Jer betı jyl ötken saiyn özgerıske ūşyrap barady. Mūnyŋ köptegen sebepterı bar. Ekologiialyq tepe-teŋdıktıŋ būzyluy da äser etuı yqtimal. Ǧalamdyq jylynu da klimattyq özgerıske äser etude. Sonyŋ saldarynan teŋız, mūhit suy köterılıp keledı. Mamandar jiyrma bırınşı ǧasyrdaǧy eŋ qauıptı qūbylys retınde qazır osy mäselenı jiı atap otyr. Naqty aitqanda, 2100 jyldary onnan astam qala jer betınen joiylyp ketuı yqtimal. Oǧan ne sebep? Atap aitqanda qandai qalalarǧa qater tönıp tūr? Sonymen...
1. San-Fransisko. AQŞ
AQŞ-tyŋ atalǧan şahary kez kelgen uaqytta qirandy qalaǧa ainaluy yqtimal. Qazırgı uaqytta būl qala seismikalyq tūrǧydan eŋ qauıptı aimaqta tūr. Mamandardyŋ zertteuıne qaraǧanda, aldaǧy 70 jylda San-Fransiskoda būryn-soŋdy bolmaǧan quaty 7 baldan joǧary jer sılkınısı boluy mümkın.
Qalai aitqanda da, tabiǧi apat adamdardyŋ sanasyna özgerıs äkeledı. Mūny joqqa şyǧara almaimyz. Bır ǧana mysal, AQŞ-tyŋ Jaŋa Orlean qalasynda jer sılkınısı bolǧan uaqytta būl aumaqta 500 myŋ adam tūrǧan. Al bır jyldan keiın qala halqy ekı esege kürt azaiyp ketken.
Al qazır San-Fransiskoda 900 myŋǧa juyq halyq tūrady. Şahardaǧy nysandar aspanmen talasqan, öte biık. Eger jer sılkınısı bola qalǧan jaǧdaida nysandardyŋ 75 paiyzy qiraidy. Al adam ölımı öte joǧary bolady. Körıktı jerde tūrǧanymen, halyqtyŋ sanasynda ürei bar. Ol ärine tıkelei jer sılkınısıne qatysty bolyp otyr.
2. İtaliia. Venesiia
Älemdegı eŋ romantikalyq qalalardyŋ bırı keiıngı kezde şögıp barady. Öitkenı teŋız suynyŋ köterıluı qala tūrǧyndaryna jyl saiyn ülken qater töndırıp tūr. Eŋ soŋǧy ret 2019 jyldyŋ qaraşa aiynda qalany su basty. Teŋız jaǧalauynan tasyǧan sudyŋ deŋgeiı qala köşelerınde 2 metrge deiın köterıldı. Tūrǧyndar üi-jaiyn tastap qaşty.
Venesiianyŋ jergılıktı bilıgı teŋız suynan qorǧanu üşın bırneşe ret baǧdarlama jasaǧanymen, eşqaisysy da nätijelı bola qoiǧan joq. Köbısı jemqorlyqpen ūstalyp, sottalyp kettı. |
Venesiia älemnıŋ är tükpırınen turister jiı keletın aimaqqa ainalǧanymen, jergılıktı tūrǧyndar üşın su tasqyny ülken qauıp töndırıp tūr.
3. AQŞ. Detroit
HHI -ǧasyrdyŋ soŋynda Detroit qalasy üşın estelıkter ǧana aityluy mümkın. Nege deisız ǧoi?
