Qazaq tılınıŋ märtebesı artqany qazırgı qoǧamda kün ötken aiqyn bılınıp keledı. Öitkenı memlekettık tıl - täuelsızdıgımızdıŋ aiqyn belgısı.
Tılsız ömır joq. Qoǧam belsendısı, «Ūlt taǧdyry qoǧamdyq bırlestıgınıŋ töraǧasy Dos Köşımnıŋ memlekettık tıldıŋ damuyna qatysty bylai degenı bar: «Bırınşı mäsele, Eger de qoǧamda qajettı jaǧdai qalyptassa, özge ūlt ökılderı de amalsyz qazaq tılın moiyndap, tıldı bıluge ikemdele tüspek. Būl – bır. Ekınşı bır mäsele – tılge degen sūranysty arttyru, qajettılık jasau. Ol memleket tarapynan jürgızıluı kerek. Mädeniettı türde, barlyq qūqyqtardy saqtai otyryp, özge ūlt ökılderın tıldı üirenuge, qūrmetteuge tartu. Üşınşı mäsele – ol memlekettık tıl turaly jaŋa zaŋ qabyldau. Qazırgı qoldanystaǧy Tıl turaly zaŋnyŋ bügıngı künnıŋ talaptaryn oryndauǧa qauqary kem».
Rasynda da qazaq qana emes, basqa ūlt ökılderı de memlekettık tıldıŋ ülesı artyp kele jatqanyn qazırgı uaqytta tüsınıp otyr. Tek kündelıktı ömırde tıldıŋ qajettılıgın artyra tüsuımız qajet. Ol mäsele de özımızge bailanysty. «Qazaq sözı qalai jazyluy kerek, söz qoldanysynda qandai erekşelıkter bar, sauatty söileudıŋ joly qandai?» degen taqyrypta äleumettık jelıde öz oiyn tūraqty bıldırıp tūratyn azamattarymyz jeterlık Solardyŋ bırı – jurnalist Dürälı Düisebai aǧamyz.
Endı belgılı jurnalistıŋ myna bır pıkırın tılge tiek eteiık.
– «Qazaq tılı bankomatta bırınşı tıl bolyp tūr. Ekınşı - orysşa, üşınşı – aǧylşynşa, – deidı Dürälı Düisebai. – Sonyŋ özınde qazaqtar bırden ekınşısın basady. Ondaidy baiqasam, aityp, tüsındırıp keŋesımdı berıp tūramyn. Olardyŋ osy tırlıgımen özge tılge qyzmet etetının eskertemın. Bır qyzyǧy, orysşany qatyrmasa da orysşa teretınderdıŋ, tıl-tıl dep özderınşe şyryldap jürgenderdıŋ de orysşa tüimenı basatynyn baiqap jürmın. Aitsaŋ, "qazaqşasy tüsınıksız" deidı. Jäi söz, ärine. Taiauda osyndai bır oqiǧa boldy. Bankomatta menıŋ aldymda üş adam tūr: bır orys, ekı qazaq. Orystyŋ orysşany taŋdaitynyna şübäm joq. Aqşasyn alyp ol kettı. Artynan qazaq kelınşek basty, ädeiı qaradym - orysşa. "Ainalaiyn-au, nege qazaqşany baspaisyŋ?" dedım dausymdy qatqyldau şyǧaryp. "Tüsınıksız" dedı me, äiteuır mıŋgırlep, aqşasyn alyp ol kettı. Osy uaqytta bankomattyŋ qazaqşasy sauatty ekenın orysşasynan da tüsınıktı ekenın aityp ülgerdım. Üşınşısı, orta jastaǧy qazaq azamaty maǧan qarady da, "aǧa, qane kömektesıŋız" dep qazaqşa tetıktı basyp kep jıberdı. Retımen basyp jatyr, bärı tüsınıktı. Menıŋ kömegımsız basyp, aqşasyn alyp tūryp: "Raqmet, aǧa, şynynda da tüsınıktı eken ǧoi" dep külıp qoidy.
Köbısı solai oilaidy. Äitpese, bankomattyŋ qazaqşasy tüsınıktı-aq».
Mıne tılge qyzmet etu eŋ aldymen özımızden bastalady. Tek qana niet bolǧany jön. Būdan şyǧatyn qorytyndy ne? Rasynda da tüsınbeitın eşteŋe joq. Bärı aşyq ärı aiqyn. Tıldıŋ tüitkılın eŋ aldymen şeşetın özımız, sol üşın özgelerge de ülgı boluymyz kerek.
Tılge qatysty taǧy bır mysal, eger sız sotqa qai tılde talap –aryz tüsırseŋız, sol tılde ıs qaralady. Sot, sudia ıs materialdaryn sızdıŋ talabyŋyzǧa orai qazaq tılınde jürgızetın bolady. Ärine būl salada tüitkılder bar. Mūnyjaqynda jurnalistermen jüzdesude Joǧary Sot töraǧasy Jaqyp Asanov ta aitqan.
