Qazaqstan Respublikasynyŋ Prezidentı Qasym-Jomart Toqaevtyŋ "Egemen Qazaqstan" gazetınde jariialanǧan maqalasyn nazarlaryŋyzǧa ūsynamyz.
El quatty bolsa, quanyş tūraqty bolady. Ǧasyrlardy uaqyt ūrşyǧynda iırgen myŋjyldyqtar toǧysynda Ūly dala tösınde jaŋa tūrpatty jas memleket qūryldy. Atasy Alaş, keregesı aǧaş qazaqtyŋ zar zamanda joǧaltqan qūndylyqtary qaitaryldy, bary bütındeldı, azattyqpen bırge säulelı sätterge toly şuaqty şejıresı tüzıle bastady.
Osy bır mereilı missiiany oryndau memleketımızdıŋ negızın qalauşy ūly perzentı, täuelsız Qazaqstannyŋ Tūŋǧyş Prezidentı, Elbasy Nūrsūltan Äbışūly Nazarbaevtyŋ maŋdaiyna jazylǧany – älemde aumaǧy jaǧynan alyp elderdıŋ alǧaşqy ondyǧyna enetın, ūlan-baitaq jerınıŋ asty da, üstı de tabiǧi resurstarǧa bai, keşegı Keŋes Odaǧynan ırge bölıp şyqqan kezde qolynda jalyn atqan ot qaruy bar strategiialyq maŋyzy zor elge uaqyttyŋ özı syilaǧan erekşe baǧy. «Aqyldy basşy aldyrmas» degen, ötken ǧasyrdyŋ toqsanynşy jyldary älem kartasynda oryn alǧan tektonikalyq ülken saiasi özgerısterdıŋ salmaǧyn saralai otyryp, Qazaqstannyŋ ūlttyq müddesın synalap engıze bılgen Elbasy osy bır otyz jyldyŋ ışınde jas memlekettı älemnıŋ damyǧan 30 elınıŋ qataryna qosu maqsatymen köş bastady. Köşımız kölıktı boldy. Ūltymyzda «Bas bolmaq oŋai, bastamaq qiyn» degen söz bar. Būl oraida Qazaqstan – qalyptasqan qoǧamdyq qūrylystar auysqan almaǧaiyp kezeŋde kemeŋger basşysyn taba bılgen el.
Tarih joly taqtaidai tegıs, tüzu bola bermeidı. Būrylysy men qaltarysy jiı kezdesetın däuırdıŋ synşysy da köp. Al naqty ärı batyl ıs-äreketke bara alatyn adamdar sirek. Mūndai tūlǧalar tarihty tüzedı, jaŋa zamandy alǧa jeteleidı. Mıne, Nūrsūltan Äbışūly – osyndai airyqşa erık-jıgerımen erteŋgı kökjiekke batyl qarai bılgen bıregei reformator, älem moiyndaǧan memleket qairatkerı! Ol – täuelsız eldıŋ töl tarihyn öz qolymen jasaǧan tegeurındı tūlǧa! Elbasymyz älemnıŋ eŋ azuly elderınıŋ basşylary men saiasi qairatkerlerı qūrmet tūtatyn biıkke köterılıp, elımız halyqaralyq qoǧamdastyqtyŋ beldı de bedeldı müşesıne ainaldy. Būl – kürmeuı qiyn kürdelı kezderde halyqty auyzbırşılık pen tatulyqqa jūmyldyryp, eskı tüsınıkten naryqtyq qoǧamǧa ötkızgen jäne älemdık ekonomikanyŋ belsendı qatysuşysyna ainaldyrǧan Nūrsūltan Nazarbaev fenomenı.
Menıŋ Elbasyn alǧaş körgenıme de 35 jyldyŋ jüzı bolypty. Nūrsūltan Äbışūly 1985 jyldyŋ qyrküiegınde Qazaq KSR Ministrler Keŋesınıŋ Töraǧasy kezınde Qytaiǧa kelgen edı. Ol kezde elşılıkte jūmys ısteitınmın. Sonda Ükımet basşysynyŋ qytailyqtarmen kelıssözder barysynda baiqalǧan mol bılımıne, totalitarizm tūsynda qalyptasqan jailar jönındegı batyl oilaryna, sözınıŋ jüielılıgıne bärımız qatty razy bolǧanbyz. Elşılık qyzmetkerlerımen bas-aiaǧy ekı jarym saǧatqa sozylǧan beiresmi äŋgımeden keiın bas qosqanymyzda men ärıptesterıme qarap: «Tegınde, bız Qazaqstannyŋ bolaşaq basşysymen söilesken şyǧarmyz» dedım. Arada bes jyl ötkende Nūrsūltan Nazarbaev elımızdıŋ basşylyǧyna keldı.
Qazaqstannyŋ Tūŋǧyş Prezidentınıŋ täuelsızdık taŋyndaǧy alǧaşqy kadrlyq şeşımderınıŋ bırı menıŋ de taǧdyrymdy aiqyndap berdı. «Belasu» atty kıtabymda: «Būl ülken jürektı adam menıŋ qabıletıme sendı, sendı de ony özım tuyp-ösken Qazaqstan igılıgı üşın aiamai jūmsauyma jol aşty» dep jazǧan bolatynmyn.
Bırıkken Ūlttar Ūiymy Bas hatşysynyŋ orynbasary bolǧan jyldarymda älemge äigılı saiasatkerlerdıŋ Nūrsūltan Nazarbaevqa biık baǧa bergen sözderın talai estıdım. Halqymyz üşın mereilendım.
Eldıŋ Prezidentıne ǧana emes, emırengen etene perzentıne ainala bılgen Nūrsūltan Äbışūly Nazarbaev qarapaiym eŋbek adamdarynyŋ otbasynda düniege keldı, qazaq mektebınde bılım aldy, eŋbek jolynyŋ bastauynda şoiyn qorytyp şyŋdaldy. Özı tuyp-ösken Alataudyŋ asqaq şyŋdaryndai asqaraly armanyna erte qol sozdy. Jastaiynan jūrttyŋ jaiyn oilady, özı de dombyra şertıp, halyq mūrasyn jaqsy bılgendıkten, ziialy qauymǧa jaqyn boldy. Ūiymdastyruşylyq qabıletı men eŋbekke degen eren süiıspenşılıgı jas jetekşını basqaru jüiesınıŋ eŋ biık şyŋyna alyp keldı. 1989 jyly mausym aiynda ol Qazaqstan Kompartiiasy Ortalyq Komitetınıŋ bırınşı hatşysy boldy, al 1990 jyly säuır aiynda Joǧarǧy Keŋes ony Qazaqstan Respublikasynyŋ Tūŋǧyş Prezidentı etıp sailady. Osylaişa, sol kezdegı älemdık geosaiasattaǧy eŋ yqpaldy eldıŋ bırı sanalatyn KSRO kölemındegı eŋ jas ärı yqpaldy basşy retınde közge tüstı.
Nūrsūltan Nazarbaev känıgı saiasatker retınde alyp eldıŋ keteuı ketıp, şaŋyraǧy şaiqalyp tūrǧanyn jaqsy sezındı. Sondyqtan da sol syndarly şaqta Odaq basşylary ortasynda jürıp jatqan oiynnan tys bolyp, integrasiialyq ürdısterdıŋ jaqtauşysy retınde körındı. Būl ūstanymy qaharly eldıŋ qabyrǧasy sögılgen kezde TMD ūiymyn qūruǧa negız boldy. Jaŋa memleketterdıŋ qūryluyna bailanysty «iugoslaviialyq ssenariidıŋ» bolǧanyn eskersek, būl şyn mänınde yqtimal qantögıstıŋ aldyn alǧan sarabdal şeşım bolatyn.
Täuelsızdık alǧan Qazaqstannyŋ aldynda taǧdyrşeştı taŋdau tūrdy. Jas memleket älemdık geosaiasattaǧy ornyn anyqtap aluǧa tiıs edı. Būl turaly Elbasy bylai dep eske alady: «Qazaqstan qandai el bolady? Aziia men Europanyŋ arasyna köpır bola ma? Nemese «Soltüstık – Oŋtüstık» osıne ainala ma?
