Būl audan (Şonjy) qarasaŋyz şekaraǧa tiıp tūr. Şekaranyŋ künşyǧys betınde aty qazzaqqa berılgen Ile Qazaq avtonomiialy oblysy bar (ekınşı sügıret). Onda jer qaiysqan qalyŋ qazaq tūrady. Avtanomiialy oblys ŞUAR-dan būryn qūrylǧan. Ortalyǧy Qūlja qalasy (üşınşı sügırettegı 1-ge qaraŋyz).
Ekınşı suret
Osy avtonomiialy qazaq oblysyna qazır segız audan, bır qala töte qaraidy. Olar:
KÜNES, NYLQY, TOǦYZTARAU audandary (üşınşı sügırettegı 5,6,9-ǧa qaraŋyz). Būl üş audan Ile aŋǧary men Ile dariiasynyŋ basyna ornalasqan qazaq eŋ köp, eŋ ırgelı qonys tepken, tarihy öte tereŋ, baiyrǧy qazaq jerı. Osy üş audan qazaqtary 20- ǧasyr basynda Orynborǧa arnaiy hat jazyp, Alaş baspasözın qoldap qarjy joldap, özderın de Alaştyŋ alystaǧy bır bölşegı sanaǧan-tyn. Osy üş audan tyŋ igerıp, tam soǧyp otyryqşy dästürge öte bastaǧan alǧaşqy qazaq audandarynyŋ bırı. Osy audannan şyqqan tūlǧalar Alaş ūrandy, qazaq jandy bolǧany üşın 20-ǧasyr basynda köp atylyp kettı. Uaqty kelse ony da aitamyz. Qazır osy üş audannyŋ är bırınde 100-150 myŋnan astam qazaq iıntıresıp tūrady. Tıptı Künes degen audandaǧy qazaqtyŋ ūzynsany 150 myŋnan älde qaşan asyp ketken.
Üşınşı suret
TEKES, ÖRTEKES (Moŋǧolküre), ŞAPŞAL (üşınşı sügırettegı 7,8,10-ǧa qaraŋyz) Ile dariiasynyŋ orta, tömengı aǧaryna (sol jaqtaǧy) jaǧalai ornalasqan isı qazaqtyŋ jer qaiysqan qūtty mekenı. Tekes pen Örtekestıŋ elı ör ruhty, arly keledı. Ana jyly Qarajon jailauyn jat qolyna bermeimız dep qalyŋ qazaq tıke Beijıŋmen teketırestı. Täŋır taudyŋ taza auasyn jūtyp, möldır suyn töte bastau közınen ışetındıkten būl eldegı qazaqtyŋ bolmysy mülde bölek. Būl jerdıŋ ärbırınde 100 myŋdap qalyŋ qazaq tūrady. Elı şekaranyŋ bergı betındegı Narynqol, Kegen, Raiymbek audandarymen tuys, etene jaqyn keledı. Narynqol, Kegen men Raiymbek qandai, Tekes pen Örtekeste äne däl sondai. Būl jerden nebır aty aŋyzǧa ainalǧan igı jaqsylar men jaisaŋdar öttı.
