Jeltoqsanşy, "Qaisar jürek" ūiymynyŋ jetekşısı Şara Bölegenqyzy būl maqalasynda stalindık repressiianyŋ azabyn tartqan otbasynyŋ taǧdyryn suretteidı. Bır ǧana otbasynyŋ jai-küiınen tūtas dalanyŋ mūŋy sezıledı...
Men erkeleu östım. Jasy ülken tuystarymnyŋ äŋgımelerıne onşa qūlaq asyp, män bere bermeppın. Jasym kele sol mınezıme qatty ökındım. Öitkenı, ol jai ǧana äŋgıme emes, bızdıŋ äulettıŋ, tıptı ūltymyzdyŋ ötken tarihynyŋ bır bölşegı ekenın bılmeppın. Äŋgımenı Ūlşa äjem anda-sanda aityp qalatyn. Sonda menıŋ Saǧymjan apam «Äpke, ne qylasyz ondailardy jas balaǧa aityp. Qūr beker jüregın auyrtasyz. Būlar basqa ükımettıŋ balalary emes pe?» - deitın. Al Ūlşa äjem: «İä, dūrys. Būlarǧa belgı (taŋba) de qoiyp tastaǧan» - deitın. «Belgı» dep – ospaǧa qarsy ekpenıŋ iyǧymyzdaǧy tyrtyq bop qalǧan ornyn aitatyn. Keide keŋes däuırınde bızdıŋ süiıp köretın banda, bai-qūlaqtar turaly kinolaryn qarap otyrsam, Ūlşa äje: «Äi, balam-ai, būnyŋ bärı ötırık qoi» - dep, qasymnan öte şyǧatyn. Osy kısı ylǧi nege osylai söileidı eken dep, oilanyp qalatynmyn. Oqymaǧan, sauatsyz adam ǧoi dep qoiatynmyn ışten. Öle-ölgenşe namaz oqyp, orazasyn ūstap kettı. 98 jasynda dünieden ozdy. Bala kezımde bılmedım, keiın öskende bıldım, ol kısı Sovet ökımetın moiyndamai, qyzyl pasportyn almai ketken eken. Özı ötken-ketken datalardy jadynda myqty saqtau qabıletı bar tırı ensiklopediia bolatyn.
Ūlşa äje üidıŋ üşınşısı, özınen ülken ekı äpkesı bar (attary esımde joq), jalǧyz ınısı Saǧyndyq (Saǧymjan apamnyŋ äkesı), eŋ kenjelerı Saǧira, däulettı janūiadan şyqqan, özderı de däulettı adamdarǧa kelın bolǧan adamdar eken. Keŋes ükımetı ornaǧanda, köpes bolǧan qaiyn atasyn qaita-qaita kämpeskelei bergen soŋ, ürım-būtaqtarymen elden ketpekşı bolyp şeşıp, aldymen er azamattar qaşyp, ornyǧyp alǧan soŋ bala-şaǧa, äielderdı köşırıp äketemız degen oilary ıske aspai qalypty. Şyndyǧynda erlerdıŋ qaida qalǧandary belgısız, sol ketkennen habar-oşarsyz. Söitıp, ülken bır äulettıŋ oirany şyǧypty.
Al, ınısı Saǧyndyq Qasqa degen anamyzben bas qosyp, 12 bala süiıptı. Eŋ ülkenı – Saǧymjan menıŋ apam. Inılerı: Qūsaiyn, Qasen, Qadyr, Qydyr, Quandyq, Quanyş. Sıŋlılerınıŋ esımderı – Aibarşyn, Gülbarşyn, Perizat. Qalǧandarynyŋ attary esımde joq. Jailaulary Qarǧaly tauynyŋ bauyrynda, qystaulary Ūzyn Qarǧaly özenınıŋ boiynda, maldaryn baǧyp, baqytty kün keşıp jatqanda, bolşevikter "bai-qūlaq" dep üş ret kämpeskelep, būl otbasynyŋ da otyn öşırıp, oşaǧyn töŋkergen eken. Üşınşı ret konfiskasiialauǧa kelgende, atamyzdyŋ astyndaǧy jalǧyz aty men äjemızdıŋ tıgın maşinasyn alyp ketıptı. Sonda, endı kelse balalarymyzǧa qastandyq jasai ma degen ürei boilaryna sıŋgenı sonşalyq, bır orynda otyrmai, özendı jaǧalap, ary qarai köşe beredı eken. Qal-jaǧdailaryn bıleiın dep, ızdep kelgen äpke-qaryndastary būrynǧy jūrttan ınılerınıŋ otauyn tappai qalady eken. Jeuge azyq joq, aştyqtan, aurudan balalary bırınen soŋ bırı şetınep, öle berıptı... Qasqa anamyz da ömırden ötıptı. 