Batysqa, Europaǧa qonys audarǧan jäne europalyqtardyŋ ömırınıŋ mänın mäŋgılıkke özgertken Ortalyq Aziianyŋ ejelgı äskeri taipalarynyŋ DNQ-na qatysty 2018 jäne 2019 jyldary ekı maŋyzdy ǧylymi maqalalar jariialandy. Skandinaviialyqtardyŋ bärınıŋ arǧy tegı Orta Aziia ekendıgı jäne 50% -dan astamynyŋ tübı qazırgı Resei men Qazaqstan ekendıgı bızge belgılı boldy. Sonymen qatar, DNQ-nyŋ soŋǧy taldaulary qola jäne temır däuırınde kütpegen jerden Şyǧysqa, Europadan Ortalyq Aziiaǧa qonys audarǧandyǧyn körsettı, būl qazırgı Ortalyq aziialyqtardyŋ Soltüstık Europada tūratyn halyqtarmen köptegen bailanystaryn däleldeidı.
Men DNQ materialdaryn jinaǧan zertteu tobyn basqardym. Bız genetiktermen, lingvistermen, arheologtarmen jäne tarihşylarmen bırlesıp jūmys jasadyq. Bız ertedegı lingvistikalyq dälelder men ündı-europalyqtardyŋ şyǧu tegı turaly negızgı teoriialardy, ureimatalyq gipoteza, mys-tas jäne erte qola däuırınde şamamen alty myŋ jyl būryn ata-babalar üiınde ömır sürgen ündı-europalyq tıldıŋ ana tılı turaly jaqsy bıletınbız. Bıraq Qazaqstanda bız tek jūmys jaǧynan ǧana jetıstıkke jetken joqpyz. Menıŋ osy keremet eldegı jeke täjıribem uaqyt, qaşyqtyq jäne tarih ūǧymdarynyŋ anyqtamasyna közımdı aşty, al şyn mänınde men ǧalym retınde jäne tūlǧa retınde jetıldım.
Qazaqstanda adamdar maǧan: «bız qūrlyqtaǧy köşpendılermız, al sender teŋızdegı köşpendılersıŋder» dedı. Būl şynymen solai.
Skandinaviiadaǧy ejelgı dästürlerdı älı künge deiın ūstaityndar qazırgı skandinavtar men köşpelıler arasynda köp ūqsastyq tapqan. Qazaqstanda adamdar maǧan: «bız qūrlyqtaǧy köşpendılermız, al sender teŋızdegı köşpendılersıŋder» dedı. Būl şynymen solai. Qazaqstannan Soltüstık Europaǧa deiıngı qaşyqtyǧy europalyqtar üşın alys bolyp körınuı mümkın, bıraq būl bılımnıŋ jetıspeuşılıgı men geografiialyq täsılderdıŋ joqtyǧynan. Norvegiialyq fordtarda tūratyn matros retınde, vikingterdıŋ qany tūla boiynda aǧyp jatqan teŋızşı retınde men alys qaşyqtyqta jüzu kezınde ülken qiyndyq körmeimın. Myŋ jyl būryn vikingter öz kemelerımen İslandiiaǧa jetu üşın bes kün jüzgen. Qazırgı jelkendı kemelermen de osy qaşyqtyqqa bes kün jüzedı. Ejelgı skandinaviialyqtarǧa Batys Grenlandiiaǧa jetu üşın 10 kün qajet boldy. Al Norvegiia jaǧalauynan Amerikadaǧy vikingterdıŋ eldı mekenıne deiıngı teŋız jolyn 15 kün jüzıp öttı.
