge bolady. Oǧan dälel: «Osy Zaŋ Qazaqstan Respublikasynyŋ özın demokratiialyq, zaiyrly memleket retinde ornyqtyratynyn, ärkimniŋ ar-ojdan bostandyǧy qūqyǧyn rastaitynyn, ärkimniŋ dini nanymyna qaramastan teŋ qūqyly boluyna kepıldık beretının, hanafi baǧytyndaǧy islamnyŋ jäne pravoslavielık hristiandyqtyŋ halyqtyŋ mädenietınıŋ damuy men ruhani ömırındegı tarihi rölın tanitynyn, Qazaqstan halqynyŋ ruhani mūrasymen üilesetın basqa da dınderdı qūrmetteitının, konfessiiaaralyq kelısımnıŋ, dıni taǧattylyqtyŋ jäne azamattardyŋ dıni nanymdaryn qūrmetteudıŋ maŋyzdylyǧyn tanitynyn negızge alady» degen dıni qyzmet jäne dıni bırlestıkter turaly zaŋnyŋ priambulasyndaǧy sözder.
Būl qaǧidanyŋ endıgı jerde jetıldıru mındetı tūr. Öitkenı, qazırgı dıni senım bostandyǧy degen jeleumen jappai berılgen mümkınşılıktıŋ bolaşaqta ülken ruhani, dıni bölınuşılıkke, konfessiiaaralyq qaişylyqtarǧa, tıptı teke-tıreske alyp keletındıgın de nazarǧa alǧan dūrys. Sondyqtan memleket qoǧamnyŋ qazırgı ahualyn qadaǧalau ǧana emes, bolaşaq keleŋsızdıkterdıŋ aldyn aluǧa da mındettı. Iаǧni, dästürlı dınderdıŋ barynşa därıpteluın, terıs aǧymdardyŋ barynşa aldyn alu dep tüsınu kerek.
Dın – äleumettık, psihologiialyq, dünietanymdyq qūbylys. Ärbır qoǧam otbasynan, otbasy jeke adamdardan tūratyn bolsa, ärbır individtıŋ jeke düniesı bar jäne ol özınıŋ, qoǧamnyŋ, memlekettıŋ, jaratuşynyŋ aldynda jauapkerşılıgı bar tırşılık iesı. Oǧan qosa dın qoǧamǧa, basşyǧa, jeke adamǧa, qysqasy ärbır qoǧam müşesıne mındetter jükteidı. Al dındar üşın bırınşıden, dınnıŋ būiryqtaryn oryndau, tyiymdarynan qaşu, qūlşylyq pen mınajattaryn jüzege asyru jaratqannyŋ būiryǧy, jeke jauapkerşılıgı bolyp tabylady. Ony oryndamasa, dıni tūrǧydan künä jasaǧany jäne ıştei qaişylyqqa tüsedı. Būl onyŋ jan-düniesınde psihologiialyq küizelıs tuǧyzady. Ekınşıden, memlekettıŋ zaŋy men tärtıbın moiyndap, zaŋyna baǧynyp, qūrmetteu onyŋ azamattyq boryşy, mındetı. Būl tūrǧydan dındar adam ekı mındet arasynda qalyp otyr. Bırı – dıni mındetı, ekınşısı – memleket aldyndaǧy azamattyq mındetı. Osy ekı talaptyŋ, qūndylyqtyŋ arasyn retteu, oŋtaily şeşım şyǧaru, azamattardyŋ özın ekı jaǧynan da tolyqqandy sezınuı eldegı zaiyrlylyq qaǧidalarynyŋ tüsındırmelerıne tıkelei bailanysty.
Zaiyrly memlekette dıni senım bostandyǧy – azamattardyŋ qandai da bır kedergıge ūşyramai qalaǧan dınıne senuı, onyŋ talaptaryn erkın oryndauy, ūstanatyn dını turaly oilary men bılımın auyzşa nemese jazbaşa taratu, sol dındı erkın üirenıp, basqasyna erkın taratu, memleket tarapynan belgılengen zaŋǧa sai äreket etu şartymen otbasynda nemese qoǧamdyq oryndarda özınıŋ sengen dının ūstanu mümkındıgı. Alaida elımızde dästürlı emes dıni bırlestıkterdıŋ qyzmetın baqylau üşın qoiylǧan talaptar, dästürlı dın ökılderın de qamtyǧandyqtan keibır teŋsızdıkter tuyndauy yqtimal. QR Dıni qyzmet jäne dıni bırlestıkter turaly zaŋnyŋ 7-babyndaǧy qoiylǧan talaptarda zaŋnyŋ priambulasyndaǧy basymdyq qarastyrylmaidy. Al ıs jüzınde dästürlı emes dıni ūiymdar men bırlestıkter zaŋnyŋ talaptaryn köbınese saqtamaityndyqtan, qoǧamnyŋ tynyştyǧyna müddelı dästürlı dınder men bırlestıkterdıŋ qyzmetı şekteledı de terıs dıni ideologiiamen küreste jeŋılıs tauyp otyrady.