Memleket basşysy jürgızgen qaita qūrulardyŋ maŋyzy men tarihi auqymyn tüsınu üşın sol kezdegı eldıŋ ahualyn köz aldymyzǧa elestetıp körsek te jetkılıktı. Keŋestık qoǧamnan täuelsız Qazaq elıne tūralaǧan ekonomika, toqtaǧan käsıporyndar men auyl şaruaşylyǧy, kedeişılık, jūmyssyzdyq mäselelerı «mūraǧa» qalǧan-dy. Mūnyŋ bärı äleumettık qysymdy küşeite tüstı, kez kelgen uaqytta el ışınde tūraqsyzdyq beleŋ aluy äbden mümkın bolatyn. Sondai-aq sol kezdegı köptegen saiasatkerler men sarapşylar elımızdıŋ bolaşaǧyna ülken kümänmen qaraǧany da şyndyq. Olardyŋ paiymynşa, Qazaqstandaǧy ekonomikalyq, demografiialyq qiyndyqtar men şekaranyŋ zaŋdy türde bekıtılmeuı eldıŋ şynaiy täuelsızdıgıne nūqsan keltıredı-mıs. Alaida Tūŋǧyş Prezidenttıŋ parasatpen jürgızgen pärmendı saiasaty älgındei senımsızdık tanytqan tūjyrymdardyŋ tas-talqanyn şyǧardy. Bır ǧana şekara beldeuın şegendep berudıŋ özı qanşama qajyr-qairatty qajet ettı deseŋızşı.
Älbette, Nūrsūltan Äbışūlyn jahandyq saiasatta tanymal etken eŋ alǧaşqy qadamdardyŋ bırı – Semei iadrolyq synaq alaŋyn jabu turaly Jarlyǧy boldy. Sol jyldary KSRO siiaqty äskeri äleuetı zor memlekettıŋ iadrolyq qaru-jaraǧyna ie bolyp qalu Qazaqstanǧa qanşalyqty artyqşylyq bermek, älde jaŋa bır şielenıstıŋ oşaǧy tūtana ma degen saualdar kün tärtıbınde tūrǧan-dy. Öitkenı elımızdıŋ qolyndaǧy iadrolyq arsenal osy sanatta älemnıŋ alǧaşqy törttıgıne qosyluǧa mümkındık beretın edı. Alaida, Elbasynyŋ saiasi erık-jıgerı arqyly qazaq ūlty älemde iadrolyq synaqtan qatty zardap şekken halyq retınde joiqyn qarudy taratpau turaly bastama köterdı.
Tūŋǧyş Prezidenttıŋ toqtamyn halyqaralyq qauymdastyq ta oŋ qabyldady. Bügınge deiın Qazaqstannyŋ bastamasyn quattaǧan bırqatar memleketter aşyq kündı tozaqqa ainaldyrǧan iadrolyq poligondaryn jauyp, qoldau körsetıp keledı.
Aitalyq Semei poligony jabylǧannan keiın Reseidıŋ Jaŋa jerdegı synaq poligony, AQŞ aumaǧyndaǧy «Nevada» poligony, fransuzdardyŋ Tynyq mūhittaǧy poligony jäne Qytaidyŋ Lobnor iadrolyq synaq alaŋy jūmysyn toqtatty. Jer şarynyŋ kez kelgen nüktesıne jeterlık bır myŋ ekı jüz iadrolyq oqtūmsyǧy bar 110-nan astam ballistikalyq zymyrandy qūraityn mölşerı jaǧynan älemdegı törtınşı iadrolyq äleuet AQŞ jäne Reseimen bırlese otyryp, zalalsyzdandyryldy. 2006 jyldyŋ qyrküiegınde aimaqtaǧy özge de eldermen bırge Ortalyq Aziiany iadrosyz aimaq dep jariialaǧan Semei kelısımıne qol qoiyldy. Kelısımge qazırdıŋ özınde 200-ge juyq memleket qosylyp, 150-den astamy ratifikasiialandy. Qazaqstannyŋ būl beibıtşıl ideiasy negızınde Prezident Jarlyqqa qol qoiǧan 29 tamyz – Düniejüzılık iadrolyq qaruǧa qarsy ıs-qimyl künı retınde atalyp ötedı. Osy beibıt bastamany älı de belsendı jalǧastyruymyz qajet.
Elbasy – BŪŪ mınberınen ärıptesterın atomdy beibıt maqsatqa qoldanuǧa ündegen saliqaly saiasatker. Būl mäsele 1946 jyly alǧaş şaqyrylǧan Bas Assambleiada qozǧalǧanymen älem elderı jantalasa qarulanuyn toqtatpaǧan bolatyn. Sondyqtan Tūŋǧyş Prezidenttıŋ tegeurındı sözı men ısı bır arnadan tabylyp, ol jahandaǧy joiqyn qarudy taratpau jolyndaǧy jüielı jūmysty bastap berdı. Sondai-aq Nūrsūltan Nazarbaev ǧalamdyq jylynu mäselesıne de beijai qaramai, älem nazaryn Ortalyq Aziianyŋ ǧana emes, adamzattyŋ bas auruyna ainalǧan Aral problemasyna audardy. Öitkenı teŋızdıŋ qūrǧaǧan tabanynan ūşqan tūz soltüstık jarty şarǧa jetken bolatyn. Bügınde kışı Araldyŋ arnasy tolyp, tūzdylyǧy azaiyp, balyq şaruaşylyqtaryna qaitadan qan jügırdı, teŋız tabanynan köşken qūmdy toqtatu üşın ülken aumaqqa sekseuıl ormandary egılude. Ol osy oraida ekologiialyq apattarmen küresuge järdemdesu maqsatynda älemdık ekonomikalyq mäselelerdıŋ reestrın daiyndau syndy öte özektı ūsynys bıldırdı. Sol arqyly BŪŪ-nyŋ älemdık qarym-qatynastardy, adamzatqa ortaq mäselelerdı retteudegı ornyn küşeituge de üles qosty.
Ol ūltty bırıktıruşı ūly tūlǧa retınde täuelsızdık tūjyrymyn bekıtuge jäne nyǧaituǧa bar küş-jıgerın arnady. Euraziia qūrlyǧyndaǧy alyptardyŋ ortasynda otyryp, dostyq räuıştı diplomatiia arqyly mämılegerlık joldy ūstandy. «El ūstama, el ūstasaŋ, kek ūstama» degen babalar sözımen berık bailam jasady. Älbette, dünienıŋ ekı bölıgı – Europa men Aziianyŋ arasynan, ekı örkeniet – batys pen şyǧys mädenietınıŋ ortasynan, ekı jüie – totalitarizm men demokratiianyŋ aralyǧynan jol tauyp şyǧa bılu – sūŋǧylalyqpen, köregendıkpen sipattalatyn saiasi zor qabılet. Elbasy osy bır alşaq dünietanymdardyŋ arasynan qoǧamǧa ortaq qasietter – aziialyq dästür men batys jaŋaşyldyǧyn jymdastyra otyryp, jaŋa tūrpatty memlekettıŋ ūstynyn qalyptastyrdy. Bügınde barşa älem Qazaqstandy qarqyndy integrasiianyŋ qatysuşysy jäne beibıt el retınde bıledı. Būl – Elbasynyŋ eren eŋbegı men erekşe köregendılıgınıŋ nätijesı. Osy jolda ol AQŞ, Resei, Qytai siiaqty alpauyt elderdıŋ, Europa, Aziia elderı basşylarynyŋ bırneşe buynymen resmi-beiresmi bailanys ornatyp, Qazaqstannyŋ halyqaralyq qauymdastyqtaǧy ornyn aiqyndauǧa airyqşa eŋbek sıŋırdı.
Nūrsūltan Nazarbaev barlyq reformanyŋ qozǧauşy küşı de, kepılı de özı boldy. Sondyqtan da qolǧa alǧan ıs-qimylynyŋ denı sätımen jüzege asyryldy. Onyŋ bastamasymen elımız josparly ekonomikadan naryqtyq ekonomikaǧa köştı. Barlyq memlekettık qūrylymdarda tübegeilı reformalar jürgızıldı. Demokratiia dästürlerı ornyqpaǧan, qūqyqtyq tärtıp beki qoimaǧan elde qataŋ ortalyqtandyrylǧan jüieden erkın naryqqa köşu üzdık-sozdyq, auyr ärı kürdelı boldy. Būl Nūrsūltan Äbışūly tarapynan jasalǧan täuekelı zor, ülken qadam edı.