1 jyldan soŋ, atamyz bır jesır qyrǧyz äielge üilenıptı. Soŋynda Saǧymjan apam, tete ınısı Qūsaiyn jäne eŋ kenje ınısı Quandyq tırı qalypty. Eldı aşarşylyq jalmaǧan zamanda, üiındegı bar jaraityn zatty alyp, azyq-tülıkke aiyrbas jasau üşın babalarymyz «qyrǧyz asady» eken. Qordai asuynan ötıp, Qant, Toqmaq, Pışpek qalalaryna baryp, aiyrbas, sauda jasap, balalaryn asyraityn bolǧan. Saǧyndyq atamyz da, basqa on bır auyldas-tuystarymen at-arbaǧa zattaryn tiep, ülkenderı – Saǧymjan men Qūsaiyndy elde qaldyryp, kenjesı 4-5 jasar Quandyqty alyp, qyrǧyz äielı üşeuı qyrǧyz asypty. Alaida olar Qordai asuyna jetkende aiaq astynan kün raiy būzylyp, jaŋbyr aralas būrşaq jauady. Jürgınşılerdıŋ at-arbasy taiǧanaqtaptap, sony aman alyp qalamyn dep jantalasqan atamyz qūzdan qūlap, baqilyq bolypty. Auyldastary sol tauda mäiıttı taspen kömıp, janazasyn şyǧarǧan. Qyrǧyz elıne jetken soŋ atamyzdyŋ äielı: «Öler küieuım öldı, men törkınıme keldım. Endı men osynda qalamyn» - dep, ketıp qalypty. Äkesız qalǧan Quandyqty auyldastary qaitsek te elge aman jetkızemız dep ary qarai jylji beredı. Dıttegen jerge tündeletıp jetıp, qala syrtyndaǧy üige sūranyp kırıptı. Sol üidıŋ ielerı jasy kelgen şal men kempır kütpegen qonaqtaryna asyqty jılık asyp, sorpasyn ülkenderge, al jılıktı jas balaǧa ūsynyp, erteŋ bazarǧa balany alyp barmai-aq, bızge tastap ketıŋder. Mazasy ketedı. Jol üstındemız ǧoi, qaitar jolda alyp ketersıŋder dep aqyl aitypty. Jolauşylar könedı. Bazarǧa baryp, aiyrbastaryn jasap, Saǧyndyq atamyzdyŋ da arbasyna bidai, ūn, tary, mai siiaqty azyqty basyp, älgı kempır-şalǧa kelse, üide eşkım joq. Balany alyp, qaşyp ketıptı. Körşılerı bılmedık, baiqamadyqtan aspapty. Endı qaitedı? Bır üiden ketken üş adamnyŋ eşqaisysy joq, azyn-aulyq azyq tielgen at arbany üielmelı-süielmelı ekı jasöspırımge äkep, tabys etıptı. Būny estıgen Saǧyndyq atanyŋ qaryndasy – Saǧira anamyz jetım qalǧan ekeuın Boraldai jaqqa alyp ketıptı. Qūsaiyndy mektepke beredı. Ol öte zerek eken, orysşa da üirenıp alǧan. Jaqsy oqyp jürgenınde bilık ökılderı özımız oqytamyz dep, Türgenge alyp ketedı. Kanikulǧa özı kelıp-ketıp jüredı. Endı bırde (1940 jyl bolsa kerek) «menıŋ jasym toldy, bälen künı Talǧardan äskerge attanamyn» degen soŋ, aldyn-ala at arbamen Talǧarǧa jetıp, tuystary Qūsaiyndy şyǧaryp salady. 1,5-2 ai degende «Men aman-esenmın. Fin soǧysyndamyn. Uaiymdamaŋdar, būl soǧys jaqynda aiaqtalady. Bıraq äl-äzır elge qaitpaimyz. Bır jaŋalyq bar. Äskeri qūpiia bolǧandyqtan, aita almaimyn. Jaqynda özderıŋ de estırsıŋder» dep, äskeri formada tüsken suretın salyp jıberıptı. Tura osyndai hat pen surettı Almatyda tūratyn Qasqa anasynyŋ tuǧan bauyry Aidarhanǧa da jıberıptı. Bıraq būl alǧaşqy jäne eŋ soŋǧy haty bolypty. Qaza tapty, habar-oşarsyz kettı nemese basqa hat-habar kelmegen. Apa-äjelerım atadan qalǧan jalǧyzym dep, öle-ölgenşe jolyn tosyp öttı.