Soŋǧy on jylda mūnda tūratyn halyq ekı esege azaidy. Eger mamandar boljaǧandai jaǧdai osylai kerı kete beretın bolsa, onda 2100 jyldary būl aimaq eşkım tūrmaityn eldımekenge ainalady. HH ǧasyrdyŋ ortasynda mūnda 1,85 milliondai adam tūrǧan. Al qazırgı uaqytta 600 myŋnan asa tūrǧyn qaldy. Sebep, 2016 jyly qala bankrot boldy, qazynaǧa aqşa tüspedı, jemqorlyq jailady, tūrǧyndardyŋ 30 paiyzdan astamy jūmyssyzdar qataryn tolyqtyrdy. Qylmys örşıdı, adam ölımı Niu-İorkke qaraǧanda on ese joǧary. Detroit «eles kezgen qalalardyŋ» qataryna endı.Tūrmystyŋ auyrpalyǧynan halyq baspanalaryn tastap kettı. Forbes jurnalynyŋ sarapşylary Detroitty AQŞ-taǧy bolaşaǧy joq qalalardyŋ qataryna qosyp otyr.
4. Resei. İvanovo
Keŋes Odaǧy kezınde toqyma öndırısınıŋ aldy bolǧan oblys ortalyǧynyŋ bügınde ajary ketken. KSRO-nyŋ tükpır-tükpırınen kelıp jūmys ısteitın būl şahardy tıptı «qalyŋdyqtar qalasy» dep te ataǧan. Öitkenı mūndaǧy toqyma fabrikalarynda on myŋdaǧan qyz-kelınşekter jūmys ıstegen. KSRO kelmeske kettı. Al öndırıs toqtaǧan soŋ qyz-kelınşekterdıŋ 60 paiyzy İvanovadan ketuge mäjbür boldy. Reseilık toqyma naryǧyn Türkiia men Qytai kiımderı basty.1990 jyly İvanovada 500 myŋ adam tūrsa, qazır ekı esege azaiyp ketken. Jūmys ızdegen jūrt basqa qalaǧa aǧyldy. İvanovoda qazır jūmyssyzdardyŋ sany artyp, qylmys örşıp tūr. Halyq kedei.
5. Meksika, Mehiko
Qasyndaǧy eldımekenderdı qosa alǧanda Mehiko qalasynda 21 milliondai halyq tūrady. Bıraq Mehiko meksikalyqtar üşın qauıptı aimaq. Öitkenı Mehiko qalasy bırtındep şögıp barady. Soŋǧy 65 jylda qalanyŋ deŋgeiı 9 metrge tömen tüsken. Oǧan jerasty jäne teŋız suynyŋ äserı tiıp otyr.
6. Gambiia. Banjul
Teŋız suynyŋ köterıluı Gambiia memleketınıŋ tūrǧyndary üşın ülken qaterge ainalyp barady. Eger jaǧdai osylai kerı kete beretın bolsa, Afrikanyŋ batysyndaǧy memlekettıŋ egıstık alqaptary men qalyŋ nu ormanynyŋ 50 paiyzynan astamy su astynda qaluy mümkın. Qazır Gambiia ükımetı jaǧalaudaǧy teŋız suynan qorǧanudyŋ barlyq şaralaryn qarastyrǧanmen, tasqyn su öz degenın ıstep jatyr.
7. Mali. Timbuktu
Myŋdaǧan jyl tarihy bar Timbuktu qalasy jasyl meken emes, bügınde taqyr şöl dalaǧa ainaldy. Timbuktu – Afrikanyŋ oŋtüstıgındegı eŋ baiyrǧy qala. Aptap ystyq pen jel tūryp, qūm suyrǧan qalada tūru mümkın emes. Adamdar ömır süruge qolaisyz meken bolǧandyqtan üi-jailaryn tastap ketken. Būl da «eles kezgen qalaǧa» ainaldy. Qūm basyp, şyraiy ketken şaharda qazırgı uaqytta 60 myŋ adam ǧana tūrady.
