Aty aŋyzǧa ainalǧan multiplikatordyŋ ömır tarihy
Ol ömırbaqi tyşqannan qorqyp öttı. Bıraq däl sol tyşqan ol qūrǧan äigılı multfilmder imperiiasynyŋ eŋ basty simvolyna ainaldy. Ol kino älemındegı eŋ beldı syilyq Oskardyŋ 26 statuetkasyna ie boldy. Al onyŋ būl mejesıne jete alǧan kinemotografisterdı sanamalap berudıŋ özı qiyn. Mikki Maus, Aqşaqar, Su perısı, Chip pen Deil, Donald Dakpen qazdar... Ülkenge de, kışıge de süikımdı keiıpkerler.Osy keiıpkerler ony älemdık multiplikasiianyŋ ūşar basyna şyǧardy.
Bolmaǧan balalyq şaq
Älemge äigılı multiplikator Uolt Disnei 1903 jyly AQŞ-tyŋ eŋ şuly, dumandy, ülken qalalarynyŋ bırı Chikagoda ömırge keldı. Ol 4 jasqa tolǧanda, otbasy ülken qaladan şaǧyn ǧana provinsiia Missurige köşedı. Chikagodaǧy tūrmys tapşylyǧynan olar būl qalada da qūtyla almaidy.
Işerge as tappai jürgen şaǧynda da Uolt suret saluǧa degen yntasyn öşırmeidı. Onyŋ eŋ alǧaşqy suret salar «kenebı» – üidıŋ qabyrǧasy, al qylqalamy – qara şaiyr bolady.Akvarel, qylqalam onyŋ eŋ jaqyn serıkterıne ainalyp, älem tamsanar keiıpkerlerınıŋ alǧaşqy eskizderın jasap, körşılerıne sata bastaidy. Jyldar ötkende onyŋ sol suretterı eselengen baǧamen auksiondarǧa tüsedı.
Disneiler otbasy köp ūzamai-aq Kanzas-Sitige köşıp, äkesı gazet basyp şyǧarumen ainalysa bastaidy. Älı būǧanasy qataia qoimaǧan Uolt ta aǧalaryna ılesıp, gazet tasyp, eŋbekke aralasady.
Uolttyŋ äkesı Elios tym qatal, despottyŋ naǧyz özı bolady. Balalaryn bolmaşy qatelıgı üşın ūryp-soǧyp, tym auyr jazalaidy. Onyŋ meiırımsız bolmysy men tömpeşteuınen bala Uolt özınıŋ tuǧan äkesı ekendıgıne kümändanady da.
Qatal äkeden bölek, Uolttyŋ jüregın bırınşı düniejüzılık soǧystyŋ yzǧary da qaryp, balalyq şaǧyn qaraŋǧylandyra tüsedı. Jas jetkınşek soǧystyŋ aldyŋǧy şebınde qaru asynyparpalyspasa da, FransiiadaHalyqaralyq Qyzyl Krest jedel järdem maşinasyn jürgızedı.
Ol injener aǧasyna qarap, qyzyǧyp, temırjolda qyzmet etudı qalaǧan da eken. Bıraq qūdırettı önerdıŋ jolyn eşnärsege aiyrbastamaidy. Bälkım, Uolt sol bolmaǧan balalyq şaǧy men zūlym soǧystyŋ äserınen de keleşekte ǧajaiyp ertegıler arqyly balalarǧa quanyş külkı syilauǧa niettengen bolar?
Arman jolynda
1920 jyly Uolt Disnei jarnamalyq kinostudiiaǧa suretşı bolyp jūmysqa ornalasady, sol jerde ol alǧaşqy jarnamalyq filmderın jasai bastady. Sol uaqytta ol qolmen jasalǧan animasiia älemıne aiaq basyp, täjıribe jinaqtap, osy ısın ärıqarai da jalǧastyrǧysy keledı. Tıptı, uaqyt öte kele, Kanzas-Sitide özınıŋ alǧaşqy Laugh-O-Gram animasiialyq studiiasyn aşyp, onda keleşekte özınıŋ äigılı dünielerın bırge jasaityn serıktesı, jetekşı animatory Ab Aiverkspen bırlesedı. Alaida kompaniia köp ūzamai bankrotqa ūşyrap, qūldyraidy.