QORǦAS, QŪLJA qalasy, QŪLJA audany (üşınşı sügırettegı 1,3,4-ke qaraŋyz). Neşe jyldyŋ aldynda özım şaǧyn ǧylmi ekspedisiia ūiymdastyryp, sonyŋ jūmys babymen Qūlja qalasyna bardym, sodan oblystyq, qalalyq, audandyq ışkı materiialdardy jinadym. Täptıştep otyryp ärbırıne saraptama jasap jatyp, Qorǧas audanyna qatysty bır taŋǧajaiyp mälımetterge tap boldym. Tarihşy Mämbet Qoigeldı aǧamyz "1989 jyly, Orynbor arhivınde on kün otyryp poiyzben elge qaitqanda, jolda kupede solqyldap tūryp jylap bardym" deuşı edı. Artyq aitqandyq emes, Qūlja-Ürımjı baǧytyndaǧy otarbanyŋ kupesınde men de däl sondai häl keştım, däl solai solqyldap jylap, ışkı jan düniem ezılıp qaitty. Nege deisız ǧoi? 20- ǧasyr basynda osy Qorǧas bastaǧan Ile qazaqtarynyŋ qūmǧa kömılgen qily tarihy jüregıŋızge ine şanşidy. Bır mysal aitaiyn. 20- ǧasyr basynda Qorǧas jerı Süidın jäne Qorǧas bolyp ekıge bölınıp tūrǧan. Sondaǧy Süidıŋ qalasynda tūrǧan qazaqtyŋ ūzyn-sany Qorǧasty qospaǧanda 30 myŋnan asqan (1944j - avt). Ile ualaiaty boiynşa qazaq eŋ ırgelı ornalasqan ärı eŋ erte zamanaui oqu ornyn aşqan, örkeniet şyraǧyn erte jaqqan, erte oianǧan öŋır-dı. Osy öŋırde tuǧan Äbdıqadır Äpendı turaly ötken apta halyqaralyq Türkıstan aptalyq gazetıne arnaiy maqala jazdym. 20 ǧasyrdyŋ 40-50 jyldary osy eldı-meken köp qasıretke, qiianatqa tap boldy. Bara-bara qazaǧy eŋ az, jatjūrty eŋ köp bolyp şyǧa keldı. Qazır būl öŋır "Qūlja-Qorǧas ekonomikalyq beldeuı" atalyp, Qytaidyŋ Ortalyq Aziia arqyly Europaǧa şyǧatyn qūrlyqtaǧy bırınşı portyna ainalyp otyr. Qūlja qalasy da, Qūlja audany da jatjūrttyŋ eŋ şoǧyrly qonystanǧan mekenıne ainaldy. Bıraq, Qūlja audanynda bügıngı künı 60 myŋnan astam qazaq tūrady. Qazaqtar älı özınıŋ baiyrǧy qalpyn saqtaǧan. Jer-su aty qazaqşa qalpy. 20- ǧasyr basynda bükıl Ile ualaiaty qazaqtary Qūljaǧa jinaldy. Qūljada zamanaui oqu ordasyn aşty, qazaq baspasyn qūrdy, qazaq teatryn jasaqtap "Qyz-Jıbek", "Er Tarǧyn", "Qalqaman-Mamyr" qoilymdaryn Qūljanyŋ alaŋynda, qalalyq qazaq teatr ortalyǧynda, qalalyq mädeniet üiınde üzbei qoiyp tūrdy. Iledegı qazaqtyŋ bükıl bailary jüzdep, myŋdap tört tülıgın satyp qarjysyn qaladaǧy qazaq ruhaniiaty men mädeni örkendeuıne jūmsady. Kommunizm qalai keldı, Şarqi Türkıstan qalai paida boldy – bärıne qiianat jasalyndy. Ualaiatty qazaq müddesıne jat meŋıreu mekenge ainaldyrdy...
KÜITIN qalasy (üşınşı sügırettegı 2- ge qaraŋyz). Jer qaiysqan qazaqtyŋ töl mekenındegı ien jer edı. Būryn qazaq mal töldetetın kökteulık tūǧyn. Keiın kommunistık bilıktıŋ äskeri strategiialyq diviziiasy ornalasty. Kışkentai ǧana qyşlaq meken Beijıŋ, Şanhaiǧa jeteqabyl qalyŋ Qytaidyŋ ordasyna ainalyp ülgırdı. Qazır qaladaǧy qazaqtyŋ ūzyn sany 15 myŋdai. Qalanyŋ ainalasy qazaqşa jer-su attarǧa tolyp tūr. Qalada qazaq baspasynyŋ töl qaraşaŋyraǧy, qazaq instituttary, aitalyq, körkemöner instituty, aǧartu instituty bar. Qalanyŋ strategiialyq ornalasuy öte maŋyzdy. Batys älemı men şyǧys älemın tüiıstırıp tūrǧan noqta desek te artyq aitpaǧan bolamyz.