NATO-nyŋ Bas hatşysy Dj. Robertson būl turaly keiın: «Prezident Nazarbaevqa ötkendı būzu jäne el ışınde şynaiy reformalardy jalǧastyru, tez özgeretın halyqaralyq jaǧdaiǧa beiımdeludıŋ qanşalyqty qiynǧa tüskenın jaqsy tüsınemız» dep eske alady. Mıne, osyndai ötpelı kezeŋde Elbasyna bır mezgılde bır-bırıne qaişy keletın mäselelerdı şeşuge tura keldı. Ol bır jaǧynan halyqtyŋ kündelıktı ömır süruıne qajettı närselermen – qalalar men eldı mekenderdegı jylu, jaryq mäselelerın şeşumen, ekınşı jaǧynan memlekettıŋ ūzaq merzımdı strategiialyq damu josparlaryn aiqyndaumen ainalysty. Bırınşı kezeŋde qataŋ bilık jüiesımen astasqan ekonomikany liberaldandyru mındetı tūrdy. Öitkenı meilınşe az şyǧyn men küş jūmsai otyryp, josparlanǧan özgerısterdı jasau üşın quatty atqaruşy bilık jäne halyq aldyndaǧy, tarih aldyndaǧy jeke jauapkerşılık kerek ekenın jaqsy tüsındı. Eŋ qiyn reformalar osy uaqytta jürgızıldı. Jekeşelendırudıŋ bırneşe kezeŋı ötkızıldı. Nätijesınde öndırıske jan bıttı, qarjylyq jäne makroekonomikalyq tūraqtandyru ıske asyryldy, biudjet pen salyq jüiesı qūryldy, infliasiia jügendeldı, halyqtyŋ ömır süru sapasynyŋ eŋ tömengı jetkılıktı deŋgeiı qamtamasyz etıldı.
Prezidenttıŋ bas bolyp atqarǧan ülken bır qyzmetı – ūlttyq valiutanyŋ qoldanysqa enuı. Özındık qarjylyq-ekonomikalyq jüie qūryldy, bilıktıŋ atqaruşy organdarynyŋ bıryŋǧai vertikaly bekıtıldı, Qaruly küşter jäne basqa da küştık qūrylymdar jasaqtaldy, memlekettıŋ ūlttyq qauıpsızdıgı nyǧaia tüstı. Sonymen qatar köppartiialy jüie jasalyp, azamattyq qoǧamnyŋ negızı qalandy, baspasözdıŋ erkındıgıne jol aşyldy. Qazaqstan özınıŋ örkeniettı damu jolyn taŋdady.
Qol jetkızılgen jetıstıkter memlekettık damudy josparlaudyŋ kelesı kezeŋıne ötuge, strategiialyq sipattaǧy mındetterdı şeşuge mümkındık berdı. Osylaişa Prezidenttıŋ bastamasymen Qazaqstandy damytudyŋ 2030 jylǧa deiıngı jospary jasaldy. Būl qūjat elımızdı jahandyq damudyŋ kürdelı ötkelderınen, syndarly sätterı men daǧdarystarynan aman alyp ötuge jol sıltedı dep nyq senımmen aita alamyz. 2012 jyly elımızdıŋ jaŋa «Qazaqstan-2050» strategiiasy qabyldandy. Osy arqyly HHI ǧasyrdaǧy jahandyq on syn-qaterge daiyn bolu jönındegı negızgı baǧyttar belgılenıp, elımızdıŋ aldyna älemnıŋ damyǧan 30 memleketınıŋ qataryna qosylu mındetı qoiyldy.
Negızgı jetıstıkterge syrtqy bailanys salasynda köptep qol jetkızgenımızdı aituǧa bolady. Jetekşı elderdıŋ arasyndaǧy teŋgerımdı saiasatqa negızdelgen diplomatiia arqyly elımız ūlttyq qauıpsızdıgın qamtamasyz etuge mümkındık aldy. Elbasy älemde jan-jaqty bailanysty jürgıze otyryp, köpvektorly saiasattyŋ negızın qalady, onyŋ avtory atandy. Ol būrynǧy KSRO men TMD keŋıstıgındegı ärıptesterınıŋ arasynan jahandyq deŋgeide moiyndalǧan älemdık köşbasşylardyŋ sanatyna endı. Būl jönınde «Prezident Nazarbaev – keŋestık saiasattaǧy jaryq jūldyz, türlı respublikalar arasyndaǧy ırı tūlǧa. Qazaqstan liderı – belgılı deŋgeide qatal, täjıribelı, jedel şeşım qabyldai alatyn adam. Odaqtyŋ basqa respublikalarynyŋ özı moiyndaǧan jyly şyraily, talantty jäne tabandy basşy. Nazarbaev eldı basqaryp tūrǧanda, Qazaqstannyŋ tabystarǧa jetu mümkındıgı anaǧūrlym mol bolady» degen Singapurdyŋ bırınşı Premer-ministrı, körnektı saiasi tūlǧa Li Kuan Iýdyŋ baǧasy ädıl bolǧanyn tarihtyŋ özı däleldep otyr.
Nūrsūltan Nazarbaev ärtürlı mınezge ie adamdarmen jarasym taba alady. Ärine onyŋ harizmatikalyq bolmysy turaly az aitylmaidy. Mūndai sirek qasiet ärkımge berıle bermeidı, būl – rasynda da eŋ äuelı tabiǧat syiy, sodan keiın adamnyŋ özın özı ünemı damytuyna tıkelei bailanysty qasiet. Ūzaq jyldar boiy Elbasynyŋ eŋbegıne şäkırtı retınde de, serıktesı retınde de, üzeŋgılesı retınde de köŋıl audara jürıp, är kez qabıletıne taŋǧalatynymdy jasyrmaimyn. Ol köp oqidy, ūlttyq ädebietke ǧana emes, şetel ädebietıne de köŋıl böledı, barlyq oqiǧadan habardar bolyp otyrady, eldıŋ tarihy men mädenietın jetık bıledı, äsırese ekonomikalyq aqparatqa jıtı den qoiady.
Syrtqy saiasatta qyzmet etken adam retınde Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ şeteldık basşylarmen kezdesuge öte tyŋǧylyqty äzırlenetının bılemın. Ol Syrtqy ıster ministrlıgı men basqa da vedomstvolar daiyndaǧan aqparattyq materialdarmen mūqiiat tanysqan, sodan soŋ jeke qoiyn däpterıne özınıŋ tezisterın jazǧan edı. Ony barlyq närse qyzyqtyrǧan deuge bolady: sol eldıŋ ekonomikalyq jaǧdaiy, kezdesetın tūlǧanyŋ mınezındegı erekşelıkter, ıskerlık qasietterı jäne basqalar. Osynyŋ bärın myqtap köŋılge tüietın Tūŋǧyş Prezident barlyq ärıptesterı, tıptı BAQ ökılderı üşın de tartymdy, qyzǧylyqty äŋgımelesuşıge ainalady. Eŋ erekşe qasietınıŋ bırı – äzıl sözdı oryndy qoldanady. Elbasynyŋ tauyp aitatyn äzıl-qaljyŋy är kezdesu soŋynan älemdık saiasat ökılderı arasyna bırden tarap ketedı. Onyŋ tapqyrlyǧyn şetel saiasatkerlerı ünemı joǧary baǧalaidy.
Būl qasietterı ony ūdaiy jetıstıkke jetkızıp keledı. Degenmen, saiasi tūlǧasynyŋ jönı bölek. Ol älemdık oqiǧalar turaly, ony öz elıne ölşep-pışu arqyly zamanaui qarym-qatynastaǧy qūrylymǧa üilestıru turaly ünemı oilanady. İä, Elbasy Qazaqstannyŋ älemdık saiasattan şetkerı qalmauy üşın de şetelderge köbırek şyqqan, rezidensiiasynda şeteldık qonaqtardy jiı qabyldaǧan.
Nūrsūltan Äbışūly Uinston Cherchilldıŋ «Qiyn uaqytta eldı myqty basşy basqaruy kerek» degen sözın basşylyqqa alady. Qazaqstanǧa qatysty qarasaq, saiasat alybynyŋ būl tūjyrymy öte özektı, öitkenı mūndai basşylyqsyz el oŋ özgerıster jasai almas edı. Elbasy özı atap ötkendei, reformalardyŋ nätijesınde eŋ basty maqsatqa – adamdardyŋ psihologiiasyn özgertuge qol jettı. Sondyqtan Fransiianyŋ eks-prezidentı, körnektı saiasatker Jak Şirak: «Fransiia 1991 jyldan bergı özgerısterdı öte maŋyzdy ärı şeşuşı özgerıster sanaidy. Belgısızdık jäne kürdelılık jaǧdaiynda Sızdıŋ elıŋız memlekettık qūrylystyŋ kerı ainalmaityn jolyna tüstı, özınıŋ ūlttyq qūndylyqtary men ūzaq tarihyna adaldyq tanytyp, adamzattyŋ ortaq demokratiialyq qaǧidattary men qūqyqtyq memleketke beiıldılıgın körsettı» dep zor baǧasyn bere otyryp, Nūrsūltan Äbışūlynyŋ Aziiadaǧy özara yqpaldastyq jäne senım şaralary jönındegı keŋesın şaqyru, dın men mädenietter arasyndaǧy dialogtardy damytu ıspettı bastamalaryn qoldaitynyn jetkızdı.