Sonymen zaiyrlylyq qaǧidasy, tepe-teŋdıktı qamtamasyz etetın jüie. Būl jüiede dın men memleket jeke-dara ömır süruı tiıs. Bıraq, Qazaqstanda konseptualdı türde zaiyrlylyqtyŋ qaǧidattary aiqyndalmasa joǧaryda aitylǧan qaişylyqtar men taitalas älı de sozyla bermek. Sondyqtan memlekettık, saiasi ūstanymdy küŋgırttıkten aryltyp, aiqyndau qajet bolsa, öz kezegınde dıni bırlestıkter, sonyŋ ışınde dästürlı dın ūiymdary da anyqtamalyq apparatty aiqyndauda belsene qatysuy tiıs.
Qoryta kelgende, ärine elımızde zaiyrlylyq qaǧidattarynyŋ oryn aluy jalpy dındarlar üşın de tiımdı jaǧdai. Jalpy zaiyrlylyq ūstanymdary dınnıŋ ışkı qaǧidalarynda da oryn alady. Sol sebeptı memlekettıŋ zaiyrlylyq ūstanymdary men qaǧidattary dınnıŋ qaǧidalary jäne adamgerşılık normalarymen ündestık taba otyryp qalyptastyrylsa qūba-qūp bolar edı. Būrynǧy ǧylym men dınnıŋ bır-bırın joqqa şyǧaruy, konfrontasiia ürdısı de qazırgı ǧasyrda bäseŋdedı. Qazır özara tüsınıstıkke bet būrdy. Sondyqtan dındı qoǧamnan tys qarastyru, ony tek qarsy maidanda elestetu dertınen arylǧan dūrys. Onyŋ üstıne Qazaqstandaǧy azamattardyŋ dındarlanu ürdısınıŋ qarqyndy jürıp jatqandyǧyn nazarǧa alatyn bolsaq, būl qazırgı zaiyrlylyq qaǧidattaryndaǧy keibır talaptardy qaita qarau qajettılıgın tudyrary sözsız.
Jalpy ärbir din ūctanuşy iaǧni dinşil adam öziniŋ ūctanatyn dinin dūryc dep ecepteidi. Özderine tiecili kanondary bar. Bacqa dinderdiŋ kanondarymen kelicpeui mümkin. Dinder özderiniŋ col kanondary men dogmattary arqyly erekşelenedi jäne olardy özgertu nemece dogmatikalyq calada belgili bir kelicimge kelu mümkin emec.
Adamnyŋ ömirdegi öziniŋ ornyn tücinu, önegelik baǧyt-baǧdarlardy izdeu jäne olarmen bailanycty dinşildiktiŋ işki qaişylyqtary da bolatyny belgili. Condyqtan dünietanymnyŋ qalyptacuyna ekzictensialdy maǧynadaǧy faktorlar älbette yqpal etedi. Dünietanym – būl tek düniecezim, küizelic, acqaq mūrattar ǧana emec, conymen birge codan tuyndaityn nyq cenim, ömirlik ūctanym, äleumettik-caiaci mūrattar, oqiǧaǧa baǧa beru. Tipti būl adamnyŋ naqty bir jaǧdailarda belgili bir minez-qūlyqtyq äreketke şynaiy daiyndyǧy. Dünietanymnyŋ qalyptacuyna, äcirece onyŋ tanymdyq öricine bilim aitarlyqtai yqpal etedi. Ocy cebepten, zertteu nycanacy retinde arnaiy univercitette bilim aluşy ctudenttik jactar alynady. Bilim azamatty, tolyqqandy tūlǧany qalyptactyruǧa tiic. Joǧarǧy dünietanymdyq baǧyt-baǧdarlardyŋ joǧaluy şekten şyqqan qylyqtarǧa, tūlǧanyŋ özdiginen qūldyrauyna äkelip coqtyruy mümkin. V. Colovev aqyl mäcelecin, ömir cüru şyndyǧy, onyŋ maǧynacy mäcelecin şeşetin jäne conymen birge eriktiŋ joǧarǧy talaptaryn qanaǧattandyratyn biik deŋgeidegi cenimniŋ qajettigi turaly aitqan bolatyn.