1922-1937 jyldary ol taza şyǧarmaşylyqqa den qoiyp, qarapaiym qyzmeter bolyp jüredı. Soǧystan keiın kino öndırısıne bırjola kırısedı. 1923 jyly Disnei Los-Andjeleske köşıp kelıp,Gollivudta aǧasy Roimen bırge şaǧyn animasiialyq studiia aşyp, Uolt Disnei kompaniiasynyŋnegızın qalaidy. 1924 jyly 1 nauryzda Disnei özınıŋ alǧaşqy taŋǧajaiyp filmderı: «Teŋızdegı Alisanyŋ künın», Liuis Kerrolldyŋ kıtaby boiynşa «Ǧajaiyptar älemındegı Alisany» körermen nazaryna ūsynady. Rejisser osy kıtaptyŋ keiıpkerınıŋ qūrmetıne 1926-1927 jyldary tüsırgen bırqatar filmderın «Animasiia elındegı Alisa» dep atady (Disneide Alisanyŋ şytyrman oqiǧalary turaly 56 film tüsırılgen). Alisa jaily filmderden keiın Disnei filmderınıŋ özındık stilı qalyptasa bastady.
Äigılı keiıpkerler galereiasy
1927 jyly şyqqan «Osvald qoian» filmı körermenge keŋınen tanyldy, sondai-aq däl osy filmnıŋ keiıpkerı Disneidıŋ äigılı keiıpkerlerınıŋ galereiasyn bastap berdı. Ab Aiverks salǧan Mortimer tyşqany keiın Miki Maus atanyp,az uaqytta bükıl älemge äigılı boldy. Alǧaş ret Miki Maus «Crazy Airplane» atty dybyssyz filmde (1928) körındı, sol jyly ol Disneidıŋ alǧaşqy dybystyq filmı – «SteamboatWillie» filmınıŋ de (sinhrondy dybyspen tüsırılgen alǧaşqy film) keiıpkerı boldy. Bastapqy seriialarynda tyşqandy Disneidıŋ özı dybystady. Būl film rejisser üşın sättılıkke jol aşty. Osy film arqylyUolt Disneidıŋ esımı älemdegı eŋ alǧaş ret dybysty jäne türlı-tüstı multfilmderdıŋ negızın qalaǧan rejisser retınde tarihta qaldy.
1929 jyly Disnei «Aŋǧal simfoniialar» siklın şyǧara bastady. Al 1938 jyly «Qaŋqalar biı» (1929), «Ūsqynsyz üirek» (1932), «Üş torai» (1933) siiaqty 70-ten astam seriiany tüsırdı. Pluto (1930), Gufi (1932) siiaqty itter, Donald Dak (1934) sekıldı tanymal keiıpkerler osy filmderden körındı.
Disnei 14 jasynda, Kanzas-Sitide gazet satumen ainalysyp jürgenınde,«Aqşaqar» turaly qysqaşa dybyssyz multfilm körıp, ömır boiy esınde saqtap qalady. 1934 jyldyŋ küzınde Disnei aǧaiyndy Grimmderdıŋ ertegısınıŋ jelısı boiynşa ssenariidıŋ alǧaşqy nobaiyn qaǧazǧa tüsıredı. Disnei Otto İnglander, Erla Hard jäne Ted Sirspen bırlesıp ssenariidıŋ soŋǧy nūsqasyn jazyp şyǧady. 1937 jyly 21 jeltoqsanda Amerika ekrandarynda alǧaş ret aǧaiyndy Grimmderdıŋ ertegısı boiynşa taspalanǧan Disneidıŋ «Aqşaqar men jetı ergejeilı» tolyq metrajdy animasiialyq filmı körsetıledı. «Aqşaqar» Disneidı tabysqa kenelttı: ataq-daŋq, 8 mln dollar tabys jäne baspasöz ol jaiynda tolassyz jaza bastady.
Osy multfilmnen keiın tolyqmetrajdy otbasylyq filmderdıŋ däuırı bastaldy. Disnei «Aqşaqardan» keiın «Pinokkio» (1940), sodan soŋ «Dambo» (1941) men «Bembidı» (1942) şyǧardy.
