Şymkenttıŋ turistık maŋyzy öte ülken: būl Taşkent, Bışkek jäne Qazaqstannyŋ soltüstık öŋırın qosatyn torap. İnfraqūrylymy damyǧan ırı qala. Elımızdıŋ üşınşı megapolisınde turizmnıŋ damuyna köptegen faktorlar yqpal etedı: jylyna 300 kün jyly aua-raiy, tabiǧi-klimattyq aimaqtardyŋ aluan türlılıgı. Ūly Jıbek joly baǧytynda ırı tarihi qalalardyŋ (Türkıstan, Taraz, Taşkent, Samarqand jäne t.b.) janynda oŋtaily ornalasuy. Endı mūnyŋ bärıne Şymkenttıŋ TMD 2020 jylǧy mädeni astanasy» degen däreje-därgeiı qosyldy. Mädeni astana endı özınıŋ bäsekelestık artyqşylyqtaryn paidalana otyryp, bütkıl Qazaqstan, qala berdı TMD memleketterı üşın myqty tırek, turistık ortalyqqa ainalyp keledı.
Şymkent – men üşın anamnyŋ ystyq alaqany. Quat alatyn kielı meken. Būl ystyq tandyr nan men kök şäi. Şymkent, ol – menıŋ eŋ qonaqjai dostarym. Bala kezden estıp kele jatqan besık jyry. Būl – baqytty balalyq şaq. Būl – menıŋ jüregımnıŋ köktemı. Köktemnıŋ bastauy – Şymkentte Mädeni astana jylyna orai 34 maŋyzdy mädeni ıs-şara ötuı josparlanǧan edı. Älemde qalyptasqan pandemiialyq ahualǧa orai barlyq jospar keiınge şegerıldı.
Al «Şymkent-2020 – Täuelsız memleketter dostastyǧynyŋ mädeni astanasy» jylynyŋ aşylu saltanatyn aman-esen ötkızıp aldyq. Qūdaiǧa şükır deiık, älem elderınıŋ aldynda basymyzdy tık köterıp, «Şymkent – TMD elderınıŋ 2020 jylǧy mädeni astanasy» dep ūialmai aitatyndai joǧarǧy deŋgeide öttı. Üiden şyqpai, onlain tamaşalasaq ta, tuǧan qalamyzdyŋ törınde şalqyp jürgendei marqaiyp otyrdyq. Eŋ bastysy, Mädeniet, tılderdı damytu jäne arhivter basqarmasy meimanasy tasyǧan Şymqalanyŋ şyraiyn arttyratyn şuaqty tūlǧalar men körıktı jerlerımızdı keremettei körsete bılıptı.
Baǧdarlama «İntro», «Ūly mūranyŋ bastauy», «Ūly Jıbek joly – Şyǧys pen Batys arasynda» jäne «Şymkent – aŋyzdar qalasy», «Qazaq halqynyŋ aǧartuşylary», «Menıŋ Elim» degen bölımderden tūrady.
Körsetılımnıŋ aldynda Şymkent qalasynyŋ äkımı Mūrat Äitenovtıŋ beineündeuı körsetıldı.
–Qazaqstandaǧy megapolister qataryndaǧy şyraily Şymkent mädeni astana retınde beker taŋdalǧan joq. Şymkent elımızdegı eŋ ülken üş qalanyŋ bırı. Sondai-aq ırı önerkäsıptık jäne ekonomikalyq ortalyq. 2018 jyly Qazaqstan Respublikasynyŋ tūŋǧyş Prezidentı Elbasy Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ jarlyǧymen Şymkent respublikalyq maŋyzy bar qala märtebesıne ie boldy. Sol sätten bastap jaŋa mümkındıkter aşylyp, biık belesterdıŋ däuırıne jol salyndy. Būl tūrǧyda qalamyzdyŋ köne Jıbek jolynyŋ boiynda ornalasuy jäne geografiialyq yŋǧailylyǧy sauda men biznestı, mädeniettı örkendetuge ülken mümkındıkter berude. Būl turaly memleket basşysy Qasym-Jomart Toqaev: «Şymkenttıŋ keleşegı jarqyn, jergılıktı tūrǧyndardyŋ üşten bır bölıgı jas buyn ökılderı. Sondyqtan şahardy jastar qalasy deuge bolady. Erekşe märtebege ie bolǧan Şymkent elımızdıŋ äleumettık-ekonomikalyq damuynda airyqşa röl atqarady» dep atap öttı. Bız milliondy megapolis tūrǧyndarymen bırge süiıktı qalamyzdyŋ baiandy bolaşaǧy üşın jūmyla jūmys ısteitın bolamyz.
Qūrmettı qala tūrǧyndary men qonaqtary! Şymkenttıŋ tarihy tym tereŋde jatyr. IýNESKO-nyŋ Bas konferensiiasynyŋ şeşımıne säikes şahardyŋ köne ǧasyrlar qoinauynda jatqan 2200 jyldyq tarihy anyqtaldy. Şymqala meimendostyǧymen, salt-dästürge berıktıgımen tartymdy. Endı qonaqjai, mädeni astanada kün saiyn maŋyzdy ıs-şaralar men türlı forumdar ötkızıletın bolady. Qadırlı aǧaiyn! Şymkentte ornalasqan mädeni nysandar – muzeiler, teatrlar, saiabaqtar men zamanaui demalys oiyn-sauyq oryndary sızderdı asyǧa kütude. Mümkındık bolsa, sızderdı şyraily şahardyŋ şuaqty şattyǧyn bırge tamaşalauǧa şaqyramyz. Şymkent qalasyna qoş keldıŋızder! - dedı aşylu saltanatynda söz alǧan qala äkımı Mūrat Düisenbekūly.