Elbasynyŋ arqasynda Qazaqstan integrasiialyq üderısterge aşyq el retınde tanyldy. Mäselen, Şanhai yntymaqtastyq ūiymy, Euraziialyq ekonomikalyq odaq, İslam yntymaqtastyǧy ūiymy, Europadaǧy qauıpsızdık jäne yntymaqtastyq ūiymy, Ūjymdyq qauıpsızdık turaly şart ūiymy, Türkı keŋesı jäne t.b. halyqaralyq ūiymdardyŋ belsendı müşesı ärı bastamaşysy retınde elımız aimaqaralyq, memleketaralyq qarym-qatynastardy tiımdı damytudyŋ jaqtauşysy bolyp keledı.
Elbasynyŋ el astanasyn Arqa tösıne köşıru turaly ideiasy Qazaqstannyŋ damuyndaǧy maŋyzy zor tarihi betbūrys boldy. Onyŋ elordany Esıldıŋ jaǧasynan salu jönındegı bastamasy elımızdıŋ qoǧamdyq-saiasi ömırıne de, älemdık qauymdastyq aldyndaǧy bedelıne de aitarlyqtai serpılıs äkeldı. Būl elımızdıŋ geosaiasi baǧytyn nyǧaituǧa ülken üles qosty. Qazaqstannyŋ bırtūtas el retındegı damuyn aiqyndai tüstı. Astanany köşıru ideiasy eldı bırıktıruşı faktorǧa ainaldy. Bügınde elordamyz – halqymyzdyŋ maqtanyşy häm süiıktı şahary. Byltyr men astana avtorynyŋ elordany salyp, damytuǧa qosqan orasan zor ülesın ädıl baǧalai otyryp, qalaǧa Nūr-Sūltan atauyn beru turaly şeşım qabyldadym. Būl dūrys şeşım bolǧanyna eş kümän joq. Būl qadam Qazaqstannyŋ jaŋa tarihy men Elbasy esımınıŋ bırtūtas ūǧymǧa ainalǧanyn bıldıredı.
Jaŋa astanamyz älemde beibıtsüigış qala retınde IýNESKO-nyŋ arnaiy baǧasyna ie boldy. Nūr-Sūltan qalasy qazır Qazaq elınıŋ ǧana emes, älemdık oitalqylardyŋ ortalyǧy, halyqaralyq basqosulardyŋ aituly alaŋy retınde qalyptasty. Astanamyzda 2010 jyly EQYŪ sammitı ötıp, älem elderınıŋ basşylary bas qosty. Elorda 2011 jyly Qysqy Aziia oiyndaryn Almaty qalasymen bırlesıp ūiymdastyrdy. 2017 jyly EKSPO halyqaralyq körmesı köz aldymyzda zor tabyspen öttı. Qazaq elı atalǧan körmede älemdegı özgermelı jaǧdaidy eskere otyryp, balamaly quat közderın damytu turaly bastama kötergenı mälım. Bügınde būl baǧytta jaŋa tehnologiialar qoldanysqa keŋınen engızılude. Osylaişa jas memleketımız Jer şarynyŋ tabiǧi resurstaryn tiımdı paidalanuǧa jäne qorşaǧan ortany barynşa qorǧauǧa özındık ülesın qosty. Älemdegı dästürlı dınder men konfessiialar köşbasşylarynyŋ sezı tūraqty türde ötıp keledı. Jahandyq deŋgeidegı saiasatkerler Qazaqstannyŋ etnosaralyq tatulyq ülgısın «Nazarbaev modelı» dep ataidy. Olar Qazaqstannyŋ būl taraptaǧy täjıribesın jıtı zerdelep, basqa elderge taratuǧa da yqylasty bolyp otyr. Elordamyz Siriia daǧdarysy boiynşa Astana prosesı atauymen bıtımgerşılık missiiasyna qyzmet ettı. Osynyŋ bärı şahardyŋ şynaiy kelbetın qalyptastyryp, şyn mänındegı beibıtşılık qalasy ekenın jahan jūrtyna däleldei tüstı.
Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ basşylyǧymen el ekonomikasy qaryştap alǧa basty, industriialandyru baǧdarlamalary boiynşa jemıstı jūmys jürgızıldı. Köptegen käsıporyn qūrylyp, bäsekelestıkke tötep bergenderı el igılıgıne qyzmet etude. Tabiǧi resurstardy igeruge älemnıŋ maŋdaialdy korporasiialary jūmylyp, Qazaqstan ekonomikasyna qomaqty investisiia qūidy. Olar bügınde biudjetke aitarlyqtai salyq tüsımın qamtamasyz etıp otyr. Biznestıŋ äleumettık jauapkerşılıgı tūrǧysynan da el infraqūrylymyna qajettı nysandar köptep salyndy. Mūnyŋ bärı eŋ äuelı halyqqa jūmys tauyp beruge jol aşty.
Negızı, biznes naǧyz bäsekelestık ortada damityny belgılı. Ol üşın qolaily orta qūrylyp, qajettı zaŋnamalyq-qūqyqtyq qoldaular jasaluǧa tiıs. Iаǧni salynǧan investisiianyŋ qorǧalatynyna, ädıl bäsekelestık ortada jūmys jürgızıletınıne senım boluy qajet. Memleket kepıldıgı osy arada kerek. Būl mındettemenı memlekettık institut joǧary deŋgeide oryndady. Qazır Qazaqstanǧa investisiia saluǧa müddelı şeteldık investorlarǧa qajettı jaǧdaidyŋ bärı bar. Jyl saiyn elge tartylǧan investisiia kölemı artyp keledı. Būl ürdıs halyqtyŋ äl-auqatynyŋ artuyna, tūraqtylyǧynyŋ nyǧaiuyna septıgın tigızude.
Qazırgıdei aumaly-tökpelı zamanda kez kelgen özgerıske daiar bolu, ünemı ızdenıste jüru, özın özı jetıldıru öte maŋyzdy. Būl rette Elbasynyŋ «Bolaşaqqa baǧdar: Ruhani jaŋǧyru» atty maqalasy Qazaqstan qoǧamynyŋ oi-sanasyn pragmatizmge ündeuge zor üles qosty. El ruhaniiatynyŋ ainasy ıspettes osy baǧdarlama arqyly mädenietımız ben önerımızdıŋ joǧy tügendelıp, bary baǧasyn aldy. «Ruhani jaŋǧyruda» memleketımızdıŋ jaŋa sapalyq deŋgeige köterıluıne mümkındık beretın qajettı qadamdar naqty belgılendı.
«Elu jylda el jaŋa, jüz jylda – qazan» deidı halqymyz. Nūrsūltan Nazarbaev elımızdıŋ bilıgın qolǧa alǧan 30 jyldyŋ ışınde jaŋa memleket qūrudyŋ barlyq qiyndyǧyn bastan ötkerdı. Eŋselı mūrattardy eŋserıp, tolaǧai tabysqa qol jetkızdı. Qazaq jūrtyn törtkül düniege tanytyp, barşa älemge moiyndata bıldı.
Men Elbasynan köp närse üirendım, ömırlık önege aldym. «Törelı jerge el toqtaidy, töbelı jerge mal toqtaidy». Byltyr elımızdıŋ tarihynda ülken betbūrys boldy. Tūŋǧyş Prezident bilıktıŋ auysuy barysynda maǧan ölşeusız senım artty. Būl taǧy da Elbasy el müddesı jolynda kez kelgen şeşımge bara alatyn erekşe batyldyǧyn baiqatty. Eŋ bastysy, bız bilıktıŋ auysuyn tūraqtylyq jaǧdaiynda ötkıze bıldık. Būl – Elbasynyŋ parasaty men köregendılıgın körsetken tarihi oqiǧa. Byltyrǧy Prezident sailauynda halyq Elbasynyŋ strategiialyq baǧdaryn qoldap dauys berdı. Sondyqtan būl jeŋıs – halqymyzdyŋ jeŋısı!
Menıŋ «İgılık – barşaǧa! Sabaqtastyq. Ädıldık. Örleu» atty sailaualdy baǧdarlamam Elbasynyŋ bastamasymen qol jetkızgen jetıstıkterdı eseleuge, Tūŋǧyş Prezidenttıŋ baǧytyn jalǧastyruǧa negızdelgen. Osylaişa elımızde sabaqtastyq saltanat qūrdy. Būl baǧytta «Halyq ünıne qūlaq asatyn memleket» tūjyrymdamasyn jüzege asyrudamyz. Ūlttyq qoǧamdyq senım keŋesı el ışındegı kürdelı mäselelerdı bilık tarmaǧyna jetkızuşı alaŋǧa ainaldy.