1975 jyly men 9 klasta oqyp jürgenımde Jeŋıstıŋ 30 jyldyǧyna orai, «Eşkım de ūmytylmaidy, eşnärse de ūmytylmaidy» degen ūranmen Ūly Otan soǧysynyŋ bozdaqtaryn memleket boiynşa ızdeu jūmystary jürdı. Sonda alǧaş ret apalarymnyŋ estelıkterımen SSSR-dyŋ ortalyq memlekettık mūraǧatyna ızdeu saldym. Qoldaǧy jalǧyz fotony da jıberdım. Ol kezde kseroks ta joq. Özım balamyn, köşırmenı de alyp qalmappyn. Äje-apalarym qaitys boldy. Sodan berı köp aqparat ūmyt boldy. Ol kısınıŋ aty Qūsaiyn ekenıne de keide kümändanyp qalamyn. Tuǧan jylyn 1921-22 dep körsetıp jürmın, öitkenı Saǧymjan apam 1919 jylǧy. Familiiasy Saǧyndyqov bolu kerek. Bıraq eş mälımet ala almadyq. Keiın Aidarhan äkemızdıŋ (ol kısı 1967 jyly qaitys bolǧan) üiındegı surettı qoldana bastadym. Ol surettıŋ artynda Qasqanyŋ ūly degen ǧana söz jazylǧan. Al arhivke ketken fotoda bır qalanyŋ aty, taǧy bır sözder, data jazylǧan-tyn. Olar esımde qalmapty.
Izdeuge Sankt-Peterburg qalasynda tūratyn jerlesımız Qarmysova degen hanym kömektesıp bastap edı. Türgen taularynda 1938-1939 jyldary NKVD-nyŋ qūpiia äskeri bazasy bolǧany turaly aqparatty sol kısı tapqan. Ol bazada daiyndyqtan ötken 43 er balany (tızımı joq) Fin soǧysyna attandyrǧan soŋ, ol baza Qarakemerdegı äskeri bölımnıŋ balansyna ötkenın aitqan. Fin soǧysynda qaza tapqandardyŋ tızımı bar da, qatysqandardyŋ tızımı joq. Izdeu jūmysynda sol jaǧynan qiyndyq bar. Qarmysova hanym mezgılsız qaitys boldy. Izdeuımız toqyrap qaldy. «Atamyzǧa amanat» tobyna jazdym. Mümkın sol jaqtan kömek bolar.
Bır joly menıŋ qolyma Qairat Mämidıŋ atasy Mämiev Äbdırazaq turaly «Amanat» degen kıtap tüstı. Ol kısı de Türgennıŋ pedagogikalyq uchilişesınen Fin soǧysyna attanyp, Ūly Otan soǧysyna qatysyp, auyr jaraqattan mügedek bolyp, elge qaitypty. Ömırınıŋ soŋyna deiın ūstazdyq etıptı. Bügıngı taŋda Almaty oblysy, Jambyl audanyndaǧy Qyzyläsker auyldyq mektebı sol kısınıŋ atymen atalady eken. Endı arnaiy Türgenge baryp, bolsa mūraǧattaryn aqtaryp körmekşımın. Mümkın familiia, aty-jönı basqaşa bolyp, esıme tüsıp, atam tabylyp qalar. Ümıtımdı üzbeimın.
Mıne, osylai qylyşynan qan tamǧan qyzyl közdı qyzyl imperiianyŋ qazaq dalasyna kelıp, mamyrajai ömır sürıp jatqan momaqan qazaq halqynyŋ şaŋyraǧyn ortasyna tüsırıp, sonşalyqty genosidqa ūşyratqany tarihta bolmaǧan qatygezdık pen jauyzdyq dep bılemın. Qazaqtyŋ tübıne jetken sol Kommunistık partiia älı de ömırşeŋ, ökınışke orai. Qazaqty mal-janynan aiyryp, aşarşylyqty qoldan jasaǧan qylmysker, qujaq Goloşekinnıŋ ıstegenı azdai, nemeresı Maşkevich bügıngı künı qazaqty näsıbesınen aiyryp, jer bailyǧyn sülıkşe soryp otyr. Bar qazaq qosylyp tulaqtai jerge qoly jete almai otyrǧanda, būnyŋ bır özı qazaqtyŋ jarty bailyǧyn iemdenıp alǧan. Qazaqtan ala almaǧan ne öşı bar būlardyŋ? Ne degen ädıletsızdık, ne degen orny tolmas qasıret?!
