Batysqa, Eýropaǵa qonys aýdarǵan jáne eýropalyqtardyń ómiriniń mánin máńgilikke ózgertken Ortalyq Azııanyń ejelgi áskerı taıpalarynyń DNQ-na qatysty 2018 jáne 2019 jyldary eki mańyzdy ǵylymı maqalalar jarııalandy. Skandınavııalyqtardyń báriniń arǵy tegi Orta Azııa ekendigi jáne 50% -dan astamynyń túbi qazirgi Reseı men Qazaqstan ekendigi bizge belgili boldy. Sonymen qatar, DNQ-nyń sońǵy taldaýlary qola jáne temir dáýirinde kútpegen jerden Shyǵysqa, Eýropadan Ortalyq Azııaǵa qonys aýdarǵandyǵyn kórsetti, bul qazirgi Ortalyq azııalyqtardyń Soltústik Eýropada turatyn halyqtarmen kóptegen baılanystaryn dáleldeıdi.
Men DNQ materıaldaryn jınaǵan zertteý tobyn basqardym. Biz genetıktermen, lıngvıstermen, arheologtarmen jáne tarıhshylarmen birlesip jumys jasadyq. Biz ertedegi lıngvıstıkalyq dálelder men úndi-eýropalyqtardyń shyǵý tegi týraly negizgi teorııalardy, ýreımatalyq gıpoteza, mys-tas jáne erte qola dáýirinde shamamen alty myń jyl buryn ata-babalar úıinde ómir súrgen úndi-eýropalyq tildiń ana tili týraly jaqsy biletinbiz. Biraq Qazaqstanda biz tek jumys jaǵynan ǵana jetistikke jetken joqpyz. Meniń osy keremet eldegi jeke tájirıbem ýaqyt, qashyqtyq jáne tarıh uǵymdarynyń anyqtamasyna kózimdi ashty, al shyn máninde men ǵalym retinde jáne tulǵa retinde jetildim.
Qazaqstanda adamdar maǵan: «biz qurlyqtaǵy kóshpendilermiz, al sender teńizdegi kóshpendilersińder» dedi. Bul shynymen solaı.
Skandınavııadaǵy ejelgi dástúrlerdi áli kúnge deıin ustaıtyndar qazirgi skandınavtar men kóshpeliler arasynda kóp uqsastyq tapqan. Qazaqstanda adamdar maǵan: «biz qurlyqtaǵy kóshpendilermiz, al sender teńizdegi kóshpendilersińder» dedi. Bul shynymen solaı. Qazaqstannan Soltústik Eýropaǵa deıingi qashyqtyǵy eýropalyqtar úshin alys bolyp kórinýi múmkin, biraq bul bilimniń jetispeýshiligi men geografııalyq tásilderdiń joqtyǵynan. Norvegııalyq fordtarda turatyn matros retinde, vıkıngterdiń qany tula boıynda aǵyp jatqan teńizshi retinde men alys qashyqtyqta júzý kezinde úlken qıyndyq kórmeımin. Myń jyl buryn vıkıngter óz kemelerimen Islandııaǵa jetý úshin bes kún júzgen. Qazirgi jelkendi kemelermen de osy qashyqtyqqa bes kún júzedi. Ejelgi skandınavııalyqtarǵa Batys Grenlandııaǵa jetý úshin 10 kún qajet boldy. Al Norvegııa jaǵalaýynan Amerıkadaǵy vıkıngterdiń eldi mekenine deıingi teńiz jolyn 15 kún júzip ótti.
Vıkıngter basqarǵan kemelerdiń tehnologııasy týraly zerttegende olardyń júrgen joldarymen búgingi teńiz baǵyty shamamen bir ýaqytty alady. Iaǵnı qazirgi kemeler men vıkıngterdiń kemeleriniń jyldamdyq ýaqyty teń boldy dese de bolady. Dál Ortalyq Azııadan soltústik Eýropaǵa deıin sý men qurlyqta birdeı qashyqtyq, ol sonshalyqty alys emes jáne ony eńserýge vıkıngter ábden qabiletti. Kóshpendilerdiń joryq asy keptirilgen et bolsa, al bizde keýip qalǵan balyqtar asymyz edi. Biz alys jerlerge úlken joryqtar jasaı aldyq.
Norvegııa da Qazaqstan sııaqty Reseımen ortaq shekarasy bar jáne olar munaı-gaz memleketi bolyp tabylady. Bizdiń genetıkalyq tamyrlarymyzdyń ortaq bolýy bizdiń aramyzdaǵy aıqyn qashyqtyqty azaıtýy tıis. Eski norvegııalyq dástúrlerdiń arqasynda bizde áli kúnge deıin uzaq ta alys tarıhı kezeńge qaramastan Ortalyq Azııadaǵy adamdar janyna jaqyn qabyldaıtyn kóptegen belgiler men erekshe mádenıetke ıe. Bul jalpy tamyrlary bar áskerı jáne klandyq mádenıetterge tán.
Zertteý mıssııasy qazaqstandyq ǵalymdarmen tyǵyz baılanysta júzege asyryldy. Men bizdiń transulttyq jobamyzǵa jáne onyń qatysýshylaryna sheksiz alǵys aıtamyn, óıtkeni mundaı yntymaqtastyq nátıjesinde dostyq pen tabys bolady. Biz ejelgi qańqalardyń qaldyqtaryn, ejelgi ata-babalarymyzdyń izderin izdeý úshin Qazaqstandaǵy birneshe mańyzdy jerlerdi araladyq. Bul Pavlodar, Qaraǵandy, Qostanaı, Almaty jáne Nur-Sultan aımaqtary bolatyn. Bizdiń izdeý jumystarymyzǵa eń kórnekti ǵalymdardyń, ejelgi kóshi-qon jáne qazaq ultynyń negizderi týraly úlken bilimi bar arheologtardyń kómekteskeni úlken sáttilik ákeldi. Biz DNQ-nyń birneshe júzdegen úlgilerin jáne birneshe ejelgi jylqylardy aldyq, olardyń nátıjeleri bizdi tań qaldyrdy.