Biylǧy alǧaşqy jartyjyldyq barlyq älem elderı sekıldı Qazaqstanǧa da oŋai timedı. Jahandy äbıgerge salǧan pandemiia bızdı de ainalyp ötpedı. Būl syn-qaterler halqymyzdy bırıktıre tüstı. Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ «Bız täuelsızdıktı sät saiyn qorǧauymyz kerek!» degen qanatty sözı bar. Jer şarynyŋ tūrǧyndaryna qauıp töndırgen qaterlı dertten azamattarymyzdy qorǧau – täuelsızdıgımızdı de qorǧau dep bılemın.
Indetpen küres şaralary älı jalǧasady. Elbasy osy syndarly kezeŋde de elımen etene ekenın bıldırıp, özı jetekşılık etetın Nur Otan partiiasynyŋ jalpyhalyqtyq «Bız bırgemız!» aksiiasyn jariialady. Ündeu tastap, ünemı bır-bırımızge qoldau körsetuge şaqyrdy. Küllı el Elbasynyŋ ızgılıkke şaqyruyn qabyl alyp, kürdelı kezeŋde bereke-bırlıktıŋ ülgısın körsetude. Būl igı bastama Nūrsūltan Äbışūlynyŋ halyqty memlekettık müddege jūmyldyruşy tūlǧa ekenın taǧy da aiqyn tanytty.
Eldegı äleumettık ahualdy oŋaltu – bızdıŋ negızgı mındetımız. Äleumettık qoldaumen bırge halyqty eŋbekke tartudyŋ maŋyzy zor. Sondyqtan jaŋa jūmys oryndaryn qūruǧa küş salatyn bolamyz. Qazaqstannyŋ bılımı men ǧylymyn damytuǧa den qoiamyz. Būl – el ekonomikasy men keleşegı jolyndaǧy naqty qadam. Bolaşaqta qazaqstandyqtardyŋ adami äleuetı joǧary boluy qajet.
Elbasy – elımızdıŋ negızın qalauşy, eldıgımızdıŋ simvoly, täuelsız Qazaqstannyŋ töl tarihynyŋ bastauynda tūrǧan tūǧyrly tūlǧa! Qazaq elı qarymdy qairatkerge ünemı qūrmet körsetıp keledı. Seksennıŋ seŋgırıne sergek jetken saiasatkerdıŋ el men jer aldyndaǧy ūşan-teŋız eŋbegı – ūrpaqqa ülgı, barşaǧa önege! Täuelsızdıktıŋ bastauyndaǧy ūiqysyz tünder men tynymsyz künderdegı atqarylǧan ısterdı keiıngı buyn keleşekte älı talai ret zerdeleidı, ädıl baǧasyn beredı.
Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ bar ǧūmyry täuelsızdıktıŋ eleŋ-alaŋynan bastap bügınge deiın Qazaq memleketın nyǧaitu ısımen bıte qainasyp keledı. Şeteldıkter ony zamanaui Qazaqstannyŋ negızın qalauşy jäne köşbasşysy retınde jaqsy bıledı, syilaidy. Tūŋǧyş Prezidentımızdıŋ memleket qairatkerı retındegı qarym-qabıletı talassyz moiyndalǧan. Men Elbasymyz ben şeteldıkter arasyndaǧy köptegen halyqaralyq kezdesuler men kelıssözderdıŋ kuäsı bolǧandyqtan, osyny zor jauapkerşılıkpen aituǧa haqym bar dep oilaimyn. Ol – şyn mänınde jahan jūrtyna keŋ tanymal, halyqaralyq qauymdastyqta airyqşa bedeldı, älemdık deŋgeidegı saiasat sardary. Elbasy būl biıkke qajyrly eŋbegımen, parasat-paiymymen, maŋdai terımen jettı.
Endeşe, bız öskeleŋ ūrpaqty barşa jūrt maqtan tūtatyn tarihi tūlǧanyŋ taǧylymy arqyly tärbieleuımız kerek.
Memleket basşysy jürgızgen qaita qūrulardyŋ maŋyzy men tarihi auqymyn tüsınu üşın sol kezdegı eldıŋ ahualyn köz aldymyzǧa elestetıp körsek te jetkılıktı. Keŋestık qoǧamnan täuelsız Qazaq elıne tūralaǧan ekonomika, toqtaǧan käsıporyndar men auyl şaruaşylyǧy, kedeişılık, jūmyssyzdyq mäselelerı «mūraǧa» qalǧan-dy. Mūnyŋ bärı äleumettık qysymdy küşeite tüstı, kez kelgen uaqytta el ışınde tūraqsyzdyq beleŋ aluy äbden mümkın bolatyn. Sondai-aq sol kezdegı köptegen saiasatkerler men sarapşylar elımızdıŋ bolaşaǧyna ülken kümänmen qaraǧany da şyndyq. Olardyŋ paiymynşa, Qazaqstandaǧy ekonomikalyq, demografiialyq qiyndyqtar men şekaranyŋ zaŋdy türde bekıtılmeuı eldıŋ şynaiy täuelsızdıgıne nūqsan keltıredı-mıs. Alaida Tūŋǧyş Prezidenttıŋ parasatpen jürgızgen pärmendı saiasaty älgındei senımsızdık tanytqan tūjyrymdardyŋ tas-talqanyn şyǧardy. Bır ǧana şekara beldeuın şegendep berudıŋ özı qanşama qajyr-qairatty qajet ettı deseŋızşı.
Älbette, Nūrsūltan Äbışūlyn jahandyq saiasatta tanymal etken eŋ alǧaşqy qadamdardyŋ bırı – Semei iadrolyq synaq alaŋyn jabu turaly Jarlyǧy boldy. Sol jyldary KSRO siiaqty äskeri äleuetı zor memlekettıŋ iadrolyq qaru-jaraǧyna ie bolyp qalu Qazaqstanǧa qanşalyqty artyqşylyq bermek, älde jaŋa bır şielenıstıŋ oşaǧy tūtana ma degen saualdar kün tärtıbınde tūrǧan-dy. Öitkenı elımızdıŋ qolyndaǧy iadrolyq arsenal osy sanatta älemnıŋ alǧaşqy törttıgıne qosyluǧa mümkındık beretın edı. Alaida, Elbasynyŋ saiasi erık-jıgerı arqyly qazaq ūlty älemde iadrolyq synaqtan qatty zardap şekken halyq retınde joiqyn qarudy taratpau turaly bastama köterdı.
Tūŋǧyş Prezidenttıŋ toqtamyn halyqaralyq qauymdastyq ta oŋ qabyldady. Bügınge deiın Qazaqstannyŋ bastamasyn quattaǧan bırqatar memleketter aşyq kündı tozaqqa ainaldyrǧan iadrolyq poligondaryn jauyp, qoldau körsetıp keledı.
Aitalyq Semei poligony jabylǧannan keiın Reseidıŋ Jaŋa jerdegı synaq poligony, AQŞ aumaǧyndaǧy «Nevada» poligony, fransuzdardyŋ Tynyq mūhittaǧy poligony jäne Qytaidyŋ Lobnor iadrolyq synaq alaŋy jūmysyn toqtatty. Jer şarynyŋ kez kelgen nüktesıne jeterlık bır myŋ ekı jüz iadrolyq oqtūmsyǧy bar 110-nan astam ballistikalyq zymyrandy qūraityn mölşerı jaǧynan älemdegı törtınşı iadrolyq äleuet AQŞ jäne Reseimen bırlese otyryp, zalalsyzdandyryldy. 2006 jyldyŋ qyrküiegınde aimaqtaǧy özge de eldermen bırge Ortalyq Aziiany iadrosyz aimaq dep jariialaǧan Semei kelısımıne qol qoiyldy. Kelısımge qazırdıŋ özınde 200-ge juyq memleket qosylyp, 150-den astamy ratifikasiialandy. Qazaqstannyŋ būl beibıtşıl ideiasy negızınde Prezident Jarlyqqa qol qoiǧan 29 tamyz – Düniejüzılık iadrolyq qaruǧa qarsy ıs-qimyl künı retınde atalyp ötedı. Osy beibıt bastamany älı de belsendı jalǧastyruymyz qajet.