Dünietanymdyq ideialar bizdiŋ ömirimizge baǧyt beredi jäne onyŋ qūndylyqtaryn aiqyndaidy. Filocofiialyq dünietanymnyŋ qalyptacuy tūlǧanyŋ boiynda cynşyldyq, kümändanu tärizdi qacietterdi qalyptactyrudy da közdeidi. Cöz dünietanymnyŋ qalyptacuyna yqpal etetin bacty faktorlardyŋ biri oilau mädenieti turaly da bolyp otyr. Demek, bilimdi aqyl mädenieti men özindik cynşyldyqty qalyptactyruǧa baǧyttau qajet. Cyni oilau – būl barlyǧyn taldau, ūǧynu, coqyr cenimdi qabyldamau daǧdycy. Būl öz qatelerin köru jäne moiyndau qabileti, öz ic-qimylyn rasionaldy baǧalau, condai-aq bacqa adamdardyŋ pikirin aqylmen caralau daǧdycy. Ol üşin erkin tūlǧalardy qalyptactyru qajet. Eŋ maŋyzdycy işki erkindik, özindik Men keŋictigindegi baǧyt-baǧdar, öitkeni adam öziniŋ jaǧdaiyn neǧūrlym keŋ ūǧynca jäne öz minez-qūlyǧyn canaly türde bacqara alca, coǧūrlym ol erkindikti cezinedi. Ondai erkindiktiŋ maŋyzdy talaptarynyŋ biri reflekciiany damytu, iaǧni tanymnyŋ öz işki düniecine baǧyttaluy. Degenmen erkin bolu tūtac fenomenniŋ tek negativti acpektici ǧana, onyŋ pozitivti acpektici – jauapty bolu. Qazirgi kezde cyni oilau, reflekciia daǧdylaryn damytudyŋ, manipuliasiianyŋ aldyn aludyŋ türli baǧdarlamalary qūractyrylǧan. Dectruktivti dini aǧymdar keŋ öric alyp otyrǧan jaǧdaida äcirece dintanuşy ctudentterdi ocy täjiribelerge üiretu qajet, öitkeni bilim tek üctirtin oqytumen ǧana şektelmeui kerek. Conymen, bilim derbec, erkin tūlǧany qalyptactyruy kerek.
Ǧylymnan tyc cyni emec oilau – qazirgi uaqyttaǧy bacty mäcele. Ärine, ǧibadattarǧa küştep tartuda adamnyŋ ocaldyǧyn körcetetin faktorlar da bar. Mycaly, ol ocy cättegi ülken qaiǧy-qaciretter, şynaiy dini cenimniŋ, qūndylyqtardyŋ joqtyǧy, tūlǧanyŋ täueldilikke beiimdililigi, ata-analar men balalar aracyndaǧy qarym-qatynactaǧy olqylyqtar, jactar aracyndaǧy ǧibadattar bar ynta-jigermen ūcynyp otyrǧan ruhani aqiqatqa degen ūmtylyc. Conymen birge, köŋil-küi tapşylyǧyn, mahabbatty qajetcinu, kognitivti qajettilikterdi (maqcatty cezinu, ömirlik baǧdarlar) de atap ötu maŋyzdy. Degenmen, öte tiianaqty türde jürgizilgen pcihologiialyq manipuliasiia belgili bir ǧibadatqa köndirudiŋ eŋ tiimdi täcili.
İ.A.İlin aitqandai, şynaiy dinşildik şynaiy «bilimcizdikten» bactalady. Būl oidy Äl-Äzhär universitetınıŋ ūstazy, doktor Ata äs-Synbatidyŋ pıkırı de qauattaidy.Ol özınıŋ bılım men nadandyqqa jasaǧan sipattamysynda mynadai ülgını beredı.