8. İtaliia. Neapol
Mamandar Vezuvii janartauyn «baiau jarylatyn bomba» dep atap otyr. Būl janartau kez kelgen uaqytta atylyp, Neapol qalasyn joq qylyp jıberuı mümkın. 1 millionǧa juyq halqy bar, Jerorta teŋızınıŋ maŋynda ornalasqan
Neapolda IýNESKO ūiymynyŋ tarihi mūralar tızbegıne engen nysandar barşylyq. Bıraq būl tarihi nysandar bır sätte jermen jeksen boluy mümkın. Būǧan mysal retınde mamandar bızdıŋ eramyzǧa deiıngı 79 –jyldary ejelgı Pompei qalasynyŋ joq bolyp ketuın tılge tiek etedı. Janartaudan atqylaǧan bırneşe milliondaǧan tonna balqyǧan ot aǧynnyŋ saldarynan sol kezde 30 myŋ adam qaitys boldy.
Eskerte keteiık, Vezuvii vulkany soŋǧy ret 1944 jyly «oianǧan». Sodan berı qimyl-qozǧalyssyz jatyr. Bıraq mamandar Vezuvii janartauynyŋ ūzaq uaqyt ünsız jatuyn qūp körmeidı. «Janartau 2050 jyly atyluy mümkın» degen boljam bar. Eger Vezuvii janartauy taǧy «oiansa» onda jüz myŋdaǧan adam öluı mümkın.
Neapol qalasy qazır öte qauıptı «qyzyl syzyq aimaǧynda» tūr.
9. Tailand. Bangkok
Būl qala da teŋız suynyŋ köterıluınen köp zardap şeguı mümkın. Soŋǧy 100 jylda Bangkoktyŋ köşelerı bırneşe ret tasqyn su aqqan arnaǧa ainalǧan. Tailand bilıgı būl mäseleden şyǧudyŋ jolyn bırneşe ret qarastyrǧanymen, tüitkıl älı şeşıle qoiǧan joq.
10. AQŞ-tyŋ bırneşe qalalary
Ǧalamdyq jylynu, aua raiynyŋ özgeruı jäne teŋız suynyŋ köterıluı tärızdı qauıp-qaterler amerikalyqtar üşın alaŋdatarlyq mäselege bolyp otyr. Mamandardyŋ baǧalauyna qaraǧanda, qazırgı uaqytta mūhit dauyly jaǧalaudaǧy eldımekenderdı jyl saiyn ülken şyǧynǧa ūşyratuda. AQŞ-tyŋ Los-Andjeles, Filadelfiia, Baltimor, Charlston, Hiuston, Long-Ailend, Sakramento, Portlend, San-Diego, Sietl jäne basqa da qalalary qazır de, bolaşaqta da qauıp-qater aimaǧynda bolatynyn aita ketu kerek.
AQŞ-tyŋ atalǧan şahary kez kelgen uaqytta qirandy qalaǧa ainaluy yqtimal. Qazırgı uaqytta būl qala seismikalyq tūrǧydan eŋ qauıptı aimaqta tūr. Mamandardyŋ zertteuıne qaraǧanda, aldaǧy 70 jylda San-Fransiskoda būryn-soŋdy bolmaǧan quaty 7 baldan joǧary jer sılkınısı boluy mümkın.
Qalai aitqanda da, tabiǧi apat adamdardyŋ sanasyna özgerıs äkeledı. Mūny joqqa şyǧara almaimyz. Bır ǧana mysal, AQŞ-tyŋ Jaŋa Orlean qalasynda jer sılkınısı bolǧan uaqytta būl aumaqta 500 myŋ adam tūrǧan. Al bır jyldan keiın qala halqy ekı esege kürt azaiyp ketken.
Al qazır San-Fransiskoda 900 myŋǧa juyq halyq tūrady. Şahardaǧy nysandar aspanmen talasqan, öte biık. Eger jer sılkınısı bola qalǧan jaǧdaida nysandardyŋ 75 paiyzy qiraidy. Al adam ölımı öte joǧary bolady. Körıktı jerde tūrǧanymen, halyqtyŋ sanasynda ürei bar. Ol ärine tıkelei jer sılkınısıne qatysty bolyp otyr.