Körsetılımdegı basty keiıpker – qyz, Şymkent qalasynyŋ tūrǧyny, taŋerteŋgı kün säulesımen dalaǧa qarai jügırıp, qolynda ıs-şara logotipı bar batpyrauyqty ūstap tūrady. Osylaişa, öŋırdıŋ tabiǧi sūlulyǧy – onyŋ jailauy bar landşafty, qar basqan taular men qalanyŋ körıktı jerlerınıŋ suretı Mädeniet astananyŋ körkın aşty. Şyǧarmada eldıŋ ūlttyq jäne mädeni erekşelıkterınıŋ şyǧu tegı, tamyry turaly aitylady. Ūly tarih pen aŋyzdardan tūratyn qazaq dalasy basty obrazǧa ainalady.
Onyŋ ışınde 2014 jyldan bastap Şymkent tūrǧyn alaby bolǧan, qazırgı uaqytta Sairam, ejelgı İsfidjab - halyqaralyq magistraldaǧy ırı sauda jäne mädeni ortalyqtyŋ tarihy körsetıletın bolady. Sondai-aq, 2200-jyldyǧy IýNESKO-nyŋ 2020 jylǧy atauly künder halyqaralyq küntızbesıne engızılgen Şymkenttıŋ tarihy da körsetıledı.
Televiziialyq jobada TMD Atqaruşy komitetınıŋ töraǧasy Sergei Lebedev te Şymkenttıŋ TMD elderınıŋ mädeni astanasy merekesınıŋ saltanatty räsımınde quanyşymyzǧa ortaqtasyp, beineündeu joldapty.
–Qala tūrǧyndaryn osynau aituly merekemen jäne negızı qalanǧanyna 2200 jyl toluymen şyn jürekten qūttyqtaimyn. Būl mereitoi IýNESKO-nyŋ atauly merekeler tızımıne engen. TMD elderınıŋ mädeni astanasy retınde būǧan deiın de Qazaqstannyŋ ekı qalasy, 2012 jyly – Nūr-sūltan, 2014 jyly – Almaty qalalary jariialanǧan edı. Bügınde būl qūrmettı estafetany Qazaq elınıŋ taǧy bır şuaqty, jyly, jomart Şymkent qalasy qabyldap aluda. Būl köne qalada dala köşpendılerı men Şyǧystyŋ jergılıktı otyryqşy tūrǧyndarynyŋ örkenietı baǧalanyp keledı. Ūly Jıbek jolynyŋ boiyndaǧy köne qalanyŋ tarihy arhitekturalyq qasiettı jerlerde körınıs tapqan. Keremettei būl qala sirek adamdar men körnektı oryndardy köşe attary arqyly közdıŋ qaraşyǧyndai saqtap keledı. Sondai-aq keluşı turisterdı özınıŋ tabiǧatynyŋ taŋǧajaiyp sūlulyǧymen, saialy saiabaqtarymen, tabiǧi qoryqtarymen, qaitalanbaityn aumaǧy men januarlar men ösımdıkter älemınıŋ aluandyǧymen taŋǧaldyryp keledı. Qala qonaqtaryn teatraldy jäne operalyq öner konkurstary men «Şymkent – qyzǧaldaqtar otany» atty suretşıler men fotograftar baiqauy, «Ūly Jıbek joly» qolönerşıler baiqauy, estradalyq oryndauşylardyŋ bırınşı halyqaralyq «Duşa Evrazii» konsertı jäne t.b. köptegen ıs-şaralar ötkızılmek. Mädeni astanaǧa orai ötkızıletın ıs-şaralardyŋ barlyǧy da Qazaqstannyŋ mädeni deŋgeiın ösıruıne ülken septıgın tigızetınıne kümänım joq. Barlyǧyŋyzǧa densaulyq, jaqsylyq pen sättılık tıleimın, - dep aǧynan jaryldy.
Jobanyŋ telenūsqasynda körermenderdıŋ nazaryna ejelgı ūly oişyldar men tūlǧalar şyqty: Äbu Nasyr äl-Farabi, Jüsıp Balasaǧūn, Mahmūt Qaşqari, Qoja Iаhmet Iаssaui, Mūhamed Haidar Dulati, Qadyrǧali Jalairi, Äiteke bi, Ūmai ana, Domalaq ana, Abai Qūnanbaev, Şämşı Qaldaiaqov. Sonymen qatar, Şymkenttıŋ eŋ ädemı oryndary men körıktı jerlerı körsetıldı.
«Baitaq el, jazira kök aspan, bastary qar jamylǧan asqar taular – bärı de babamyzdan qalǧan ūly amanat. Ūly dala – bızdıŋ ūly dastanymyz. Osyndai ūly ölkede tuyp, ömır süru – bızge berılgen baq. Ata-baba dästür-saltyn saqtaǧan mäŋgı eldıŋ ūlandaryna tuǧan jerden artyq qandai saiabaq bolsyn?! Sol tuǧan jerdıŋ meiırımın saialap, ǧibratpen şejıresın ardaqtap, jüregımızde mäŋgı aialap ötsek ne arman?! Bızdıŋ basqan ärbır qadamymyz Şymqalaǧa aian. Jaŋa däuır, jaŋa zaman, jaŋa kün tuǧanda, ǧalamǧa daŋqy ketken anamyz da, panamyz da özıŋsıŋ, Şymkent! Özıŋnen tuǧan ūl-qyzdaryŋ amanda didaryŋa qylaudai mūŋ tüsırmes». Tüsıruşı top kışkentai qyzdyŋ obrazy arqyly jürekten şyqqan osy şynaiy lebızdı jetkızgısı kelıptı. Oidaǧydai jetkızıptı de.