Qysqasy, qazirgi ýaqytta negizgi talqylaýlar ıdeıalardyń aımaqtan aımaqqa aýysýyna nemese adamdardyń qonys aýdarýynyń arqasynda ıdeıalardyń enýine qatysty boldy.
DNQ zertteýine kelsek, 2015 jyly úndi-evropalyqtardyń Eýropaǵa tarıhı mıgraııasyn rastaıtyn eki negizgi ǵylymı maqala jarııalandy. AQSh-taǵy Garvard ýnıversıtetindegi DNQ zerthanalary men Danııadaǵy Kopengagen ýnıversıteti bizdiń Ortalyq Azııa men Eýropa arasyndaǵy kóshi-qondy túsinýimizge úlken úles qosty. Qysqasy, qazirgi ýaqytta negizgi talqylaýlar ıdeıalardyń aımaqtan aımaqqa aýysýyna nemese adamdardyń qonys aýdarýynyń arqasynda ıdeıalardyń enýine qatysty boldy.
Sodan beri osy kóshi-qon aǵyndarynyń Eýropa qurlyǵyna áseri tarıhqa qyzyǵýshylyq tanytatyn kópshiligimiz úshin baǵdarsham boldy. Úndi-eýropalyq halyqtardyń dalalyq shyǵý tegi de rastaldy. Vıkıng dáýiriniń basynda klandyq mádenıettiń úndi-eýropalyqtardyń paıda bolýymen birge paıda bolǵan qola dáýiriniń klandyq mádenıetimen kóptegen uqsastyqtary bolǵanyn bilemiz. Ǵalymdar vıkıngterdiń qanyndaǵy jaqyndyq Qazaqstannyń ataqty saqtarymen, tipti genetıkalyq turǵydan da óte jaqyn bolýy múmkin deıdi. Alaıda, ol úshin kóp zertteý qajet boldy, al 2018 jyly ǵylymı basylymda keıbir mańyzdy, kerekti derekterdi taptyq.
Dáleldemeler sonymen qatar shyǵysta - Eýropadan Ortalyq Azııaǵa qola jáne temir dáýirinde qonys aýdarýdy kórsetedi. Bular aldymen daladan batysqa qonys aýdarǵan úndi-eýropalyq taıpalardyń urpaqtary boldy, jáne odan da mańyzdysy, uzaq ýaqyt boıy Skandınavııadaǵy jergilikti halyqpen úndi-eýropalyq halyqtardyń keremet aralasýy boldy. Qarapaıym tilmen aıtsaq, vıkıngterdiń ata-babalary úndi-eýropalyqtardyń, erte neolıt dáýiriniń ókilderi men ańshylardyń jıyntyǵy bolǵan. Keıinirek shyǵysqa qonys aýdarý kezinde bul kombınaııa Orta Azııa turǵyndaryna genetıkalyq áser etti.
Bul másele boıynsha qosymsha zertteýler qajet, biraq qazirgi ýaqytta tek saq taıpalary ǵana emes, sonymen birge vıkıngterdiń ata-babalary Qazaqstannyń kóshpeli turǵyndarynyń qalyptasýyna óz úlesterin qosty dep aıtýǵa tolyq negiz bar. Basqasha aıtqanda, biz buryn oılaǵanymyzdan da kóp baýyrlastarmyz! Múmkin bul Vıkıngterdiń qazirgi Edilge jáne Kaspıı teńizine deıingi Qazaqstanmen shekaralas jerge deıin júzip kelgendigimen baılanysty shyǵar.
Qazir vıkıngterdiń Reseıdiń, Ýkraınanyń jáne Belarýstiń negizin qalaýshylar ekendigi belgili boldy, al Vıkıngter klany - Rýrıkovıchter knıazdyǵy Máskeýde otyryp búkil Reseıdi 1600 jylǵa deıin basqarǵany belgili. Vıkıngter alys shyǵysqa jaýgershilik saparlarymen tanymal boldy. Olar shyǵystaǵy jumaq pen sondaǵy ata-babalarynyń úıin tapqysy keletinderin aıtty. Muny biz kóptegen vıkıngtik saǵalardan (jyrlardan) bilemiz.
Qazirgi vıkıng retinde men buǵan kelise almaımyn jáne ǵalym retinde sheńberdiń jabylǵanyn sezinemin. Norvegııalyqtardyń, kóshpendilermen jaqsy qarym-qatynasta bolýymyzdyń sebebin de túsinemin.
Qazir biz DNQ salasyndaǵy jańa jáne óte úlken jobamen jumys istep jatyrmyz, ol bizdiń barlyq nátıjelerimizdi ári qaraı biriktirip, sol kezdegi Skandınavııada da, Qazaqstanda da jáne olardyń arasynda ne bolǵanyn túsinýge kómektesedi dep úmittenemin. Sonymen qatar, meniń zertteýge qatysýymnyń arqasynda, bizdiń aramyzdaǵy geografııalyq jáne ýaqytsha qashyqtyq árdaıym qysqarýda. Aldaǵy bir-eki jylda bizdi qyzyqty kúnder kútip tur.
Stýrla Ellıngvog - norvegııalyq tarıhshy, «Zertteýshiler» klýbynyń múshesi, lektor, pýblııst, Explico ekspedıııasynyń jetekshisi.
Daıyndaǵan Ońǵar Qabden