Elbasy – BŪŪ mınberınen ärıptesterın atomdy beibıt maqsatqa qoldanuǧa ündegen saliqaly saiasatker. Būl mäsele 1946 jyly alǧaş şaqyrylǧan Bas Assambleiada qozǧalǧanymen älem elderı jantalasa qarulanuyn toqtatpaǧan bolatyn. Sondyqtan Tūŋǧyş Prezidenttıŋ tegeurındı sözı men ısı bır arnadan tabylyp, ol jahandaǧy joiqyn qarudy taratpau jolyndaǧy jüielı jūmysty bastap berdı. Sondai-aq Nūrsūltan Nazarbaev ǧalamdyq jylynu mäselesıne de beijai qaramai, älem nazaryn Ortalyq Aziianyŋ ǧana emes, adamzattyŋ bas auruyna ainalǧan Aral problemasyna audardy. Öitkenı teŋızdıŋ qūrǧaǧan tabanynan ūşqan tūz soltüstık jarty şarǧa jetken bolatyn. Bügınde kışı Araldyŋ arnasy tolyp, tūzdylyǧy azaiyp, balyq şaruaşylyqtaryna qaitadan qan jügırdı, teŋız tabanynan köşken qūmdy toqtatu üşın ülken aumaqqa sekseuıl ormandary egılude. Ol osy oraida ekologiialyq apattarmen küresuge järdemdesu maqsatynda älemdık ekonomikalyq mäselelerdıŋ reestrın daiyndau syndy öte özektı ūsynys bıldırdı. Sol arqyly BŪŪ-nyŋ älemdık qarym-qatynastardy, adamzatqa ortaq mäselelerdı retteudegı ornyn küşeituge de üles qosty.
Ol ūltty bırıktıruşı ūly tūlǧa retınde täuelsızdık tūjyrymyn bekıtuge jäne nyǧaituǧa bar küş-jıgerın arnady. Euraziia qūrlyǧyndaǧy alyptardyŋ ortasynda otyryp, dostyq räuıştı diplomatiia arqyly mämılegerlık joldy ūstandy. «El ūstama, el ūstasaŋ, kek ūstama» degen babalar sözımen berık bailam jasady. Älbette, dünienıŋ ekı bölıgı – Europa men Aziianyŋ arasynan, ekı örkeniet – batys pen şyǧys mädenietınıŋ ortasynan, ekı jüie – totalitarizm men demokratiianyŋ aralyǧynan jol tauyp şyǧa bılu – sūŋǧylalyqpen, köregendıkpen sipattalatyn saiasi zor qabılet. Elbasy osy bır alşaq dünietanymdardyŋ arasynan qoǧamǧa ortaq qasietter – aziialyq dästür men batys jaŋaşyldyǧyn jymdastyra otyryp, jaŋa tūrpatty memlekettıŋ ūstynyn qalyptastyrdy. Bügınde barşa älem Qazaqstandy qarqyndy integrasiianyŋ qatysuşysy jäne beibıt el retınde bıledı. Būl – Elbasynyŋ eren eŋbegı men erekşe köregendılıgınıŋ nätijesı. Osy jolda ol AQŞ, Resei, Qytai siiaqty alpauyt elderdıŋ, Europa, Aziia elderı basşylarynyŋ bırneşe buynymen resmi-beiresmi bailanys ornatyp, Qazaqstannyŋ halyqaralyq qauymdastyqtaǧy ornyn aiqyndauǧa airyqşa eŋbek sıŋırdı.
Nūrsūltan Nazarbaev barlyq reformanyŋ qozǧauşy küşı de, kepılı de özı boldy. Sondyqtan da qolǧa alǧan ıs-qimylynyŋ denı sätımen jüzege asyryldy. Onyŋ bastamasymen elımız josparly ekonomikadan naryqtyq ekonomikaǧa köştı. Barlyq memlekettık qūrylymdarda tübegeilı reformalar jürgızıldı. Demokratiia dästürlerı ornyqpaǧan, qūqyqtyq tärtıp beki qoimaǧan elde qataŋ ortalyqtandyrylǧan jüieden erkın naryqqa köşu üzdık-sozdyq, auyr ärı kürdelı boldy. Būl Nūrsūltan Äbışūly tarapynan jasalǧan täuekelı zor, ülken qadam edı.
NATO-nyŋ Bas hatşysy Dj. Robertson būl turaly keiın: «Prezident Nazarbaevqa ötkendı būzu jäne el ışınde şynaiy reformalardy jalǧastyru, tez özgeretın halyqaralyq jaǧdaiǧa beiımdeludıŋ qanşalyqty qiynǧa tüskenın jaqsy tüsınemız» dep eske alady. Mıne, osyndai ötpelı kezeŋde Elbasyna bır mezgılde bır-bırıne qaişy keletın mäselelerdı şeşuge tura keldı. Ol bır jaǧynan halyqtyŋ kündelıktı ömır süruıne qajettı närselermen – qalalar men eldı mekenderdegı jylu, jaryq mäselelerın şeşumen, ekınşı jaǧynan memlekettıŋ ūzaq merzımdı strategiialyq damu josparlaryn aiqyndaumen ainalysty. Bırınşı kezeŋde qataŋ bilık jüiesımen astasqan ekonomikany liberaldandyru mındetı tūrdy. Öitkenı meilınşe az şyǧyn men küş jūmsai otyryp, josparlanǧan özgerısterdı jasau üşın quatty atqaruşy bilık jäne halyq aldyndaǧy, tarih aldyndaǧy jeke jauapkerşılık kerek ekenın jaqsy tüsındı. Eŋ qiyn reformalar osy uaqytta jürgızıldı. Jekeşelendırudıŋ bırneşe kezeŋı ötkızıldı. Nätijesınde öndırıske jan bıttı, qarjylyq jäne makroekonomikalyq tūraqtandyru ıske asyryldy, biudjet pen salyq jüiesı qūryldy, infliasiia jügendeldı, halyqtyŋ ömır süru sapasynyŋ eŋ tömengı jetkılıktı deŋgeiı qamtamasyz etıldı.
Prezidenttıŋ bas bolyp atqarǧan ülken bır qyzmetı – ūlttyq valiutanyŋ qoldanysqa enuı. Özındık qarjylyq-ekonomikalyq jüie qūryldy, bilıktıŋ atqaruşy organdarynyŋ bıryŋǧai vertikaly bekıtıldı, Qaruly küşter jäne basqa da küştık qūrylymdar jasaqtaldy, memlekettıŋ ūlttyq qauıpsızdıgı nyǧaia tüstı. Sonymen qatar köppartiialy jüie jasalyp, azamattyq qoǧamnyŋ negızı qalandy, baspasözdıŋ erkındıgıne jol aşyldy. Qazaqstan özınıŋ örkeniettı damu jolyn taŋdady.
Qol jetkızılgen jetıstıkter memlekettık damudy josparlaudyŋ kelesı kezeŋıne ötuge, strategiialyq sipattaǧy mındetterdı şeşuge mümkındık berdı. Osylaişa Prezidenttıŋ bastamasymen Qazaqstandy damytudyŋ 2030 jylǧa deiıngı jospary jasaldy. Būl qūjat elımızdı jahandyq damudyŋ kürdelı ötkelderınen, syndarly sätterı men daǧdarystarynan aman alyp ötuge jol sıltedı dep nyq senımmen aita alamyz. 2012 jyly elımızdıŋ jaŋa «Qazaqstan-2050» strategiiasy qabyldandy. Osy arqyly HHI ǧasyrdaǧy jahandyq on syn-qaterge daiyn bolu jönındegı negızgı baǧyttar belgılenıp, elımızdıŋ aldyna älemnıŋ damyǧan 30 memleketınıŋ qataryna qosylu mındetı qoiyldy.
Negızgı jetıstıkterge syrtqy bailanys salasynda köptep qol jetkızgenımızdı aituǧa bolady. Jetekşı elderdıŋ arasyndaǧy teŋgerımdı saiasatqa negızdelgen diplomatiia arqyly elımız ūlttyq qauıpsızdıgın qamtamasyz etuge mümkındık aldy. Elbasy älemde jan-jaqty bailanysty jürgıze otyryp, köpvektorly saiasattyŋ negızın qalady, onyŋ avtory atandy. Ol būrynǧy KSRO men TMD keŋıstıgındegı ärıptesterınıŋ arasynan jahandyq deŋgeide moiyndalǧan älemdık köşbasşylardyŋ sanatyna endı. Būl jönınde «Prezident Nazarbaev – keŋestık saiasattaǧy jaryq jūldyz, türlı respublikalar arasyndaǧy ırı tūlǧa. Qazaqstan liderı – belgılı deŋgeide qatal, täjıribelı, jedel şeşım qabyldai alatyn adam. Odaqtyŋ basqa respublikalarynyŋ özı moiyndaǧan jyly şyraily, talantty jäne tabandy basşy. Nazarbaev eldı basqaryp tūrǧanda, Qazaqstannyŋ tabystarǧa jetu mümkındıgı anaǧūrlym mol bolady» degen Singapurdyŋ bırınşı Premer-ministrı, körnektı saiasi tūlǧa Li Kuan Iýdyŋ baǧasy ädıl bolǧanyn tarihtyŋ özı däleldep otyr.