1) Nadandyq+Kedeilık=Qylmys
2) Nadandyq+Bailyq=Būzǧynşylyq
3) Nadandyq+Erkındık=Anarhiia
4) Nadandyq+Bilık=Qanau
5) Nadandyq+Dın=Laŋkestık
Al eger «nadaqtyqtyŋ» ornyn «bılımge» almastyratyn bolsaq:
1) Bılım+Kedeilık=Qanaǧat
2) Bılım+Bailyq=Şükırşılık
3) Bılım+Erkındık=Şattyq
4) Bılım+Bilık=Ädıldık
5) Bılım+Dın=Tūraqtylyq [1]
Būl tūjyrymmen kelıspeuge bolmaidy. Sebebı, qazırgı mūsylman älemı dınsızdıkten men jalaŋ dınşıldıkten köp zardap şegude. Kezınde bükıl älemdı moiyndatqan mūsylmandardyŋ teŋ jartysy sauatsyz körınedı. Keibır elderdegı sauatsyzdyq deŋgeiı alaŋdatady: mäselen, 2008 jylǧy derekter boiynşa eresek äielderdıŋ Aljirde 34%, Bangladeşte 52%, Mysyrda 40%, Marokkoda 58%, Päkıstan men Iemende 60%, Türkiiada 20% adamdar sauatsyz [2].
Qazırde elımızdegı dıni ahual ärbır sanaly azamatty alaŋdatady. Osyǧan bailanysty kündelıktı qoǧamdyq qatynastarda dıni ūstanymnyŋ erekşelıkterı men ärtürlı qyrlary jaryqqa şyǧyp jatyr. Dındı ūstanuşylardyŋ qatary molaiǧan saiyn qoǧamdyq ortada jaǧymdy-jaǧymsyz pıkırler tuyndap, qarama-qaişylyqtar, otbasylyq ömırdegı kikıljıŋder, dıni tüsınıkterdegı alşaqtyqtar beleŋ aluda. Eger, älem elderındegı osy dıni ūstanym men qarym-qatynastarǧa bailanysty qaişylyqtardy nazarǧa alar bolsaq, dıni alauyzdyq pen bölınuşılıktıŋ zardaby orasan bolatyndyǧyna köz jetkızuge bolady. 2008 jylǧy Aǧylşynnyŋ ışkı qauıpsızdık qyzmetınıŋ materialdary boiynşa terrorlyq äreketter men solarǧa jaqyn tūratyndardyŋ köpşılıgı dındı jaqsy bılmeitın, tıptı dıni mındertterın oryndamaityndar ekendıgın jazady. Al onyŋ aldyn alu retınde dıni aǧartuşylyq pen dıni mekemelerdıŋ jūmysy dūrys jolǧa qoiylu kerektıgın körsetken.
Bıraq, islam älemın fatalizm pıkırı jaulap alǧandyǧy şyndyq. Fatalizm pıkırınıŋ jaulaǧandyǧy sonşalyq adam eger qandai da bır ıste özıne bır paida beretın bolsa, ol qūdaidyŋ taǧdyryna qarsy kelgenı bolyp sanalǧan.
Qazaqstan Respublikasy Bılım jäne ǧylym ministrlıgınıŋ 2006 jyly nūsqamalyq hatymen orta jalpy bılım beretın mektepterde «Dıntanu negızderı» kursyn engızudı ūsynǧany belgılı. Būl şeşım köptegen dau tuǧyzdy. Bıreuler būl kurssyz sauatty tülek daiyndau mümkın emes degendı alǧa tartsa, ekınşılerı būl kurs zaiyrly memlekettegı onsyz da az emes dındar otbasylarynyŋ qataryn toltyrady, üşınşılerı – mūǧalımder – maŋyzdy materialdy tiıstı deŋgeide jetkızetın sauatty mamandardyŋ joqtyǧyn alǧa tartty. Bıraq qalai degenmen de būl ıs jüzege asyp qazır orta bılım beretın oqu oryndarynda oqytylyp kele jatyr. Qazaqstan Respublikasy Bılım jəne ǧylym ministrınıŋ 2014 jylǧy 15 şıldedegı № 281 būiryǧymen Jalpy bılım beretın mektepterdıŋ 9-synybyna arnalǧan «Zaiyrlylyq jəne dıntanu negızderı» kursynyŋ baǧdarlamasyn bekıtu turaly şeşım şyǧyp, 2016-2017 oqu jylynan bastap «Dıntanu negızderı» pänı «Dıntanu jäne zaiyrlylyq negızderı» pänı retınde oqytylyp keledı. Negızınde būl pändı oqytudaǧy maqsat elımızdegı jastardyŋ dın turaly sauattylyǧyn arttyryp, bolaşaqta ärtürlı terıs aǧymdardyŋ soŋynan erıp ketudıŋ aldyn alu ekendıgı dausyz. Alaida būl qanşalyqty deigeide tiımdı oryndaluda degen sūraqqa eşkım tolyq jauap bere almaidy.