Qazaq avtonomiiasynan bölıngen Boratala oblysyn jäne Altai, Tarbaǧatai aimaǧy men būrynǧy Ürımjı ualaiatyn, Qūmylǧa qarasy taza qazaq audandaryn būǧan deiıngı posttarymda da büge-şıgesıne deiın aitqamyn. Qaitalap jatpaimyn.
Ekınşı suret
Osy avtonomiialy qazaq oblysyna qazır segız audan, bır qala töte qaraidy. Olar:
KÜNES, NYLQY, TOǦYZTARAU audandary (üşınşı sügırettegı 5,6,9-ǧa qaraŋyz). Būl üş audan Ile aŋǧary men Ile dariiasynyŋ basyna ornalasqan qazaq eŋ köp, eŋ ırgelı qonys tepken, tarihy öte tereŋ, baiyrǧy qazaq jerı. Osy üş audan qazaqtary 20- ǧasyr basynda Orynborǧa arnaiy hat jazyp, Alaş baspasözın qoldap qarjy joldap, özderın de Alaştyŋ alystaǧy bır bölşegı sanaǧan-tyn. Osy üş audan tyŋ igerıp, tam soǧyp otyryqşy dästürge öte bastaǧan alǧaşqy qazaq audandarynyŋ bırı. Osy audannan şyqqan tūlǧalar Alaş ūrandy, qazaq jandy bolǧany üşın 20-ǧasyr basynda köp atylyp kettı. Uaqty kelse ony da aitamyz. Qazır osy üş audannyŋ är bırınde 100-150 myŋnan astam qazaq iıntıresıp tūrady. Tıptı Künes degen audandaǧy qazaqtyŋ ūzynsany 150 myŋnan älde qaşan asyp ketken.
Üşınşı suret
TEKES, ÖRTEKES (Moŋǧolküre), ŞAPŞAL (üşınşı sügırettegı 7,8,10-ǧa qaraŋyz) Ile dariiasynyŋ orta, tömengı aǧaryna (sol jaqtaǧy) jaǧalai ornalasqan isı qazaqtyŋ jer qaiysqan qūtty mekenı. Tekes pen Örtekestıŋ elı ör ruhty, arly keledı. Ana jyly Qarajon jailauyn jat qolyna bermeimız dep qalyŋ qazaq tıke Beijıŋmen teketırestı. Täŋır taudyŋ taza auasyn jūtyp, möldır suyn töte bastau közınen ışetındıkten būl eldegı qazaqtyŋ bolmysy mülde bölek. Būl jerdıŋ ärbırınde 100 myŋdap qalyŋ qazaq tūrady. Elı şekaranyŋ bergı betındegı Narynqol, Kegen, Raiymbek audandarymen tuys, etene jaqyn keledı. Narynqol, Kegen men Raiymbek qandai, Tekes pen Örtekeste äne däl sondai. Būl jerden nebır aty aŋyzǧa ainalǧan igı jaqsylar men jaisaŋdar öttı.