Nūrsūltan Nazarbaev ärtürlı mınezge ie adamdarmen jarasym taba alady. Ärine onyŋ harizmatikalyq bolmysy turaly az aitylmaidy. Mūndai sirek qasiet ärkımge berıle bermeidı, būl – rasynda da eŋ äuelı tabiǧat syiy, sodan keiın adamnyŋ özın özı ünemı damytuyna tıkelei bailanysty qasiet. Ūzaq jyldar boiy Elbasynyŋ eŋbegıne şäkırtı retınde de, serıktesı retınde de, üzeŋgılesı retınde de köŋıl audara jürıp, är kez qabıletıne taŋǧalatynymdy jasyrmaimyn. Ol köp oqidy, ūlttyq ädebietke ǧana emes, şetel ädebietıne de köŋıl böledı, barlyq oqiǧadan habardar bolyp otyrady, eldıŋ tarihy men mädenietın jetık bıledı, äsırese ekonomikalyq aqparatqa jıtı den qoiady.
Syrtqy saiasatta qyzmet etken adam retınde Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ şeteldık basşylarmen kezdesuge öte tyŋǧylyqty äzırlenetının bılemın. Ol Syrtqy ıster ministrlıgı men basqa da vedomstvolar daiyndaǧan aqparattyq materialdarmen mūqiiat tanysqan, sodan soŋ jeke qoiyn däpterıne özınıŋ tezisterın jazǧan edı. Ony barlyq närse qyzyqtyrǧan deuge bolady: sol eldıŋ ekonomikalyq jaǧdaiy, kezdesetın tūlǧanyŋ mınezındegı erekşelıkter, ıskerlık qasietterı jäne basqalar. Osynyŋ bärın myqtap köŋılge tüietın Tūŋǧyş Prezident barlyq ärıptesterı, tıptı BAQ ökılderı üşın de tartymdy, qyzǧylyqty äŋgımelesuşıge ainalady. Eŋ erekşe qasietınıŋ bırı – äzıl sözdı oryndy qoldanady. Elbasynyŋ tauyp aitatyn äzıl-qaljyŋy är kezdesu soŋynan älemdık saiasat ökılderı arasyna bırden tarap ketedı. Onyŋ tapqyrlyǧyn şetel saiasatkerlerı ünemı joǧary baǧalaidy.
Būl qasietterı ony ūdaiy jetıstıkke jetkızıp keledı. Degenmen, saiasi tūlǧasynyŋ jönı bölek. Ol älemdık oqiǧalar turaly, ony öz elıne ölşep-pışu arqyly zamanaui qarym-qatynastaǧy qūrylymǧa üilestıru turaly ünemı oilanady. İä, Elbasy Qazaqstannyŋ älemdık saiasattan şetkerı qalmauy üşın de şetelderge köbırek şyqqan, rezidensiiasynda şeteldık qonaqtardy jiı qabyldaǧan.
Nūrsūltan Äbışūly Uinston Cherchilldıŋ «Qiyn uaqytta eldı myqty basşy basqaruy kerek» degen sözın basşylyqqa alady. Qazaqstanǧa qatysty qarasaq, saiasat alybynyŋ būl tūjyrymy öte özektı, öitkenı mūndai basşylyqsyz el oŋ özgerıster jasai almas edı. Elbasy özı atap ötkendei, reformalardyŋ nätijesınde eŋ basty maqsatqa – adamdardyŋ psihologiiasyn özgertuge qol jettı. Sondyqtan Fransiianyŋ eks-prezidentı, körnektı saiasatker Jak Şirak: «Fransiia 1991 jyldan bergı özgerısterdı öte maŋyzdy ärı şeşuşı özgerıster sanaidy. Belgısızdık jäne kürdelılık jaǧdaiynda Sızdıŋ elıŋız memlekettık qūrylystyŋ kerı ainalmaityn jolyna tüstı, özınıŋ ūlttyq qūndylyqtary men ūzaq tarihyna adaldyq tanytyp, adamzattyŋ ortaq demokratiialyq qaǧidattary men qūqyqtyq memleketke beiıldılıgın körsettı» dep zor baǧasyn bere otyryp, Nūrsūltan Äbışūlynyŋ Aziiadaǧy özara yqpaldastyq jäne senım şaralary jönındegı keŋesın şaqyru, dın men mädenietter arasyndaǧy dialogtardy damytu ıspettı bastamalaryn qoldaitynyn jetkızdı.
Elbasynyŋ arqasynda Qazaqstan integrasiialyq üderısterge aşyq el retınde tanyldy. Mäselen, Şanhai yntymaqtastyq ūiymy, Euraziialyq ekonomikalyq odaq, İslam yntymaqtastyǧy ūiymy, Europadaǧy qauıpsızdık jäne yntymaqtastyq ūiymy, Ūjymdyq qauıpsızdık turaly şart ūiymy, Türkı keŋesı jäne t.b. halyqaralyq ūiymdardyŋ belsendı müşesı ärı bastamaşysy retınde elımız aimaqaralyq, memleketaralyq qarym-qatynastardy tiımdı damytudyŋ jaqtauşysy bolyp keledı.
Elbasynyŋ el astanasyn Arqa tösıne köşıru turaly ideiasy Qazaqstannyŋ damuyndaǧy maŋyzy zor tarihi betbūrys boldy. Onyŋ elordany Esıldıŋ jaǧasynan salu jönındegı bastamasy elımızdıŋ qoǧamdyq-saiasi ömırıne de, älemdık qauymdastyq aldyndaǧy bedelıne de aitarlyqtai serpılıs äkeldı. Būl elımızdıŋ geosaiasi baǧytyn nyǧaituǧa ülken üles qosty. Qazaqstannyŋ bırtūtas el retındegı damuyn aiqyndai tüstı. Astanany köşıru ideiasy eldı bırıktıruşı faktorǧa ainaldy. Bügınde elordamyz – halqymyzdyŋ maqtanyşy häm süiıktı şahary. Byltyr men astana avtorynyŋ elordany salyp, damytuǧa qosqan orasan zor ülesın ädıl baǧalai otyryp, qalaǧa Nūr-Sūltan atauyn beru turaly şeşım qabyldadym. Būl dūrys şeşım bolǧanyna eş kümän joq. Būl qadam Qazaqstannyŋ jaŋa tarihy men Elbasy esımınıŋ bırtūtas ūǧymǧa ainalǧanyn bıldıredı.
Jaŋa astanamyz älemde beibıtsüigış qala retınde IýNESKO-nyŋ arnaiy baǧasyna ie boldy. Nūr-Sūltan qalasy qazır Qazaq elınıŋ ǧana emes, älemdık oitalqylardyŋ ortalyǧy, halyqaralyq basqosulardyŋ aituly alaŋy retınde qalyptasty. Astanamyzda 2010 jyly EQYŪ sammitı ötıp, älem elderınıŋ basşylary bas qosty. Elorda 2011 jyly Qysqy Aziia oiyndaryn Almaty qalasymen bırlesıp ūiymdastyrdy. 2017 jyly EKSPO halyqaralyq körmesı köz aldymyzda zor tabyspen öttı. Qazaq elı atalǧan körmede älemdegı özgermelı jaǧdaidy eskere otyryp, balamaly quat közderın damytu turaly bastama kötergenı mälım. Bügınde būl baǧytta jaŋa tehnologiialar qoldanysqa keŋınen engızılude. Osylaişa jas memleketımız Jer şarynyŋ tabiǧi resurstaryn tiımdı paidalanuǧa jäne qorşaǧan ortany barynşa qorǧauǧa özındık ülesın qosty. Älemdegı dästürlı dınder men konfessiialar köşbasşylarynyŋ sezı tūraqty türde ötıp keledı. Jahandyq deŋgeidegı saiasatkerler Qazaqstannyŋ etnosaralyq tatulyq ülgısın «Nazarbaev modelı» dep ataidy. Olar Qazaqstannyŋ būl taraptaǧy täjıribesın jıtı zerdelep, basqa elderge taratuǧa da yqylasty bolyp otyr. Elordamyz Siriia daǧdarysy boiynşa Astana prosesı atauymen bıtımgerşılık missiiasyna qyzmet ettı. Osynyŋ bärı şahardyŋ şynaiy kelbetın qalyptastyryp, şyn mänındegı beibıtşılık qalasy ekenın jahan jūrtyna däleldei tüstı.
Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ basşylyǧymen el ekonomikasy qaryştap alǧa basty, industriialandyru baǧdarlamalary boiynşa jemıstı jūmys jürgızıldı. Köptegen käsıporyn qūrylyp, bäsekelestıkke tötep bergenderı el igılıgıne qyzmet etude. Tabiǧi resurstardy igeruge älemnıŋ maŋdaialdy korporasiialary jūmylyp, Qazaqstan ekonomikasyna qomaqty investisiia qūidy. Olar bügınde biudjetke aitarlyqtai salyq tüsımın qamtamasyz etıp otyr. Biznestıŋ äleumettık jauapkerşılıgı tūrǧysynan da el infraqūrylymyna qajettı nysandar köptep salyndy. Mūnyŋ bärı eŋ äuelı halyqqa jūmys tauyp beruge jol aşty.
Negızı, biznes naǧyz bäsekelestık ortada damityny belgılı. Ol üşın qolaily orta qūrylyp, qajettı zaŋnamalyq-qūqyqtyq qoldaular jasaluǧa tiıs. Iаǧni salynǧan investisiianyŋ qorǧalatynyna, ädıl bäsekelestık ortada jūmys jürgızıletınıne senım boluy qajet. Memleket kepıldıgı osy arada kerek. Būl mındettemenı memlekettık institut joǧary deŋgeide oryndady. Qazır Qazaqstanǧa investisiia saluǧa müddelı şeteldık investorlarǧa qajettı jaǧdaidyŋ bärı bar. Jyl saiyn elge tartylǧan investisiia kölemı artyp keledı. Būl ürdıs halyqtyŋ äl-auqatynyŋ artuyna, tūraqtylyǧynyŋ nyǧaiuyna septıgın tigızude.
Qazırgıdei aumaly-tökpelı zamanda kez kelgen özgerıske daiar bolu, ünemı ızdenıste jüru, özın özı jetıldıru öte maŋyzdy. Būl rette Elbasynyŋ «Bolaşaqqa baǧdar: Ruhani jaŋǧyru» atty maqalasy Qazaqstan qoǧamynyŋ oi-sanasyn pragmatizmge ündeuge zor üles qosty. El ruhaniiatynyŋ ainasy ıspettes osy baǧdarlama arqyly mädenietımız ben önerımızdıŋ joǧy tügendelıp, bary baǧasyn aldy. «Ruhani jaŋǧyruda» memleketımızdıŋ jaŋa sapalyq deŋgeige köterıluıne mümkındık beretın qajettı qadamdar naqty belgılendı.
«Elu jylda el jaŋa, jüz jylda – qazan» deidı halqymyz. Nūrsūltan Nazarbaev elımızdıŋ bilıgın qolǧa alǧan 30 jyldyŋ ışınde jaŋa memleket qūrudyŋ barlyq qiyndyǧyn bastan ötkerdı. Eŋselı mūrattardy eŋserıp, tolaǧai tabysqa qol jetkızdı. Qazaq jūrtyn törtkül düniege tanytyp, barşa älemge moiyndata bıldı.
Men Elbasynan köp närse üirendım, ömırlık önege aldym. «Törelı jerge el toqtaidy, töbelı jerge mal toqtaidy». Byltyr elımızdıŋ tarihynda ülken betbūrys boldy. Tūŋǧyş Prezident bilıktıŋ auysuy barysynda maǧan ölşeusız senım artty. Būl taǧy da Elbasy el müddesı jolynda kez kelgen şeşımge bara alatyn erekşe batyldyǧyn baiqatty. Eŋ bastysy, bız bilıktıŋ auysuyn tūraqtylyq jaǧdaiynda ötkıze bıldık. Būl – Elbasynyŋ parasaty men köregendılıgın körsetken tarihi oqiǧa. Byltyrǧy Prezident sailauynda halyq Elbasynyŋ strategiialyq baǧdaryn qoldap dauys berdı. Sondyqtan būl jeŋıs – halqymyzdyŋ jeŋısı!
Menıŋ «İgılık – barşaǧa! Sabaqtastyq. Ädıldık. Örleu» atty sailaualdy baǧdarlamam Elbasynyŋ bastamasymen qol jetkızgen jetıstıkterdı eseleuge, Tūŋǧyş Prezidenttıŋ baǧytyn jalǧastyruǧa negızdelgen. Osylaişa elımızde sabaqtastyq saltanat qūrdy. Būl baǧytta «Halyq ünıne qūlaq asatyn memleket» tūjyrymdamasyn jüzege asyrudamyz. Ūlttyq qoǧamdyq senım keŋesı el ışındegı kürdelı mäselelerdı bilık tarmaǧyna jetkızuşı alaŋǧa ainaldy.
Biylǧy alǧaşqy jartyjyldyq barlyq älem elderı sekıldı Qazaqstanǧa da oŋai timedı. Jahandy äbıgerge salǧan pandemiia bızdı de ainalyp ötpedı. Būl syn-qaterler halqymyzdy bırıktıre tüstı. Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ «Bız täuelsızdıktı sät saiyn qorǧauymyz kerek!» degen qanatty sözı bar. Jer şarynyŋ tūrǧyndaryna qauıp töndırgen qaterlı dertten azamattarymyzdy qorǧau – täuelsızdıgımızdı de qorǧau dep bılemın.
Indetpen küres şaralary älı jalǧasady. Elbasy osy syndarly kezeŋde de elımen etene ekenın bıldırıp, özı jetekşılık etetın Nur Otan partiiasynyŋ jalpyhalyqtyq «Bız bırgemız!» aksiiasyn jariialady. Ündeu tastap, ünemı bır-bırımızge qoldau körsetuge şaqyrdy. Küllı el Elbasynyŋ ızgılıkke şaqyruyn qabyl alyp, kürdelı kezeŋde bereke-bırlıktıŋ ülgısın körsetude. Būl igı bastama Nūrsūltan Äbışūlynyŋ halyqty memlekettık müddege jūmyldyruşy tūlǧa ekenın taǧy da aiqyn tanytty.
Eldegı äleumettık ahualdy oŋaltu – bızdıŋ negızgı mındetımız. Äleumettık qoldaumen bırge halyqty eŋbekke tartudyŋ maŋyzy zor. Sondyqtan jaŋa jūmys oryndaryn qūruǧa küş salatyn bolamyz. Qazaqstannyŋ bılımı men ǧylymyn damytuǧa den qoiamyz. Būl – el ekonomikasy men keleşegı jolyndaǧy naqty qadam. Bolaşaqta qazaqstandyqtardyŋ adami äleuetı joǧary boluy qajet.
Elbasy – elımızdıŋ negızın qalauşy, eldıgımızdıŋ simvoly, täuelsız Qazaqstannyŋ töl tarihynyŋ bastauynda tūrǧan tūǧyrly tūlǧa! Qazaq elı qarymdy qairatkerge ünemı qūrmet körsetıp keledı. Seksennıŋ seŋgırıne sergek jetken saiasatkerdıŋ el men jer aldyndaǧy ūşan-teŋız eŋbegı – ūrpaqqa ülgı, barşaǧa önege! Täuelsızdıktıŋ bastauyndaǧy ūiqysyz tünder men tynymsyz künderdegı atqarylǧan ısterdı keiıngı buyn keleşekte älı talai ret zerdeleidı, ädıl baǧasyn beredı.
Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ bar ǧūmyry täuelsızdıktıŋ eleŋ-alaŋynan bastap bügınge deiın Qazaq memleketın nyǧaitu ısımen bıte qainasyp keledı. Şeteldıkter ony zamanaui Qazaqstannyŋ negızın qalauşy jäne köşbasşysy retınde jaqsy bıledı, syilaidy. Tūŋǧyş Prezidentımızdıŋ memleket qairatkerı retındegı qarym-qabıletı talassyz moiyndalǧan. Men Elbasymyz ben şeteldıkter arasyndaǧy köptegen halyqaralyq kezdesuler men kelıssözderdıŋ kuäsı bolǧandyqtan, osyny zor jauapkerşılıkpen aituǧa haqym bar dep oilaimyn. Ol – şyn mänınde jahan jūrtyna keŋ tanymal, halyqaralyq qauymdastyqta airyqşa bedeldı, älemdık deŋgeidegı saiasat sardary. Elbasy būl biıkke qajyrly eŋbegımen, parasat-paiymymen, maŋdai terımen jettı.
Endeşe, bız öskeleŋ ūrpaqty barşa jūrt maqtan tūtatyn tarihi tūlǧanyŋ taǧylymy arqyly tärbieleuımız kerek.
