Saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn aqtau mäselesı älı künge tolyq şeşımın tapqan joq

  Memleket basşysynyŋ Saiasi quǧyn-sürgın jäne aşarşylyq qūrbandaryn eske alu künıne orai ündeuıne öz pıkırın bıldırdı, dep habarlaidy Qazaqstan tarihy  portaly.  Memleket basşysy Saiasi quǧyn-sürgın  qūrbandaryn aqtau jönındegı komissiia qūru turaly tapsyrma berdı. 1953 jyly İ.V. Stalin qaitys bolǧan soŋ bilıkke kelgen N.S. Hruşev Eldegı qoǧamdyq-saiasi jaǧdaidy özgertuge tyrysty. Aqtau mäselesı 1953 jyly şıldede G.M. Malenkovtyŋ kezınde bastaldy. 1953,1955 jyldary lagerlerdegı 5 jylǧa deiın sottalǧandar men soǧys tūtqyndaryna keşırım berıldı. Stalindık saiasi-quǧyn sürgın qūrbany bolǧan qairatkerlerdı aqtau bastaldy. N.S. Hruşev 1956 jyly 25 aqpanda Moskvada ötken KOKP-nyŋ HH sezınde ol «Jeke basqa tabynuşylyq pen onyŋ zardaptary turaly» baiandama jasap, stalindık quǧyn-sürgın tūŋǧyş ret aiyptaldy. Būl baiandamanyŋ tolyq mätını KSRO-da tek 1989 jyly «İzvestiia SK KPSS» jurnalynda jariialandy. Al sol kezeŋde, tek 1956 jyly 30 mausymda KOKP OK Prezidiumynyŋ «Jeke basqa tabynuşylyq pen onyŋ zardaptaryn joiu turaly» jūmsartylǧan qaulysy jariialandy. Osy kezden bastap «Hruşev jylymyǧy» degen atauǧa ie bolǧan tarihi kezeŋ bastaldy. Osy «jylymyq jyldary» 1937–38 j. jappai quǧyn-sürgın qūrbany bolǧan jazyqsyz jandardy aqtau şaralary odan ary jalǧasyp, olardyŋ köpşılıgı aqtalyp, otbasy müşelerı qamaudan bosatylǧanymen, saiasi tūtqyndar türmelerde älı de bolsa myŋdap otyrǧan edı. Sonymen qatar, saiasi quǧyn-sürgınge ūşyraǧan köptegen kategoriialarǧa keşırım berılgenımen, olar aqtalmai qaldy. Saiasi quǧyn-sürgın tarihyn qaita qarau mäselesı qaita qūru jyldarynda qaita köterıldı. Köptegen tarihi qūjattar men faktıler ǧylymi ainalymǧa tartyla bastady. Osyndai jaǧdaida, 1990 jyly tamyzda KSRO prezidentı M.S. Gorbachevtıŋ «20–50 jyldardaǧy saiasi quǧyn-sürgınnıŋ barlyq qūrbandarynyŋ pravolaryn qalpyna keltıru turaly» jarlyǧy jariialandy. Jarlyqta: «Zorlyqpen kollektivtendıru kezınde jazyqsyz zardap şekken, türmege qamalǧan, semialarymen bırge künkörıs qarjysynsyz, dauys beru pravosynsyz, tıptı bas bostandyǧynan aiyru merzımı jariialanbastan qiiandaǧy audandarǧa köşırılgen sovet adamdarynan ädıletsızdık taŋbasy osy kezge deiın alynǧan joq. Dıni sebepter boiynşa qudalanǧan dın ökılderı men azamattar aqtaluǧa tiıs», – dep ūzaq jyldar boiy aqtalmai kelgen adamdardyŋ ısın qaita qarauǧa jol aşqan M.S. Gorbachev, Jeltoqsan köterılısı tūsynda jazyqsyz jazalanǧan qazaq jastary jönınde bır auyz söz aitpady. Sonymen qatar, «Būl Jarlyq Ūly Otan soǧysy kezınde, soǧystyŋ aldyndaǧy jäne soǧystan keiıngı jyldary otanǧa jäne sovet adamdaryna qarsy qylmystar jasaǧany üşın negızdı sottalǧan adamdarǧa qoldanylmaidy» dep, soǧys tūtqyndaryn aqtaluşylar qatarynan bırden syzyp tastady. Reseide būl mäsele ılgerı jyljyǧanymen, bızdıŋ elımızde soǧys tūtqyndary jäne de saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn aqtau mäselesı älı künge tolyq şeşımın tapqan joq. Qazaqstan Respublikasynda 1993 jyly 14 säuırde qabyldanyp, 2018 jyly 2 şıldede özgerıster men tolyqtyrular engızılgen «Jappai saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn aqtau turaly» zaŋnyŋ osy uaqytqa deiın öz deŋgeiınde jūmys ıstemei otyrǧanyn da aita ketkenımız jön. Oǧan, qoǧam ökılderındegı azamattyq belsendılıktıŋ tömendıgı men Qazaqstandaǧy atalmyş mäselege qatysty arhivterdıŋ jabyq boluy sebep bolyp otyr. Osy jyly 25 aqpanda QR BjǦM Ǧylym komitetınıŋ töraǧasy J. Qūrmanǧalievanyŋ «1920–1950 jyldardaǧy keŋestık sottan tys qudalau organdarynyŋ zaŋsyz ıs-äreketterıne qarsylyq bıldırudıŋ ūlttyq spesifikasyn, äleumettık sebepterın zerdelep, tūjyrymdama qalyptastyru boiynşa jūmys tobyn qūru turaly» № 28-nj būiryǧy boiynşa osy baǧyttaǧy jūmys toby jūmysqa kırısıp, QR BjǦM arqyly naqty ūsynystar jasalǧan edı. Memleket basşysy Qasym-Jomart Toqaevtyŋ bügıngı tapsyrmasy osy jūmystyŋ ary qarai jalǧasuy men jazyqsyz japa şekken köptegen toptardyŋ aqtaluyna jol aşady dep ümıttenemız. Biyl qūrylǧanyna 75 jyl tolatyn  Ş.Ş. Uälihanov atyndaǧy Tarih jäne etnologiia instituty da osy jūmysqa öz ülesın qosatyn bolady degen oidamyz.