QORǦAS, QŪLJA qalasy, QŪLJA audany (üşınşı sügırettegı 1,3,4-ke qaraŋyz). Neşe jyldyŋ aldynda özım şaǧyn ǧylmi ekspedisiia ūiymdastyryp, sonyŋ jūmys babymen Qūlja qalasyna bardym, sodan oblystyq, qalalyq, audandyq ışkı materiialdardy jinadym. Täptıştep otyryp ärbırıne saraptama jasap jatyp, Qorǧas audanyna qatysty bır taŋǧajaiyp mälımetterge tap boldym. Tarihşy Mämbet Qoigeldı aǧamyz "1989 jyly, Orynbor arhivınde on kün otyryp poiyzben elge qaitqanda, jolda kupede solqyldap tūryp jylap bardym" deuşı edı. Artyq aitqandyq emes, Qūlja-Ürımjı baǧytyndaǧy otarbanyŋ kupesınde men de däl sondai häl keştım, däl solai solqyldap jylap, ışkı jan düniem ezılıp qaitty. Nege deisız ǧoi? 20- ǧasyr basynda osy Qorǧas bastaǧan Ile qazaqtarynyŋ qūmǧa kömılgen qily tarihy jüregıŋızge ine şanşidy. Bır mysal aitaiyn. 20- ǧasyr basynda Qorǧas jerı Süidın jäne Qorǧas bolyp ekıge bölınıp tūrǧan. Sondaǧy Süidıŋ qalasynda tūrǧan qazaqtyŋ ūzyn-sany Qorǧasty qospaǧanda 30 myŋnan asqan (1944j - avt). Ile ualaiaty boiynşa qazaq eŋ ırgelı ornalasqan ärı eŋ erte zamanaui oqu ornyn aşqan, örkeniet şyraǧyn erte jaqqan, erte oianǧan öŋır-dı. Osy öŋırde tuǧan Äbdıqadır Äpendı turaly ötken apta halyqaralyq Türkıstan aptalyq gazetıne arnaiy maqala jazdym. 20 ǧasyrdyŋ 40-50 jyldary osy eldı-meken köp qasıretke, qiianatqa tap boldy. Bara-bara qazaǧy eŋ az, jatjūrty eŋ köp bolyp şyǧa keldı. Qazır būl öŋır "Qūlja-Qorǧas ekonomikalyq beldeuı" atalyp, Qytaidyŋ Ortalyq Aziia arqyly Europaǧa şyǧatyn qūrlyqtaǧy bırınşı portyna ainalyp otyr. Qūlja qalasy da, Qūlja audany da jatjūrttyŋ eŋ şoǧyrly qonystanǧan mekenıne ainaldy. Bıraq, Qūlja audanynda bügıngı künı 60 myŋnan astam qazaq tūrady. Qazaqtar älı özınıŋ baiyrǧy qalpyn saqtaǧan. Jer-su aty qazaqşa qalpy. 20- ǧasyr basynda bükıl Ile ualaiaty qazaqtary Qūljaǧa jinaldy. Qūljada zamanaui oqu ordasyn aşty, qazaq baspasyn qūrdy, qazaq teatryn jasaqtap "Qyz-Jıbek", "Er Tarǧyn", "Qalqaman-Mamyr" qoilymdaryn Qūljanyŋ alaŋynda, qalalyq qazaq teatr ortalyǧynda, qalalyq mädeniet üiınde üzbei qoiyp tūrdy. Iledegı qazaqtyŋ bükıl bailary jüzdep, myŋdap tört tülıgın satyp qarjysyn qaladaǧy qazaq ruhaniiaty men mädeni örkendeuıne jūmsady. Kommunizm qalai keldı, Şarqi Türkıstan qalai paida boldy – bärıne qiianat jasalyndy. Ualaiatty qazaq müddesıne jat meŋıreu mekenge ainaldyrdy...
KÜITIN qalasy (üşınşı sügırettegı 2- ge qaraŋyz). Jer qaiysqan qazaqtyŋ töl mekenındegı ien jer edı. Būryn qazaq mal töldetetın kökteulık tūǧyn. Keiın kommunistık bilıktıŋ äskeri strategiialyq diviziiasy ornalasty. Kışkentai ǧana qyşlaq meken Beijıŋ, Şanhaiǧa jeteqabyl qalyŋ Qytaidyŋ ordasyna ainalyp ülgırdı. Qazır qaladaǧy qazaqtyŋ ūzyn sany 15 myŋdai. Qalanyŋ ainalasy qazaqşa jer-su attarǧa tolyp tūr. Qalada qazaq baspasynyŋ töl qaraşaŋyraǧy, qazaq instituttary, aitalyq, körkemöner instituty, aǧartu instituty bar. Qalanyŋ strategiialyq ornalasuy öte maŋyzdy. Batys älemı men şyǧys älemın tüiıstırıp tūrǧan noqta desek te artyq aitpaǧan bolamyz.
Qazaq avtonomiiasynan bölıngen Boratala oblysyn jäne Altai, Tarbaǧatai aimaǧy men būrynǧy Ürımjı ualaiatyn, Qūmylǧa qarasy taza qazaq audandaryn būǧan deiıngı posttarymda da büge-şıgesıne deiın aitqamyn. Qaitalap jatpaimyn.