Odan keiın Abyz aqsaqaldyŋ qobyz ünı Kök Täŋırı men Kün nūry bop taralady. «Qara qobyz Täŋırmenen tıldesken, qara qobyz tırşılıkpen ündesken. Kök Türıktıŋ kökjal tuǧan ūldary, Kök Täŋırdıŋ alǧauymen kün keşken. Qojahmet, Qadyrǧali, Jalairi, Äl-Farabi, Balasaǧūn, Qaşǧari. Häm danyşpan dara tūlǧa Dulati, Alaş tuǧan asyl ūldar aspani. Ūrpaq üşın qūrban bolǧan jandary. Qasiettı qaita tumas nar bärı. Bäidıbek bi, Töle, Äiteke,
Qazbek, Äruaqty qazaǧymnyŋ handary. Arman quyp aq qanatyn taldyrǧan, Aq qanatyn azap-mūŋǧa maldyrǧan. Ūly dala ūldaryna myŋ rahmet. Ūrpaq üşın ūly mūra qaldyrǧan».
2200 jyldyq şejırelı Şymkent
Basty keiıpker – kışkentai qyz ssenarii boiynşa Ūly Jıbek jolynyŋ boiyndaǧy köne qalaǧa keledı. «Şymkent Ūly Jıbek jolyndaǧy, adami parasattyŋ şaŋyraǧy. Aita almas būl şahardyŋ narqyn adam, eŋbekpen boi kötergen halqy äman. Şymkent Ūly Jıbek jolyndaǧy, sekıldı gauhar jüzık jarqyraǧan».
Bauyrjan Baitanaev, Marǧūlan atyndaǧy Arheologiia institutynyŋ direktory, tarih ǧylymdarynyŋ doktory Şymkenttıŋ 2200 jyldyǧyn toilau Mädeni astanamen tūspa-tūs kelgendıgın, köne qalanyŋ b.z.d. II ǧasyrda Ūly Jıbek jolynyŋ boiynda paida bolǧanyn, arheologtardyŋ Qazaqstandaǧy oblys ortalyǧynda tarihi özegın saqtap qalǧan jalǧyz qaladaǧy Sitadeldı zertteu barysynda qaitalanbaityn qūndy materialdar tapqanyn tılge tiek ettı.
–2003 jyly qalaşyqty arşu jūmystarynan keiın tarihşylar Şymkenttıŋ tarihi jasy 2200 jyl degen bailamǧa keldı. Şymkenttıŋ köne qala degen därejesı bar. Ol Taşkenttıŋ qūrdasy sanalady. Ol kezde şekara bolmaǧan, qos halyq qoian-qoltyq aralasyp tūrǧan. 2020 jylǧy TMD elderınıŋ mädeni astanasy, būl da – zaŋdy qūbylys. Şymkent myŋdaǧan jyldar boiy qalyptasqan özındık mädenietı bar, qaitalanbaityn dara qala.
Qalanyŋ Nudjikent nemese Navchekak degen de ekınşı atauy bolǧan. Qytailyq jazba ädebietterde Nudjiszian delınedı. Mūsylman älemınıŋ şyǧys bastauynda qorǧanys bekınısı bolǧan. Būl jerde senım üşın soǧys jürgen. 1300 jyl būryn qalyptasqan ekonomikalyq zona bolǧan. Şymkent otandyq tarihymyzda sipattalǧan, sipattalyp ülgermegen qalalardyŋ bırı, - dep 2200 jyldyq tarihi jylnamamyzdyŋ qalai jazylǧanyna toqtaldy.
...Ana – Jer betındegı ūrpaqty taratuşy. Ana – ūrpaq tärbiesındegı tälımger. Şyǧarmaşylyq top «Är qazaq anasyn ardaqtasyn!» degen oidy äsem änmen aq jaulyqty ananyŋ keipınde beredı.
Qazaqstannyŋ eŋbek sıŋırgen qairatkerı, aitys aqyny Aqmaral Leubaeva aq jaulyǧyn jamylyp, şūraily, şyraily eldıŋ şattyǧyna ainalǧan mekenıne ystyq yqylasyn bylaişa bıldırdı.
– Şymkent qalasynyŋ Mädeni astana bop ataluynyŋ özınıŋ de astary bar. Tarihynyŋ tereŋdıgı bır basqa, tūrǧyndarynyŋ Şymkent qalasynyŋ jūrtynyŋ erekşelıgı bır basqa. Qazaq elınıŋ qai būryşynda da qaimanaly qazaqilyq, qazaqi dästür, ädet-ǧūryp saqtalǧan. Al bızdıŋ Şymkentte ol şynaiy saqtalǧan. Şymkent qalasy ata-baba ösietın, aq jaulyqty analardyŋ qasietın joǧaltpaǧan jer der edım. Qasiettı analarymyzdyŋ osy köne Şymkentımızde mekendeuınıŋ özı ülken män-maǧyna emes pe?! Şymkent qalasynyŋ ärbır kırpışımen maqtanamyz. Oŋtüstık öŋırınıŋ jūrty mäŋgı jasai bersın!
TMD-ǧa qatysuşy memleketterdıŋ Gumanitarlyq yntymaqtastyq jönındegı keŋesındegı Äzırbaijan respublikasynyŋ ökılı Polad Biulbiulogly özınıŋ videojoldauynda mūndai jobalar mädeniet salasynda mäselelerge nazar audaruǧa, jergılıktı bilık pen tūrǧyndardyŋ, jalpy TMD elderınıŋ halyqtarynyŋ özara bailanysuyna mümkındık beretının alǧa tartty.
–Mädeniettıŋ ülken merekesımen qūttyqtaimyn. TMD elderınıŋ mädeni astanasy atty keremettei joba el astanasy bolyp tabylmaityn qalalarǧa arnap oilap tabylǧan. Sebebı, joba ötkızılgen TMD elderınıŋ barlyq derlık qalalarynda oŋ täjıribe körsetken. Mäselen, Şymkent siiaqty köne de jaŋa, ırı infraqūrylymy bar qala özınıŋ ejelgı tarihyn, bügıngı kelıstı kelbetın, mädeni mäiegın körsetu üşın oilap tabylǧan.