Janym auyrady...
1975 jyly men 9 klasta oqyp jürgenımde Jeŋıstıŋ 30 jyldyǧyna orai, «Eşkım de ūmytylmaidy, eşnärse de ūmytylmaidy» degen ūranmen Ūly Otan soǧysynyŋ bozdaqtaryn memleket boiynşa ızdeu jūmystary jürdı. Sonda alǧaş ret apalarymnyŋ estelıkterımen SSSR-dyŋ ortalyq memlekettık mūraǧatyna ızdeu saldym. Qoldaǧy jalǧyz fotony da jıberdım. Ol kezde kseroks ta joq. Özım balamyn, köşırmenı de alyp qalmappyn. Äje-apalarym qaitys boldy. Sodan berı köp aqparat ūmyt boldy. Ol kısınıŋ aty Qūsaiyn ekenıne de keide kümändanyp qalamyn. Tuǧan jylyn 1921-22 dep körsetıp jürmın, öitkenı Saǧymjan apam 1919 jylǧy. Familiiasy Saǧyndyqov bolu kerek. Bıraq eş mälımet ala almadyq. Keiın Aidarhan äkemızdıŋ (ol kısı 1967 jyly qaitys bolǧan) üiındegı surettı qoldana bastadym. Ol surettıŋ artynda Qasqanyŋ ūly degen ǧana söz jazylǧan. Al arhivke ketken fotoda bır qalanyŋ aty, taǧy bır sözder, data jazylǧan-tyn. Olar esımde qalmapty.
Izdeuge Sankt-Peterburg qalasynda tūratyn jerlesımız Qarmysova degen hanym kömektesıp bastap edı. Türgen taularynda 1938-1939 jyldary NKVD-nyŋ qūpiia äskeri bazasy bolǧany turaly aqparatty sol kısı tapqan. Ol bazada daiyndyqtan ötken 43 er balany (tızımı joq) Fin soǧysyna attandyrǧan soŋ, ol baza Qarakemerdegı äskeri bölımnıŋ balansyna ötkenın aitqan. Fin soǧysynda qaza tapqandardyŋ tızımı bar da, qatysqandardyŋ tızımı joq. Izdeu jūmysynda sol jaǧynan qiyndyq bar. Qarmysova hanym mezgılsız qaitys boldy. Izdeuımız toqyrap qaldy. «Atamyzǧa amanat» tobyna jazdym. Mümkın sol jaqtan kömek bolar.
Bır joly menıŋ qolyma Qairat Mämidıŋ atasy Mämiev Äbdırazaq turaly «Amanat» degen kıtap tüstı. Ol kısı de Türgennıŋ pedagogikalyq uchilişesınen Fin soǧysyna attanyp, Ūly Otan soǧysyna qatysyp, auyr jaraqattan mügedek bolyp, elge qaitypty. Ömırınıŋ soŋyna deiın ūstazdyq etıptı. Bügıngı taŋda Almaty oblysy, Jambyl audanyndaǧy Qyzyläsker auyldyq mektebı sol kısınıŋ atymen atalady eken. Endı arnaiy Türgenge baryp, bolsa mūraǧattaryn aqtaryp körmekşımın. Mümkın familiia, aty-jönı basqaşa bolyp, esıme tüsıp, atam tabylyp qalar. Ümıtımdı üzbeimın.
Mıne, osylai qylyşynan qan tamǧan qyzyl közdı qyzyl imperiianyŋ qazaq dalasyna kelıp, mamyrajai ömır sürıp jatqan momaqan qazaq halqynyŋ şaŋyraǧyn ortasyna tüsırıp, sonşalyqty genosidqa ūşyratqany tarihta bolmaǧan qatygezdık pen jauyzdyq dep bılemın. Qazaqtyŋ tübıne jetken sol Kommunistık partiia älı de ömırşeŋ, ökınışke orai. Qazaqty mal-janynan aiyryp, aşarşylyqty qoldan jasaǧan qylmysker, qujaq Goloşekinnıŋ ıstegenı azdai, nemeresı Maşkevich bügıngı künı qazaqty näsıbesınen aiyryp, jer bailyǧyn sülıkşe soryp otyr. Bar qazaq qosylyp tulaqtai jerge qoly jete almai otyrǧanda, būnyŋ bır özı qazaqtyŋ jarty bailyǧyn iemdenıp alǧan. Qazaqtan ala almaǧan ne öşı bar būlardyŋ? Ne degen ädıletsızdık, ne degen orny tolmas qasıret?!
Janym auyrady...
Şara Ergebaeva,
"Adyrna" ūlttyq portaly