Menıŋ aitpaǧym, ne sebeptı, qalyŋ qazaq iıntırelısken avtonomiialy oblystyŋ Qazaqstan jaǧynda memlekettıŋ jerı men müddesın bölşekteitın ūrandar aitylyp qalyp jatady? Qytaidaǧy qazaq avtonomiiasyn tübegeilı ydyratu üşın şekaranyŋ bergı betındegı bıreulerdıŋ qoltyǧyna su bürkıp jürgen jasyryn küşter kımder? Qytaidaǧy qazaq avtonomiiasy onsyz da, aty bar zaty joq küide, tıptı qytaidaǧy ŞUAR da sondai hälde qaldy. Qytai bilıgı üşın Jetısu ülken arman. Al, osy armandaryn keide alataqiialy azamattardyŋ auzyna salyp berıp jürgenı, jerdı de, eldı de solardyŋ tılımen bölşektep jürgenı ötırık emes qoi. Anau alataqiialylar "ietısu bıznıŋ ier" dep ūrandap jürgende qytaidyŋ strategiialyq tūzaǧyna tüskenın bılmeitın siiaqty. Al, Qytaiǧa keregı "ietısuniŋ ūiǧyrniki" bolǧany. Atap aitqanda "ietısu ūiǧyrniki" bolsa, ol - qytaidıkı degen söz. Būny qytai aitsa –diplomatiialyq qatelık bolady. Odan da taranşynyŋ auzyna tükırıp bergenı abzal.Qytai Orta Aziiany osyndai strategiialyq taktikalar arqyly ūzaqtan meŋgerıp otyrǧysy keledı. Būny Qytaidyŋ "Chin Türkıstan" proektısı deimız. Būl proektıde bızge beimälım ondaǧan baptar bar, osy proektı qūramynda qytaidyŋ "chin türkıstan turkologiiasy" deitın jobasy taǧy bar. Ony qysqaşa sızge bylai tüsındıreiın, qytai Tūran dalasyndaǧy tarihi tūlǧalardy bırınşı taranşyǧa telıp, bärın taranşydan taratuǧa astyrtyn qoldau bıldıredı. Taranşylarǧa būl oŋynan keledı de, Attiladan tartyp bükıl türkı jūrtyna ortaq tūlǧalardy taranşy etıp jasap şyǧarady, taratady. Bükıl bırtuar tūlǧanyŋ, örkeniettıŋ taranşy bolǧany - qytai bolǧany. Qytai oǧan- Junhua (中华) dep at qoiǧan. Qytai pıkırınşe būnyŋ bärı ūly junhua (中华民族) ūrpaqtary. Osy ideialogiiany oilap tauyp, jasap şyqqandar 19-20 ǧasyrdaǧy Japonnan, Fransiiadan, AQŞ pen Angliiadan oqyp kelgen qytai saiasatkerlerı. Būl ideialogiia qytaidan tys 20- ǧasyr basynda İran, Türkiia, Germaniia sosyn arap älemınde qatty jürdı. Būl ideia bızdıŋ qazaq ziialylaryn da ainalyp ötken joq, qazaq saiasatkerlerı 20-ǧasyr basynda "Türkıstan" jäne "Alaş" konssepsiiasyn ūsyndy.