Būl aituly merekenıŋ de sızderdıŋ qazaq jerıne jetkenıne bek quanyştymyn. Qalyptasqan pandemiialyq ahualǧa orai sızderdı alystan videokonferensiia arqyly qūttyqtauǧa mäjbürmız. Ne ıstei alamyz? Bız osyndai asa oŋai emes kezeŋde ömır sürıp jatyrmyz. Mädeni jobalardyŋ bärı de jalǧasuy tiıs. Men sızderge joǧarǧy jetıstıkter men armandaryŋyzdyŋ oryndaluyn tıleimın. Jyldyŋ soŋyna deiın koronavirus dertı joiylyp, sızderdıŋ auylǧa da at basyn būrarmyz dep ümıttenemız. Bızdıŋ janymyz ben jüregımız sızdermen bırge! – dep jürekjardy lebızın aqtaryp jatty.
Al TMD-ǧa qatysuşy memleketterdıŋ Gumanitarlyq yntymaqtastyq jönındegı keŋesındegı Resei Federasiiasynyŋ ökılı Mihail Şvydkoi Euraziia keŋıstıgınde ülken röl atqaratyn, Qazaqstandaǧy üşınşı megapolistıŋ ırı infrastrukturasy men ekonomikasynyŋ damuyna toqtalmai ötıp kete almady. «Ūly Otan soǧysy kezınde maidan dalasyna jıberılgen oq-därılerdıŋ üşten ekısı Şymkent qorǧasyn zauytynan jöneltılgenı barşamyzǧa mälım. Faşizmmen soǧysta jetken jeŋısımızde sızdıŋ qalalaryŋyzdyŋ alar orny orasan. Şymqalanyŋ bai tarihymen qatar keremettei bügını de bar. Tek mädeniet salasynda ǧana emes, basqa baǧyttarda da jaŋa armandaryŋyzdyŋ oryndalatynyn senemın! - dedı.
Abaidyŋ «Közımnıŋ qarasy», Şämşınıŋ «Qaiyqta» änderı Şymkenttıŋ aituly merekesınde änıne än, sänıne sän qosyp tūrǧandai äser qaldyrdy.
«Būl jerde bütkıl balalyǧym öttı. Osy jerde sporttaǧy käsıbi qadamdarym bastaldy. Men ekı ret olimpiada oiyndarynda öner körsetkenımde, tuǧan elımnıŋ kök bairaǧyn tiıstı därejede ūstauǧa tyrystym. Barlyq körermender, äsırese balalar Şymkentte de körkem gimnastikanyŋ myqty mektebın qalyptastyruǧa bolatynyn bılsın dedım. Däl menıŋ tuǧan qalamda körkem gimnastikaǧa mamandandyrylǧan bırden-bır mekteptıŋ bar ekenın maqtan tūtamyn». Körkem gimnastikadan Qazaqstan ūlttyq qūramasynyŋ bas bapkerı, sport şeberı Äliia Iýsupova Şymkentte tuǧanyn maqtan tūtyp, oiyn osylai kesteleptı.
«Shymkent-fest» – best!
Osy auqymdy ıs-şaralardyŋ bärınıŋ basy-qasynda jany tynbai şapqylap jürgen Şymkent qalasy Mädeniet, tılderdı damytu jäne arhivter basqarmasynyŋ basşysy Raşid Myŋbaev telejobanyŋ «Mir-24» halyqaralyq, respublikalyq, jergılıktı telearnalarda jäne internet jelılerınde körsetılgenın aitady.
–Būl telenūsqa basqarmanyŋ janynan qūrylǧan komissiianyŋ şeşımımen ırıktelgen şyǧarmaşylyq toptyŋ bıraz uaqyttan bergı jankeştı jūmysynyŋ nätijesı. Tau-taudy aralap, aptalap kiız üi tıgıp, sonda qonyp qalǧan künderı de boldy. Telejobadan bölek, TMD elderınıŋ jäne Qazaq elınıŋ öner jūldyzdary aq jürektı videoqūttyqtaularyn joldady. 25-ke juyq beineüzıktı äleumettık jelıler men jergılıktı telearnalarda körsettık.
Sonymen qatar, qala künı merekesı aiasynda jergılıktı telearnalar men äleumettık jelılerde onlain formatta köptegen tanymdyq, mädeni-sauyqtyq şaralar, poeziialyq saǧattar, festival-baiqaular, körmeler öttı. Atap aitqanda, Şymkent Mädeniet üiı önerpazdarynyŋ ūiymdastyruymen TMD jäne elımızdıŋ önerpazdarynyŋ qatysuymen «Şuaq şaşqan, Şymqalam!» atty merekelık konserttık baǧdarlamasy, «Shymkent-Fest» onlain öner festivalı aiasynda «2200 jyldyq şejırelı Şymkent» Respublikalyq onlain aqyndar aitysy, «Ǧajaiyp qala - Şymkent» jazba aqyndar arasynda onlain müşaira, «Ertegı qala - Şymkent» fotograftar arasyndaǧy onlain baiqauy, «Balalar közımen - Şymkent» jas suretşıler arasyndaǧy saiys, «Qaiyrymdy qala - Şymkent» oqyrmandar arasyndaǧy onlain oqular öz märesıne jetıp, jeŋımpazdary anyqtaldy. Olarǧa qarjylai syiaqy berıldı, - deidı Raşid Mamytūly.