– Respublika halqynyŋ 70 paiyzy– qazaqtıldı azamat. Būl körsetkış qarqyndap ösude. Demek, memlekettık tılge qatysty talap jyl saiyn emes, kün saiyn qataia bermek. Tek prosestık qūjattardy memlekettık tılde jürgızu jetkılıksız. Endı sot prosesterın bırtındep qazaq tılıne köşıruımız qajet. Ol üşın ne kerek? Ekı närse. Bırınşıden, söilei bıluımız. Ekınşıden, jaza bıluımız kerek. Sot jüiesıne qoiylǧan eŋ bırınşı mındet – sotqa degen senım. Al, senım qai kezde bolady? Eger är şeşım men ükım zaŋdy jäne negızdı bolsa. Onymen tanysqannan keiın sudianyŋ nege sondai şeşımge kelgenın logikalyq tūrǧydan ärbır adam jaqsy tüsınse, būl sotqa degen oŋ közqarasty qalyptastyrar edı. Taraptar är uäjıne naqty jäne tolyq jauap alsa, sudia öz şeşımın tüsınıktı ärı qarapaiym tılmen jetkıze bılse, sonda ǧana azamattar sot şeşımımen kelısıp, joǧaryǧa şaǧym tüspeitın bolady, - dedı Joǧarǧy Sot töraǧasy Jaqyp Asanov.
Joǧary Sot töraǧasynyŋ sudialardy bos uaqytta qazaq tılıne köŋıl bölıp, şeşendık önerdı meŋgeruge şaqyrǧany da beker emes.
–Sot şeşımderıne qarap, jūrt sottyŋ jūmysyna baǧa beredı. Qate jazylǧan bır tüiır şeşım qasyqtap jinaǧan abyroiymyzdy şelektep tögedı. Bıraq, qyzmette ösem degen sudialardyŋ şeşımderın erteŋ Sot sapasy jönındegı komissiia mūqiiat qaraityn bolady. Eger ıs boiynşa zaŋsyz şeşım qabyldasa, ondai sudiaǧa sözsız jol joq. Al, memlekettık tıldı jetık bılmese, ol da ülken kedergı bolmaq, - dedı Joǧarǧy Sot töraǧasy.
Bız kündelıktı ömırdegı nemese sot salasyndaǧy memlekettık tıldıŋ märtebesın söz ettık. Qalai aitqanda da, bärı aldymen özımızge bailanysty. Endeşe «tılımız joǧalyp bara jatyr» dep baibalam sala berudıŋ de qajetı şamaly.
–Şyn mänısınde, qai memleket bolsyn, bır tıldıŋ ainalasyna toptasady. Qoǧamda tek qana bır tıldıŋ qajettılıgın tudyrady. Sol tıl ūltaralyq qarym-qatynas tılınıŋ rölın atqarady. Sondyqtan bız de qazaq tılınıŋ maŋyna toptasuymyz qajet. Tıl ortaq bolmai, qoǧam bırıkpeidı. Ūlt bolamyn desek, är qazaq özınıŋ ana tılın därıpteuı kerek. Özgelerdıŋ qazaq tılın üirenuıne qajettılık qajet, – deidı belgılı jurnalist Beibıt Ospan.
Jyl saiyn aiqyn baiqalatyn bır närse, qazaq tılınde söileitınderdıŋ sany barǧan saiyn artyp keledı. Mūny Ūlttyq bıryŋǧai test tapsyratyndardyŋ sandyq körsetkışınen –aq baiqauǧa bolady. 2018 jyly 102 447 ötınış qabyldanǧan. Onyŋ ışınde 25 177 nemese 25% – orys tılınde, 46 –ı aǧylşyn tılınde tapsyruǧa niet bıldırgen. 2019 jyly ŪBT tapsyruǧa 117 242 ötınış qabyldandy. Onyŋ ışınde 88 277 nemese 75,3 %-y qazaq tılınde, 28 784 nemese 24,6%-y – orys tılınde, 181 nemese 0,1%-y aǧylşyn tılınde.. Demek, būdan şyǧatyn qorytyndy, memlekettık tıldıŋ yqpaly küşeiıp keledı. Mūny orys tılınıŋ müddesın köksep jürgen Qazaqstandaǧy keibıreuler tereŋ tüsınuı tiıs.
Nemıs filosofy Kanttyŋ bylai degenı bar: «Halyq öz tılınen aiyrylǧan kezde ūlttyq mınezınen de aiyrylady». «Ūlttyŋ ruhtyŋ negızı – ūlttyq tıl» dep Mūstafa Şoqai da beker aitqan joq. Al Alaş arysy Älihan Bökeihan: «Tırı bolsam, qazaqqa qyzmet qylmai qoimaimyn», dep ömırden öttı. Endeşe tıl üşın ūltqa qyzmet etuden artyq abyroi joq.
Erkın QALDAN,
«Adyrna ūlttyq portaly