Jalpylama «Dıntanuǧa» qatysty pän azamattardyŋ tolyq dın sauattylyǧyn qalyptastyruǧa üles qosady desek te, elımızde osy baǧytta mamandar da äızırlenıp jatyr. 1992 jyldan bastap qolǧa alynǧan būl saladaǧy mamandardy qazırde elımızdıŋ alty JOO bazasynda oqytu jolǧa qoiylǧan. Memleketımız üşın jaŋaşa baǧyt bolyp tabylatyn «dıntanu» mamandyǧyn äzırleu oŋaiǧa soqqan joq. Älı de bolsa būl salany tolyq aiaǧynan tūryp kettı dep aitu erterek. Sebebı, osy salada köptegen tüpkılıktı şeşudı qajet etetın mäseleler bar:
- Alǧaşqy kezde «dıntanu» mamandyǧyna eŋ jaqyn sala filosofiia, bolǧandyqtan, atalmyş mamandyq filosofiia kafedralarynyŋ qaramaǧynda aşyldy. Sol sebeptı filosofiia, tarih, filologiia salasyndaǧy mamandar alǧaşqy dıntanuşylardy daiyndady. Būl jäiıt «Dıntanu» pänderınıŋ tolyq igerılmeuıne, üstırtın qarastyryluyna sebep boldy.
- Dıntanu mamandyǧyna qatysty oqulyqtar men oqu qūraldary mülde bolmady. Sondyqtan, būl mäsele tolyqtai oqytuşylynyŋ ūstanymyna qaldyryldy. Pännıŋ atauyna mazmūny sai kelmeitın jäittar köptep kezdestı. Būl öz kezegınde studentterdıŋ talaptanbauşylyǧyn jäne narazylyǧyn tudyrdy. Tıptı «dıntanu» mamandyǧyn bıtırgen tülekterdıŋ köpşılıgı özderınıŋ mamandyǧy boiynşa jūmys ısteuge daiyn bolmai şyqty.
- «Dıntanu» mamandyǧyna talapkerlerdıŋ az keluıne bailanysty joǧary oqu oryndarynyŋ basşylyǧy jäne ministrlık tarapynan naryqtyŋ zaŋyna sai kelmegendıkten qamqorlyqtyŋ az boluy. Qajet dep sanamaǧan jaǧdaida, talapkerlerdıŋ azaiuyna bailanysty mamandyqtaŋ tübegeilı jabylyp qalu qaupı älı de saqtaluda.
- Būl salaǧa memlekettık tapsyrys az berılıp, talapkerlerdıŋ az keluıne bailanysty, dındanuşylarǧa därıs beretın oqytuşylardyŋ moinyna onşaqty, tıptı odan da köp pänderdıŋ jükteluı jiı kezdesedı. Būl öz kezegınde pännıŋ, aqyry mamandyqtyŋ sapasynyŋ tömendeuıne äkelıp soǧady.
- Dıntanu mamandyǧynyŋ alǧaşqy kezeŋderınde kelgen talapkerlerdıŋ teologiialyq bılımdı közdep keluıne bailanysty müdde qaişylyǧy oryn aldy. Osy müdde tūrǧysynan dın därısterın beruge mamandar da daiyn bolmai şyqty.
- «Dıntanu» mamandyǧyn bıtırıp şyqqan mamandardyŋ osy salaǧa kelmeuı. Sol sebeptı, būl kemşılıktıŋ ornyn äleumettanuşylar, saiasattanuşylar, tıptı filolog mamandardyŋ tolyqtyruy. Sonmen qatar, dıntanu, islamtanu jäne teologiianyŋ ara jıgı de älı naqty ajyratylmaǧan deuge bolady. Al halyq üşın dın salasynyŋ bärı bır. Tıptı ministrlıkte tek dındarlar jūmys jasaidy dep oilaityndardyŋ qarasy basym.
Keŋşılık TYŞHAN,
L.N.Gumilev atyndaǧy EŪU
Dıntanu kafedrasynyŋ meŋgeruşısı, f.ǧ.k.
QR ükımetı janyndaǧy dıni bırlestıktermen bailanys jönındegı keŋes müşesı,
QR AjAQDM qoǧamdyq keŋesınıŋ müşesı,
QR AQDM Dın mäselelerı jönındegı ǧylymi zertteu
jäne taldau ortalyǧynyŋ aǧa ǧylymi qyzmetkerı,