Tobyqtai tüiın. Ūly Jıbek jolynyŋ boiyna qonys tepken, ejelden Qazaqstannyŋ ekonomikalyq, sauda jäne mädeni-tarihi ortalyǧyna ainalǧan Şymkent şahary elımızdıŋ eŋsesı biık, etegı keŋ, künı şuaqty, tūrǧyndarynyŋ tūrmysy quatty qala. Şymkent biyl TMD elderınıŋ mädeni astanasyna ainaldy. Qazaqstandaǧy üşınşı megapolis märtebesın alǧan qalanyŋ būrynǧydan da körkeiıp, ajarlana tüsuıne onyŋ mädeni astana atanuy da zor serpın berdı. Qalamyz säulettı qūrylystarymen, abattanǧan körkımen, jap-jasyl kelbetımen, qyzyldy-jasyldy tüngı jarqyraǧan şamdarymen körgen jannyŋ köŋılın körkeitetın keiıpke ene tüsude.
Al «Şymkent-2020 – Täuelsız memleketter dostastyǧynyŋ mädeni astanasy» jylynyŋ aşylu saltanatyn aman-esen ötkızıp aldyq. Qūdaiǧa şükır deiık, älem elderınıŋ aldynda basymyzdy tık köterıp, «Şymkent – TMD elderınıŋ 2020 jylǧy mädeni astanasy» dep ūialmai aitatyndai joǧarǧy deŋgeide öttı. Üiden şyqpai, onlain tamaşalasaq ta, tuǧan qalamyzdyŋ törınde şalqyp jürgendei marqaiyp otyrdyq. Eŋ bastysy, Mädeniet, tılderdı damytu jäne arhivter basqarmasy meimanasy tasyǧan Şymqalanyŋ şyraiyn arttyratyn şuaqty tūlǧalar men körıktı jerlerımızdı keremettei körsete bılıptı.
Baǧdarlama «İntro», «Ūly mūranyŋ bastauy», «Ūly Jıbek joly – Şyǧys pen Batys arasynda» jäne «Şymkent – aŋyzdar qalasy», «Qazaq halqynyŋ aǧartuşylary», «Menıŋ Elim» degen bölımderden tūrady.
Körsetılımnıŋ aldynda Şymkent qalasynyŋ äkımı Mūrat Äitenovtıŋ beineündeuı körsetıldı.
–Qazaqstandaǧy megapolister qataryndaǧy şyraily Şymkent mädeni astana retınde beker taŋdalǧan joq. Şymkent elımızdegı eŋ ülken üş qalanyŋ bırı. Sondai-aq ırı önerkäsıptık jäne ekonomikalyq ortalyq. 2018 jyly Qazaqstan Respublikasynyŋ tūŋǧyş Prezidentı Elbasy Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ jarlyǧymen Şymkent respublikalyq maŋyzy bar qala märtebesıne ie boldy. Sol sätten bastap jaŋa mümkındıkter aşylyp, biık belesterdıŋ däuırıne jol salyndy. Būl tūrǧyda qalamyzdyŋ köne Jıbek jolynyŋ boiynda ornalasuy jäne geografiialyq yŋǧailylyǧy sauda men biznestı, mädeniettı örkendetuge ülken mümkındıkter berude. Būl turaly memleket basşysy Qasym-Jomart Toqaev: «Şymkenttıŋ keleşegı jarqyn, jergılıktı tūrǧyndardyŋ üşten bır bölıgı jas buyn ökılderı. Sondyqtan şahardy jastar qalasy deuge bolady. Erekşe märtebege ie bolǧan Şymkent elımızdıŋ äleumettık-ekonomikalyq damuynda airyqşa röl atqarady» dep atap öttı. Bız milliondy megapolis tūrǧyndarymen bırge süiıktı qalamyzdyŋ baiandy bolaşaǧy üşın jūmyla jūmys ısteitın bolamyz.
Qūrmettı qala tūrǧyndary men qonaqtary! Şymkenttıŋ tarihy tym tereŋde jatyr. IýNESKO-nyŋ Bas konferensiiasynyŋ şeşımıne säikes şahardyŋ köne ǧasyrlar qoinauynda jatqan 2200 jyldyq tarihy anyqtaldy. Şymqala meimendostyǧymen, salt-dästürge berıktıgımen tartymdy. Endı qonaqjai, mädeni astanada kün saiyn maŋyzdy ıs-şaralar men türlı forumdar ötkızıletın bolady. Qadırlı aǧaiyn! Şymkentte ornalasqan mädeni nysandar – muzeiler, teatrlar, saiabaqtar men zamanaui demalys oiyn-sauyq oryndary sızderdı asyǧa kütude. Mümkındık bolsa, sızderdı şyraily şahardyŋ şuaqty şattyǧyn bırge tamaşalauǧa şaqyramyz. Şymkent qalasyna qoş keldıŋızder! - dedı aşylu saltanatynda söz alǧan qala äkımı Mūrat Düisenbekūly.
Körsetılımdegı basty keiıpker – qyz, Şymkent qalasynyŋ tūrǧyny, taŋerteŋgı kün säulesımen dalaǧa qarai jügırıp, qolynda ıs-şara logotipı bar batpyrauyqty ūstap tūrady. Osylaişa, öŋırdıŋ tabiǧi sūlulyǧy – onyŋ jailauy bar landşafty, qar basqan taular men qalanyŋ körıktı jerlerınıŋ suretı Mädeniet astananyŋ körkın aşty. Şyǧarmada eldıŋ ūlttyq jäne mädeni erekşelıkterınıŋ şyǧu tegı, tamyry turaly aitylady. Ūly tarih pen aŋyzdardan tūratyn qazaq dalasy basty obrazǧa ainalady.