Vikingter basqarǧan kemelerdıŋ tehnologiiasy turaly zerttegende olardyŋ jürgen joldarymen bügıngı teŋız baǧyty şamamen bır uaqytty alady. Iаǧni qazırgı kemeler men vikingterdıŋ kemelerınıŋ jyldamdyq uaqyty teŋ boldy dese de bolady. Däl Ortalyq Aziiadan soltüstık Europaǧa deiın su men qūrlyqta bırdei qaşyqtyq, ol sonşalyqty alys emes jäne ony eŋseruge vikingter äbden qabılettı. Köşpendılerdıŋ joryq asy keptırılgen et bolsa, al bızde keuıp qalǧan balyqtar asymyz edı. Bız alys jerlerge ülken joryqtar jasai aldyq.
Norvegiia da Qazaqstan siiaqty Reseimen ortaq şekarasy bar jäne olar mūnai-gaz memleketı bolyp tabylady. Bızdıŋ genetikalyq tamyrlarymyzdyŋ ortaq boluy bızdıŋ aramyzdaǧy aiqyn qaşyqtyqty azaituy tiıs. Eskı norvegiialyq dästürlerdıŋ arqasynda bızde älı künge deiın ūzaq ta alys tarihi kezeŋge qaramastan Ortalyq Aziiadaǧy adamdar janyna jaqyn qabyldaityn köptegen belgıler men erekşe mädenietke ie. Būl jalpy tamyrlary bar äskeri jäne klandyq mädenietterge tän.
Zertteu missiiasy qazaqstandyq ǧalymdarmen tyǧyz bailanysta jüzege asyryldy. Men bızdıŋ transūlttyq jobamyzǧa jäne onyŋ qatysuşylaryna şeksız alǧys aitamyn, öitkenı mūndai yntymaqtastyq nätijesınde dostyq pen tabys bolady. Bız ejelgı qaŋqalardyŋ qaldyqtaryn, ejelgı ata-babalarymyzdyŋ ızderın ızdeu üşın Qazaqstandaǧy bırneşe maŋyzdy jerlerdı araladyq. Būl Pavlodar, Qaraǧandy, Qostanai, Almaty jäne Nūr-Sūltan aimaqtary bolatyn. Bızdıŋ ızdeu jūmystarymyzǧa eŋ körnektı ǧalymdardyŋ, ejelgı köşı-qon jäne qazaq ūltynyŋ negızderı turaly ülken bılımı bar arheologtardyŋ kömekteskenı ülken sättılık äkeldı. Bız DNQ-nyŋ bırneşe jüzdegen ülgılerın jäne bırneşe ejelgı jylqylardy aldyq, olardyŋ nätijelerı bızdı taŋ qaldyrdy.
Qysqasy, qazırgı uaqytta negızgı talqylaular ideialardyŋ aimaqtan aimaqqa auysuyna nemese adamdardyŋ qonys audaruynyŋ arqasynda ideialardyŋ enuıne qatysty boldy.
DNQ zertteuıne kelsek, 2015 jyly ündı-evropalyqtardyŋ Europaǧa tarihi migrasiiasyn rastaityn ekı negızgı ǧylymi maqala jariialandy. AQŞ-taǧy Garvard universitetındegı DNQ zerthanalary men Daniiadaǧy Kopengagen universitetı bızdıŋ Ortalyq Aziia men Europa arasyndaǧy köşı-qondy tüsınuımızge ülken üles qosty. Qysqasy, qazırgı uaqytta negızgı talqylaular ideialardyŋ aimaqtan aimaqqa auysuyna nemese adamdardyŋ qonys audaruynyŋ arqasynda ideialardyŋ enuıne qatysty boldy.
Sodan berı osy köşı-qon aǧyndarynyŋ Europa qūrlyǧyna äserı tarihqa qyzyǧuşylyq tanytatyn köpşılıgımız üşın baǧdarşam boldy. Ündı-europalyq halyqtardyŋ dalalyq şyǧu tegı de rastaldy. Viking däuırınıŋ basynda klandyq mädeniettıŋ ündı-europalyqtardyŋ paida boluymen bırge paida bolǧan qola däuırınıŋ klandyq mädenietımen köptegen ūqsastyqtary bolǧanyn bılemız. Ǧalymdar vikingterdıŋ qanyndaǧy jaqyndyq Qazaqstannyŋ ataqty saqtarymen, tıptı genetikalyq tūrǧydan da öte jaqyn boluy mümkın deidı. Alaida, ol üşın köp zertteu qajet boldy, al 2018 jyly ǧylymi basylymda keibır maŋyzdy, kerektı derekterdı taptyq.