2. İtaliia. Venesiia
Älemdegı eŋ romantikalyq qalalardyŋ bırı keiıngı kezde şögıp barady. Öitkenı teŋız suynyŋ köterıluı qala tūrǧyndaryna jyl saiyn ülken qater töndırıp tūr. Eŋ soŋǧy ret 2019 jyldyŋ qaraşa aiynda qalany su basty. Teŋız jaǧalauynan tasyǧan sudyŋ deŋgeiı qala köşelerınde 2 metrge deiın köterıldı. Tūrǧyndar üi-jaiyn tastap qaşty.
Venesiianyŋ jergılıktı bilıgı teŋız suynan qorǧanu üşın bırneşe ret baǧdarlama jasaǧanymen, eşqaisysy da nätijelı bola qoiǧan joq. Köbısı jemqorlyqpen ūstalyp, sottalyp kettı. |
Venesiia älemnıŋ är tükpırınen turister jiı keletın aimaqqa ainalǧanymen, jergılıktı tūrǧyndar üşın su tasqyny ülken qauıp töndırıp tūr.
3. AQŞ. Detroit
HHI -ǧasyrdyŋ soŋynda Detroit qalasy üşın estelıkter ǧana aityluy mümkın. Nege deisız ǧoi?
Soŋǧy on jylda mūnda tūratyn halyq ekı esege azaidy. Eger mamandar boljaǧandai jaǧdai osylai kerı kete beretın bolsa, onda 2100 jyldary būl aimaq eşkım tūrmaityn eldımekenge ainalady. HH ǧasyrdyŋ ortasynda mūnda 1,85 milliondai adam tūrǧan. Al qazırgı uaqytta 600 myŋnan asa tūrǧyn qaldy. Sebep, 2016 jyly qala bankrot boldy, qazynaǧa aqşa tüspedı, jemqorlyq jailady, tūrǧyndardyŋ 30 paiyzdan astamy jūmyssyzdar qataryn tolyqtyrdy. Qylmys örşıdı, adam ölımı Niu-İorkke qaraǧanda on ese joǧary. Detroit «eles kezgen qalalardyŋ» qataryna endı.Tūrmystyŋ auyrpalyǧynan halyq baspanalaryn tastap kettı. Forbes jurnalynyŋ sarapşylary Detroitty AQŞ-taǧy bolaşaǧy joq qalalardyŋ qataryna qosyp otyr.
4. Resei. İvanovo
Keŋes Odaǧy kezınde toqyma öndırısınıŋ aldy bolǧan oblys ortalyǧynyŋ bügınde ajary ketken. KSRO-nyŋ tükpır-tükpırınen kelıp jūmys ısteitın būl şahardy tıptı «qalyŋdyqtar qalasy» dep te ataǧan. Öitkenı mūndaǧy toqyma fabrikalarynda on myŋdaǧan qyz-kelınşekter jūmys ıstegen. KSRO kelmeske kettı. Al öndırıs toqtaǧan soŋ qyz-kelınşekterdıŋ 60 paiyzy İvanovadan ketuge mäjbür boldy. Reseilık toqyma naryǧyn Türkiia men Qytai kiımderı basty.1990 jyly İvanovada 500 myŋ adam tūrsa, qazır ekı esege azaiyp ketken. Jūmys ızdegen jūrt basqa qalaǧa aǧyldy. İvanovoda qazır jūmyssyzdardyŋ sany artyp, qylmys örşıp tūr. Halyq kedei.
5. Meksika, Mehiko
Qasyndaǧy eldımekenderdı qosa alǧanda Mehiko qalasynda 21 milliondai halyq tūrady. Bıraq Mehiko meksikalyqtar üşın qauıptı aimaq. Öitkenı Mehiko qalasy bırtındep şögıp barady. Soŋǧy 65 jylda qalanyŋ deŋgeiı 9 metrge tömen tüsken. Oǧan jerasty jäne teŋız suynyŋ äserı tiıp otyr.