Onyŋ ışınde 2014 jyldan bastap Şymkent tūrǧyn alaby bolǧan, qazırgı uaqytta Sairam, ejelgı İsfidjab - halyqaralyq magistraldaǧy ırı sauda jäne mädeni ortalyqtyŋ tarihy körsetıletın bolady. Sondai-aq, 2200-jyldyǧy IýNESKO-nyŋ 2020 jylǧy atauly künder halyqaralyq küntızbesıne engızılgen Şymkenttıŋ tarihy da körsetıledı.
Televiziialyq jobada TMD Atqaruşy komitetınıŋ töraǧasy Sergei Lebedev te Şymkenttıŋ TMD elderınıŋ mädeni astanasy merekesınıŋ saltanatty räsımınde quanyşymyzǧa ortaqtasyp, beineündeu joldapty.
–Qala tūrǧyndaryn osynau aituly merekemen jäne negızı qalanǧanyna 2200 jyl toluymen şyn jürekten qūttyqtaimyn. Būl mereitoi IýNESKO-nyŋ atauly merekeler tızımıne engen. TMD elderınıŋ mädeni astanasy retınde būǧan deiın de Qazaqstannyŋ ekı qalasy, 2012 jyly – Nūr-sūltan, 2014 jyly – Almaty qalalary jariialanǧan edı. Bügınde būl qūrmettı estafetany Qazaq elınıŋ taǧy bır şuaqty, jyly, jomart Şymkent qalasy qabyldap aluda. Būl köne qalada dala köşpendılerı men Şyǧystyŋ jergılıktı otyryqşy tūrǧyndarynyŋ örkenietı baǧalanyp keledı. Ūly Jıbek jolynyŋ boiyndaǧy köne qalanyŋ tarihy arhitekturalyq qasiettı jerlerde körınıs tapqan. Keremettei būl qala sirek adamdar men körnektı oryndardy köşe attary arqyly közdıŋ qaraşyǧyndai saqtap keledı. Sondai-aq keluşı turisterdı özınıŋ tabiǧatynyŋ taŋǧajaiyp sūlulyǧymen, saialy saiabaqtarymen, tabiǧi qoryqtarymen, qaitalanbaityn aumaǧy men januarlar men ösımdıkter älemınıŋ aluandyǧymen taŋǧaldyryp keledı. Qala qonaqtaryn teatraldy jäne operalyq öner konkurstary men «Şymkent – qyzǧaldaqtar otany» atty suretşıler men fotograftar baiqauy, «Ūly Jıbek joly» qolönerşıler baiqauy, estradalyq oryndauşylardyŋ bırınşı halyqaralyq «Duşa Evrazii» konsertı jäne t.b. köptegen ıs-şaralar ötkızılmek. Mädeni astanaǧa orai ötkızıletın ıs-şaralardyŋ barlyǧy da Qazaqstannyŋ mädeni deŋgeiın ösıruıne ülken septıgın tigızetınıne kümänım joq. Barlyǧyŋyzǧa densaulyq, jaqsylyq pen sättılık tıleimın, - dep aǧynan jaryldy.
Jobanyŋ telenūsqasynda körermenderdıŋ nazaryna ejelgı ūly oişyldar men tūlǧalar şyqty: Äbu Nasyr äl-Farabi, Jüsıp Balasaǧūn, Mahmūt Qaşqari, Qoja Iаhmet Iаssaui, Mūhamed Haidar Dulati, Qadyrǧali Jalairi, Äiteke bi, Ūmai ana, Domalaq ana, Abai Qūnanbaev, Şämşı Qaldaiaqov. Sonymen qatar, Şymkenttıŋ eŋ ädemı oryndary men körıktı jerlerı körsetıldı.
«Baitaq el, jazira kök aspan, bastary qar jamylǧan asqar taular – bärı de babamyzdan qalǧan ūly amanat. Ūly dala – bızdıŋ ūly dastanymyz. Osyndai ūly ölkede tuyp, ömır süru – bızge berılgen baq. Ata-baba dästür-saltyn saqtaǧan mäŋgı eldıŋ ūlandaryna tuǧan jerden artyq qandai saiabaq bolsyn?! Sol tuǧan jerdıŋ meiırımın saialap, ǧibratpen şejıresın ardaqtap, jüregımızde mäŋgı aialap ötsek ne arman?! Bızdıŋ basqan ärbır qadamymyz Şymqalaǧa aian. Jaŋa däuır, jaŋa zaman, jaŋa kün tuǧanda, ǧalamǧa daŋqy ketken anamyz da, panamyz da özıŋsıŋ, Şymkent! Özıŋnen tuǧan ūl-qyzdaryŋ amanda didaryŋa qylaudai mūŋ tüsırmes». Tüsıruşı top kışkentai qyzdyŋ obrazy arqyly jürekten şyqqan osy şynaiy lebızdı jetkızgısı kelıptı. Oidaǧydai jetkızıptı de.
Odan keiın Abyz aqsaqaldyŋ qobyz ünı Kök Täŋırı men Kün nūry bop taralady. «Qara qobyz Täŋırmenen tıldesken, qara qobyz tırşılıkpen ündesken. Kök Türıktıŋ kökjal tuǧan ūldary, Kök Täŋırdıŋ alǧauymen kün keşken. Qojahmet, Qadyrǧali, Jalairi, Äl-Farabi, Balasaǧūn, Qaşǧari. Häm danyşpan dara tūlǧa Dulati, Alaş tuǧan asyl ūldar aspani. Ūrpaq üşın qūrban bolǧan jandary. Qasiettı qaita tumas nar bärı. Bäidıbek bi, Töle, Äiteke,
Qazbek, Äruaqty qazaǧymnyŋ handary. Arman quyp aq qanatyn taldyrǧan, Aq qanatyn azap-mūŋǧa maldyrǧan. Ūly dala ūldaryna myŋ rahmet. Ūrpaq üşın ūly mūra qaldyrǧan».