Būdan keiın 50-şı jyldary klassikalyq deŋgeidegı «Külşe qyz», «Piter Pen», «Ūiqydaǧy aru» sekıldı multfilmderımen balalardy quantty.
Damu jolynda
Disnei multfilmdermen ǧana emes, teledidar arqyly da balalar köptegen qyzyqty dünie jasai bıldı. Alǧaş ret teledidardy balalarǧa arnalǧan oiyn-sauyq qūraly retınde paidalanyp, «Mikki Maus kluby» jäne «Tüsterdıŋ ǧajaiyp älemı» syndy oiyn-sauyq baǧdarlamalaryn şyǧardy. Osy baǧdarlamalar arqyly asqan tanymaldylyqqa ie bola bastady.
Disnei bes «Robin gud», «Qazyna araly» jäne «Meri Poppins»sekıldı oskarly kinofilmderdıŋ tüsırılımıne de qatysty. Sondai-aq tabiǧat turaly taǧylymdy, paidaly filmder de tüsırdı.
Sanaly ǧūmyrynda Uolt Disnei balalar uaqytyn tamaşa ötkızuıne yqpal etetın, estetikalyq läzzat syilap, jaqsylyqqa baulityn 100-den astam animasiialyq filmderdı mūraǧa qaldyrdy.
Är balanyŋ armanyna ainalǧan Disneilend
Soǧystan keiıngı jyldarda balalarǧa arnalǧan oiyn-sauyq ortalyqtary mülde bolmaǧan edı. Uolt Disnei būl jaiynda köp oilana kele, 50 jyldary Los Andjeleske jaqyn jerden oryn tauyp, öz multfilmderınıŋ negızınde oiyn-sauyq saiabaǧyn aşty.Aşylu saltanatyna bolaşaq prezident Ronald Reigan de qatysty. Parktı aşuǧa şamamen 17 million dollar qarajat jūmsaidy. Bıraq Disneilend aşylǧannan keiın turister aǧylyp keletın ǧajaiyp orynǧa ainalyp, köp paida äkelıp, Uolt investisiiasyn ondaǧan ese arttyrady.
Qazır Uolt Disnei atyndaǧy oiyn-sauyq saiabaqtary älemnıŋ tükpır-tükpırınde: Tokio men Gonkongte, Parijde, Mäskeu sekıldı qalalarda bar. Uolt ömırınıŋ soŋyna deiın Floridadaǧy ekınşı saiabaqtyŋ qūrylysymen ainalysty. Bıraq ony aiaqtai almady. 1966 jyly ökpe obyrynan dünieden öttı. Istı aǧasy Roi jalǧastyryp, 1971 jyly aşty.
Artynda alyp imperiia qaldyrǧan Uolt Disnei
Uolt Disnei ömırden ötken soŋ, onyŋ mäŋgılık ömırı bastaldy, esımı öşpestei bop saqtalyp qaldy. Tıptı, animasiialyq studiia Uolttyŋ şabyst syilar ideiasynsyz-aq,onyŋ rejisserlık stilın saqtap, alyp korporasiiaǧa ainaldy.
Qazır kompaniia qaramaǧynda 11 saiabaq, telearna, dybys jazu alaŋy, ırı kinostudiialarmen qatar teatr da bar.
Uolt Disneidıŋ jeke rekordyn eşkım de jaŋarta almai keledı. Onyŋ Oskar statuetkalarynan bölek, köptegen aituly nominasiialary da bar. Ärine, onyŋ qol jetkızgen ataǧy emes, älemdık multiplikasiiaǧa qosqan ülesı eşnärsemen ölşenbeitın bailyqqa ainaldy. Onyŋ atyndaǧy saiabaqtarǧa baru ärbır balanyŋ armany boldy. Al eŋ bastysy onyŋ ömır joly men eşbır qiyndyqqa qaramai, armanyna adymdap jürgen qaitpastyǧy adamzat üşın jaqsylyq jasaǧysy keletın jan üşın ülgı bolyp qaldy.