6. Gambiia. Banjul
Teŋız suynyŋ köterıluı Gambiia memleketınıŋ tūrǧyndary üşın ülken qaterge ainalyp barady. Eger jaǧdai osylai kerı kete beretın bolsa, Afrikanyŋ batysyndaǧy memlekettıŋ egıstık alqaptary men qalyŋ nu ormanynyŋ 50 paiyzynan astamy su astynda qaluy mümkın. Qazır Gambiia ükımetı jaǧalaudaǧy teŋız suynan qorǧanudyŋ barlyq şaralaryn qarastyrǧanmen, tasqyn su öz degenın ıstep jatyr.
7. Mali. Timbuktu
Myŋdaǧan jyl tarihy bar Timbuktu qalasy jasyl meken emes, bügınde taqyr şöl dalaǧa ainaldy. Timbuktu – Afrikanyŋ oŋtüstıgındegı eŋ baiyrǧy qala. Aptap ystyq pen jel tūryp, qūm suyrǧan qalada tūru mümkın emes. Adamdar ömır süruge qolaisyz meken bolǧandyqtan üi-jailaryn tastap ketken. Būl da «eles kezgen qalaǧa» ainaldy. Qūm basyp, şyraiy ketken şaharda qazırgı uaqytta 60 myŋ adam ǧana tūrady.
8. İtaliia. Neapol
Mamandar Vezuvii janartauyn «baiau jarylatyn bomba» dep atap otyr. Būl janartau kez kelgen uaqytta atylyp, Neapol qalasyn joq qylyp jıberuı mümkın. 1 millionǧa juyq halqy bar, Jerorta teŋızınıŋ maŋynda ornalasqan
Neapolda IýNESKO ūiymynyŋ tarihi mūralar tızbegıne engen nysandar barşylyq. Bıraq būl tarihi nysandar bır sätte jermen jeksen boluy mümkın. Būǧan mysal retınde mamandar bızdıŋ eramyzǧa deiıngı 79 –jyldary ejelgı Pompei qalasynyŋ joq bolyp ketuın tılge tiek etedı. Janartaudan atqylaǧan bırneşe milliondaǧan tonna balqyǧan ot aǧynnyŋ saldarynan sol kezde 30 myŋ adam qaitys boldy.
Eskerte keteiık, Vezuvii vulkany soŋǧy ret 1944 jyly «oianǧan». Sodan berı qimyl-qozǧalyssyz jatyr. Bıraq mamandar Vezuvii janartauynyŋ ūzaq uaqyt ünsız jatuyn qūp körmeidı. «Janartau 2050 jyly atyluy mümkın» degen boljam bar. Eger Vezuvii janartauy taǧy «oiansa» onda jüz myŋdaǧan adam öluı mümkın.
Neapol qalasy qazır öte qauıptı «qyzyl syzyq aimaǧynda» tūr.
9. Tailand. Bangkok
Būl qala da teŋız suynyŋ köterıluınen köp zardap şeguı mümkın. Soŋǧy 100 jylda Bangkoktyŋ köşelerı bırneşe ret tasqyn su aqqan arnaǧa ainalǧan. Tailand bilıgı būl mäseleden şyǧudyŋ jolyn bırneşe ret qarastyrǧanymen, tüitkıl älı şeşıle qoiǧan joq.
10. AQŞ-tyŋ bırneşe qalalary
Ǧalamdyq jylynu, aua raiynyŋ özgeruı jäne teŋız suynyŋ köterıluı tärızdı qauıp-qaterler amerikalyqtar üşın alaŋdatarlyq mäselege bolyp otyr. Mamandardyŋ baǧalauyna qaraǧanda, qazırgı uaqytta mūhit dauyly jaǧalaudaǧy eldımekenderdı jyl saiyn ülken şyǧynǧa ūşyratuda. AQŞ-tyŋ Los-Andjeles, Filadelfiia, Baltimor, Charlston, Hiuston, Long-Ailend, Sakramento, Portlend, San-Diego, Sietl jäne basqa da qalalary qazır de, bolaşaqta da qauıp-qater aimaǧynda bolatynyn aita ketu kerek.
Erkın QALDAN