2200 jyldyq şejırelı Şymkent
Basty keiıpker – kışkentai qyz ssenarii boiynşa Ūly Jıbek jolynyŋ boiyndaǧy köne qalaǧa keledı. «Şymkent Ūly Jıbek jolyndaǧy, adami parasattyŋ şaŋyraǧy. Aita almas būl şahardyŋ narqyn adam, eŋbekpen boi kötergen halqy äman. Şymkent Ūly Jıbek jolyndaǧy, sekıldı gauhar jüzık jarqyraǧan».
Bauyrjan Baitanaev, Marǧūlan atyndaǧy Arheologiia institutynyŋ direktory, tarih ǧylymdarynyŋ doktory Şymkenttıŋ 2200 jyldyǧyn toilau Mädeni astanamen tūspa-tūs kelgendıgın, köne qalanyŋ b.z.d. II ǧasyrda Ūly Jıbek jolynyŋ boiynda paida bolǧanyn, arheologtardyŋ Qazaqstandaǧy oblys ortalyǧynda tarihi özegın saqtap qalǧan jalǧyz qaladaǧy Sitadeldı zertteu barysynda qaitalanbaityn qūndy materialdar tapqanyn tılge tiek ettı.
–2003 jyly qalaşyqty arşu jūmystarynan keiın tarihşylar Şymkenttıŋ tarihi jasy 2200 jyl degen bailamǧa keldı. Şymkenttıŋ köne qala degen därejesı bar. Ol Taşkenttıŋ qūrdasy sanalady. Ol kezde şekara bolmaǧan, qos halyq qoian-qoltyq aralasyp tūrǧan. 2020 jylǧy TMD elderınıŋ mädeni astanasy, būl da – zaŋdy qūbylys. Şymkent myŋdaǧan jyldar boiy qalyptasqan özındık mädenietı bar, qaitalanbaityn dara qala.
Qalanyŋ Nudjikent nemese Navchekak degen de ekınşı atauy bolǧan. Qytailyq jazba ädebietterde Nudjiszian delınedı. Mūsylman älemınıŋ şyǧys bastauynda qorǧanys bekınısı bolǧan. Būl jerde senım üşın soǧys jürgen. 1300 jyl būryn qalyptasqan ekonomikalyq zona bolǧan. Şymkent otandyq tarihymyzda sipattalǧan, sipattalyp ülgermegen qalalardyŋ bırı, - dep 2200 jyldyq tarihi jylnamamyzdyŋ qalai jazylǧanyna toqtaldy.
...Ana – Jer betındegı ūrpaqty taratuşy. Ana – ūrpaq tärbiesındegı tälımger. Şyǧarmaşylyq top «Är qazaq anasyn ardaqtasyn!» degen oidy äsem änmen aq jaulyqty ananyŋ keipınde beredı.
Qazaqstannyŋ eŋbek sıŋırgen qairatkerı, aitys aqyny Aqmaral Leubaeva aq jaulyǧyn jamylyp, şūraily, şyraily eldıŋ şattyǧyna ainalǧan mekenıne ystyq yqylasyn bylaişa bıldırdı.
– Şymkent qalasynyŋ Mädeni astana bop ataluynyŋ özınıŋ de astary bar. Tarihynyŋ tereŋdıgı bır basqa, tūrǧyndarynyŋ Şymkent qalasynyŋ jūrtynyŋ erekşelıgı bır basqa. Qazaq elınıŋ qai būryşynda da qaimanaly qazaqilyq, qazaqi dästür, ädet-ǧūryp saqtalǧan. Al bızdıŋ Şymkentte ol şynaiy saqtalǧan. Şymkent qalasy ata-baba ösietın, aq jaulyqty analardyŋ qasietın joǧaltpaǧan jer der edım. Qasiettı analarymyzdyŋ osy köne Şymkentımızde mekendeuınıŋ özı ülken män-maǧyna emes pe?! Şymkent qalasynyŋ ärbır kırpışımen maqtanamyz. Oŋtüstık öŋırınıŋ jūrty mäŋgı jasai bersın!
TMD-ǧa qatysuşy memleketterdıŋ Gumanitarlyq yntymaqtastyq jönındegı keŋesındegı Äzırbaijan respublikasynyŋ ökılı Polad Biulbiulogly özınıŋ videojoldauynda mūndai jobalar mädeniet salasynda mäselelerge nazar audaruǧa, jergılıktı bilık pen tūrǧyndardyŋ, jalpy TMD elderınıŋ halyqtarynyŋ özara bailanysuyna mümkındık beretının alǧa tartty.
–Mädeniettıŋ ülken merekesımen qūttyqtaimyn. TMD elderınıŋ mädeni astanasy atty keremettei joba el astanasy bolyp tabylmaityn qalalarǧa arnap oilap tabylǧan. Sebebı, joba ötkızılgen TMD elderınıŋ barlyq derlık qalalarynda oŋ täjıribe körsetken. Mäselen, Şymkent siiaqty köne de jaŋa, ırı infraqūrylymy bar qala özınıŋ ejelgı tarihyn, bügıngı kelıstı kelbetın, mädeni mäiegın körsetu üşın oilap tabylǧan.
Būl aituly merekenıŋ de sızderdıŋ qazaq jerıne jetkenıne bek quanyştymyn. Qalyptasqan pandemiialyq ahualǧa orai sızderdı alystan videokonferensiia arqyly qūttyqtauǧa mäjbürmız. Ne ıstei alamyz? Bız osyndai asa oŋai emes kezeŋde ömır sürıp jatyrmyz. Mädeni jobalardyŋ bärı de jalǧasuy tiıs. Men sızderge joǧarǧy jetıstıkter men armandaryŋyzdyŋ oryndaluyn tıleimın. Jyldyŋ soŋyna deiın koronavirus dertı joiylyp, sızderdıŋ auylǧa da at basyn būrarmyz dep ümıttenemız. Bızdıŋ janymyz ben jüregımız sızdermen bırge! – dep jürekjardy lebızın aqtaryp jatty.