Däleldemeler sonymen qatar şyǧysta - Europadan Ortalyq Aziiaǧa qola jäne temır däuırınde qonys audarudy körsetedı. Būlar aldymen daladan batysqa qonys audarǧan ündı-europalyq taipalardyŋ ūrpaqtary boldy, jäne odan da maŋyzdysy, ūzaq uaqyt boiy Skandinaviiadaǧy jergılıktı halyqpen ündı-europalyq halyqtardyŋ keremet aralasuy boldy. Qarapaiym tılmen aitsaq, vikingterdıŋ ata-babalary ündı-europalyqtardyŋ, erte neolit däuırınıŋ ökılderı men aŋşylardyŋ jiyntyǧy bolǧan. Keiınırek şyǧysqa qonys audaru kezınde būl kombinasiia Orta Aziia tūrǧyndaryna genetikalyq äser ettı.
Būl mäsele boiynşa qosymşa zertteuler qajet, bıraq qazırgı uaqytta tek saq taipalary ǧana emes, sonymen bırge vikingterdıŋ ata-babalary Qazaqstannyŋ köşpelı tūrǧyndarynyŋ qalyptasuyna öz ülesterın qosty dep aituǧa tolyq negız bar. Basqaşa aitqanda, bız būryn oilaǧanymyzdan da köp bauyrlastarmyz! Mümkın būl Vikingterdıŋ qazırgı Edılge jäne Kaspii teŋızıne deiıngı Qazaqstanmen şekaralas jerge deiın jüzıp kelgendıgımen bailanysty şyǧar.
Qazır vikingterdıŋ Reseidıŋ, Ukrainanyŋ jäne Belarustıŋ negızın qalauşylar ekendıgı belgılı boldy, al Vikingter klany - Rurikovichter kniazdyǧy Mäskeude otyryp bükıl Reseidı 1600 jylǧa deiın basqarǧany belgılı. Vikingter alys şyǧysqa jaugerşılık saparlarymen tanymal boldy. Olar şyǧystaǧy jūmaq pen sondaǧy ata-babalarynyŋ üiın tapqysy keletınderın aitty. Mūny bız köptegen vikingtık saǧalardan (jyrlardan) bılemız.
Qazırgı viking retınde men būǧan kelıse almaimyn jäne ǧalym retınde şeŋberdıŋ jabylǧanyn sezınemın. Norvegiialyqtardyŋ, köşpendılermen jaqsy qarym-qatynasta boluymyzdyŋ sebebın de tüsınemın.
Qazır bız DNQ salasyndaǧy jaŋa jäne öte ülken jobamen jūmys ıstep jatyrmyz, ol bızdıŋ barlyq nätijelerımızdı ärı qarai bırıktırıp, sol kezdegı Skandinaviiada da, Qazaqstanda da jäne olardyŋ arasynda ne bolǧanyn tüsınuge kömektesedı dep ümıttenemın. Sonymen qatar, menıŋ zertteuge qatysuymnyŋ arqasynda, bızdıŋ aramyzdaǧy geografiialyq jäne uaqytşa qaşyqtyq ärdaiym qysqaruda. Aldaǧy bır-ekı jylda bızdı qyzyqty künder kütıp tūr.
Sturla Ellingvog - norvegiialyq tarihşy, «Zertteuşıler» klubynyŋ müşesı, lektor, publisist, Explico ekspedisiiasynyŋ jetekşısı.
Daiyndaǧan Oŋǧar Qabden