Qoş. Ne kerek, qytai dūŋǧandar arqyly mūsylmandar älemıne, moŋǧoldar arqyly köşpendı kigız tuyrlyqty jūrtqa (esıŋızde bolsyn, qytai kigız üi degendı "蒙古包" deidı), al taranşy arqyly Tūran jūrtyna strategiialyq tūzaq qūrǧan. Äuelı örkeniet sarqynşaǧy men tarihi tūlǧa, jer-su ataulyny osy atalmyş attarǧa tiep beredı, sodan özıne tiep alady. Bylaişa aitqanda, qarmaq retınde qoldanady, qarmaqqa ılıngenın özıne alady.Esıŋızde bolsa, kezınde sovet odaǧynyŋ islam saiasaty ekı türlı boldy. Bırı – ışkı tarihi fenomen islam. Ekınşısı sovetskii islam jäne syrtqy sovetskii islam saiasaty. Älem elderınıŋ bırazy "sovetskii islamdy" körıp keŋes odaǧy elderındegı mūsylmandar beibıt ömır sürıp jatyr dep oilaityn. Qazırgı qytaidyŋ syrtqa importtaityn "qytaiskii islam" saiasaty men "qytaiskii turkologiia" strategiialy saiasaty jäne "qytaiskii mongol" saiasaty bar. Atalmyş qytaiskii islamda dūŋǧandar eŋ belsendı röl oinaidy. Bır mysal keltıreiın. Pälenşe sahabanyŋ tügenşe ūrpaǧy dep qoldan şejıre jasap, nemese qytaidaǧy myŋjyldyq tarihi meşıtterdıŋ syrtyn jyltyratyp jöndep, strategiialyq jaqtan arap älemın şyrǧalap, sodan Beijıŋge jıpsız bailaidy da, araptan asa mol qarjy men investisiia tartady. Osyǧan bailanysty qytaidyŋ bırqanşa port qalasynda arnaiy "arap köşesı" bar. Beijıŋge jıpsız bailanǧan arap älemı, qytaidyŋ "qytaiskii islamyn" ǧana köredı de "qytaida bärı jaqsy, mūsylmandar tatu-tättı, beibıt ömır sürıp jatyr" dep ün şyǧarmai otyra beredı. Al, qytaiskii mongol strategiia saiasaty tıptı qyzyq. Bükıl kigız tuyrlyqty, qalqan bet, naizaly jauynger halyqty dala örkenietımen qosyp mongolǧa telıp beredı, söitedı de sol mongoldy özı asyqpai otyryp jūtady. Mongolǧa telıngen kigız tuyrlyqty dala örkenietı mongolmen bırge jūtylady. Olardy jalpylama "junhua minzu" ūrpaqtary deidı. Qytai pıkırınşe qytaidy jaulaǧan köşpendıler äuelde "junhua minzu" bolǧan, sodan olar qytaida bilık qūryp, qytaiǧa jer keŋeitıp bergen. Qytaiskii turkologiianyŋ mysaldaryn joǧaryda aittym. Qytaiskii turkologiia proektısınde Qaşqar eŋ özektı strategiialy tūzaq jäne Mahmud Qaşqari eŋ özektı tūlǧa. Qytaidyŋ strateg saiasatkerlerı aldymen būl tūlǧany taranşyǧa telıp berdı de, onyŋ ruhani häm mädeni şyǧarmasyn "ūly qytai, ūly junhua minzu" halqynyŋ tarihi tuyndysy etıp şyǧardy. Qytaidyŋ osy strategiialy tūzaǧyn eŋ aldymen sezgen reseidıŋ strateg saiasatkerlerı Tūran älemın qytai yqpalynan tartyp alu üşın "Tūranda äuelde slavian halyqtary bolǧan, Tūrannyŋ tegı orys, Altyn Orda - orys memleketı" degendı bırtındep qarastyryp jatyr. Ūzyn sözdıŋ qysqasy, qytaidyŋ Ortalyq Aziiaǧa baǧyttalǧan strategiialyq tūzaǧy aldaǧy uaqytta öz jemısın körsete bastaidy. Sol saiasatqa bıldei bır ūlt ıstıkke şanşylyp jatyr. Mynany anyq bıluımız tiıs, strategiialyq tūzaqty - strategiialyq saiasat qana tübegeilı tosa alady. Bärımız "gumanist-adambyz, bärımız mūsylmanbyz, bärımız türkı bauyrmyz, bärımız köpūltty berekelı Qazaqstanbyz" deitın jalpaq şeşei ūran eşqaşan tosqauyl bola almaidy. Bızdı buynsyz pyşaqtaityn, jıpsız qylqyndyratyn strategiialyq tūzaqtar qaumalap tūr. Öte sauatty aqyl-parasatpen ǧana şyrmaudan ada qalmaqpyz.
Eldes ORDA