Al TMD-ǧa qatysuşy memleketterdıŋ Gumanitarlyq yntymaqtastyq jönındegı keŋesındegı Resei Federasiiasynyŋ ökılı Mihail Şvydkoi Euraziia keŋıstıgınde ülken röl atqaratyn, Qazaqstandaǧy üşınşı megapolistıŋ ırı infrastrukturasy men ekonomikasynyŋ damuyna toqtalmai ötıp kete almady. «Ūly Otan soǧysy kezınde maidan dalasyna jıberılgen oq-därılerdıŋ üşten ekısı Şymkent qorǧasyn zauytynan jöneltılgenı barşamyzǧa mälım. Faşizmmen soǧysta jetken jeŋısımızde sızdıŋ qalalaryŋyzdyŋ alar orny orasan. Şymqalanyŋ bai tarihymen qatar keremettei bügını de bar. Tek mädeniet salasynda ǧana emes, basqa baǧyttarda da jaŋa armandaryŋyzdyŋ oryndalatynyn senemın! - dedı.
Abaidyŋ «Közımnıŋ qarasy», Şämşınıŋ «Qaiyqta» änderı Şymkenttıŋ aituly merekesınde änıne än, sänıne sän qosyp tūrǧandai äser qaldyrdy.
«Būl jerde bütkıl balalyǧym öttı. Osy jerde sporttaǧy käsıbi qadamdarym bastaldy. Men ekı ret olimpiada oiyndarynda öner körsetkenımde, tuǧan elımnıŋ kök bairaǧyn tiıstı därejede ūstauǧa tyrystym. Barlyq körermender, äsırese balalar Şymkentte de körkem gimnastikanyŋ myqty mektebın qalyptastyruǧa bolatynyn bılsın dedım. Däl menıŋ tuǧan qalamda körkem gimnastikaǧa mamandandyrylǧan bırden-bır mekteptıŋ bar ekenın maqtan tūtamyn». Körkem gimnastikadan Qazaqstan ūlttyq qūramasynyŋ bas bapkerı, sport şeberı Äliia Iýsupova Şymkentte tuǧanyn maqtan tūtyp, oiyn osylai kesteleptı.
«Shymkent-fest» – best!
Osy auqymdy ıs-şaralardyŋ bärınıŋ basy-qasynda jany tynbai şapqylap jürgen Şymkent qalasy Mädeniet, tılderdı damytu jäne arhivter basqarmasynyŋ basşysy Raşid Myŋbaev telejobanyŋ «Mir-24» halyqaralyq, respublikalyq, jergılıktı telearnalarda jäne internet jelılerınde körsetılgenın aitady.
–Būl telenūsqa basqarmanyŋ janynan qūrylǧan komissiianyŋ şeşımımen ırıktelgen şyǧarmaşylyq toptyŋ bıraz uaqyttan bergı jankeştı jūmysynyŋ nätijesı. Tau-taudy aralap, aptalap kiız üi tıgıp, sonda qonyp qalǧan künderı de boldy. Telejobadan bölek, TMD elderınıŋ jäne Qazaq elınıŋ öner jūldyzdary aq jürektı videoqūttyqtaularyn joldady. 25-ke juyq beineüzıktı äleumettık jelıler men jergılıktı telearnalarda körsettık.
Sonymen qatar, qala künı merekesı aiasynda jergılıktı telearnalar men äleumettık jelılerde onlain formatta köptegen tanymdyq, mädeni-sauyqtyq şaralar, poeziialyq saǧattar, festival-baiqaular, körmeler öttı. Atap aitqanda, Şymkent Mädeniet üiı önerpazdarynyŋ ūiymdastyruymen TMD jäne elımızdıŋ önerpazdarynyŋ qatysuymen «Şuaq şaşqan, Şymqalam!» atty merekelık konserttık baǧdarlamasy, «Shymkent-Fest» onlain öner festivalı aiasynda «2200 jyldyq şejırelı Şymkent» Respublikalyq onlain aqyndar aitysy, «Ǧajaiyp qala - Şymkent» jazba aqyndar arasynda onlain müşaira, «Ertegı qala - Şymkent» fotograftar arasyndaǧy onlain baiqauy, «Balalar közımen - Şymkent» jas suretşıler arasyndaǧy saiys, «Qaiyrymdy qala - Şymkent» oqyrmandar arasyndaǧy onlain oqular öz märesıne jetıp, jeŋımpazdary anyqtaldy. Olarǧa qarjylai syiaqy berıldı, - deidı Raşid Mamytūly.
Tobyqtai tüiın. Ūly Jıbek jolynyŋ boiyna qonys tepken, ejelden Qazaqstannyŋ ekonomikalyq, sauda jäne mädeni-tarihi ortalyǧyna ainalǧan Şymkent şahary elımızdıŋ eŋsesı biık, etegı keŋ, künı şuaqty, tūrǧyndarynyŋ tūrmysy quatty qala. Şymkent biyl TMD elderınıŋ mädeni astanasyna ainaldy. Qazaqstandaǧy üşınşı megapolis märtebesın alǧan qalanyŋ būrynǧydan da körkeiıp, ajarlana tüsuıne onyŋ mädeni astana atanuy da zor serpın berdı. Qalamyz säulettı qūrylystarymen, abattanǧan körkımen, jap-jasyl kelbetımen, qyzyldy-jasyldy tüngı jarqyraǧan şamdarymen körgen jannyŋ köŋılın körkeitetın keiıpke ene tüsude.
Märiiam AITBAI,
"Adyrna" ūlttyq portaly