1929 jyly Disnei «Aŋǧal simfoniialar» siklın şyǧara bastady. Al 1938 jyly «Qaŋqalar biı» (1929), «Ūsqynsyz üirek» (1932), «Üş torai» (1933) siiaqty 70-ten astam seriiany tüsırdı. Pluto (1930), Gufi (1932) siiaqty itter, Donald Dak (1934) sekıldı tanymal keiıpkerler osy filmderden körındı.
Disnei 14 jasynda, Kanzas-Sitide gazet satumen ainalysyp jürgenınde,«Aqşaqar» turaly qysqaşa dybyssyz multfilm körıp, ömır boiy esınde saqtap qalady. 1934 jyldyŋ küzınde Disnei aǧaiyndy Grimmderdıŋ ertegısınıŋ jelısı boiynşa ssenariidıŋ alǧaşqy nobaiyn qaǧazǧa tüsıredı. Disnei Otto İnglander, Erla Hard jäne Ted Sirspen bırlesıp ssenariidıŋ soŋǧy nūsqasyn jazyp şyǧady. 1937 jyly 21 jeltoqsanda Amerika ekrandarynda alǧaş ret aǧaiyndy Grimmderdıŋ ertegısı boiynşa taspalanǧan Disneidıŋ «Aqşaqar men jetı ergejeilı» tolyq metrajdy animasiialyq filmı körsetıledı. «Aqşaqar» Disneidı tabysqa kenelttı: ataq-daŋq, 8 mln dollar tabys jäne baspasöz ol jaiynda tolassyz jaza bastady.
Osy multfilmnen keiın tolyqmetrajdy otbasylyq filmderdıŋ däuırı bastaldy. Disnei «Aqşaqardan» keiın «Pinokkio» (1940), sodan soŋ «Dambo» (1941) men «Bembidı» (1942) şyǧardy.
Būdan keiın 50-şı jyldary klassikalyq deŋgeidegı «Külşe qyz», «Piter Pen», «Ūiqydaǧy aru» sekıldı multfilmderımen balalardy quantty.
Damu jolynda
Disnei multfilmdermen ǧana emes, teledidar arqyly da balalar köptegen qyzyqty dünie jasai bıldı. Alǧaş ret teledidardy balalarǧa arnalǧan oiyn-sauyq qūraly retınde paidalanyp, «Mikki Maus kluby» jäne «Tüsterdıŋ ǧajaiyp älemı» syndy oiyn-sauyq baǧdarlamalaryn şyǧardy. Osy baǧdarlamalar arqyly asqan tanymaldylyqqa ie bola bastady.
Disnei bes «Robin gud», «Qazyna araly» jäne «Meri Poppins»sekıldı oskarly kinofilmderdıŋ tüsırılımıne de qatysty. Sondai-aq tabiǧat turaly taǧylymdy, paidaly filmder de tüsırdı.
Sanaly ǧūmyrynda Uolt Disnei balalar uaqytyn tamaşa ötkızuıne yqpal etetın, estetikalyq läzzat syilap, jaqsylyqqa baulityn 100-den astam animasiialyq filmderdı mūraǧa qaldyrdy.
Är balanyŋ armanyna ainalǧan Disneilend
Soǧystan keiıngı jyldarda balalarǧa arnalǧan oiyn-sauyq ortalyqtary mülde bolmaǧan edı. Uolt Disnei būl jaiynda köp oilana kele, 50 jyldary Los Andjeleske jaqyn jerden oryn tauyp, öz multfilmderınıŋ negızınde oiyn-sauyq saiabaǧyn aşty.Aşylu saltanatyna bolaşaq prezident Ronald Reigan de qatysty. Parktı aşuǧa şamamen 17 million dollar qarajat jūmsaidy. Bıraq Disneilend aşylǧannan keiın turister aǧylyp keletın ǧajaiyp orynǧa ainalyp, köp paida äkelıp, Uolt investisiiasyn ondaǧan ese arttyrady.
Qazır Uolt Disnei atyndaǧy oiyn-sauyq saiabaqtary älemnıŋ tükpır-tükpırınde: Tokio men Gonkongte, Parijde, Mäskeu sekıldı qalalarda bar. Uolt ömırınıŋ soŋyna deiın Floridadaǧy ekınşı saiabaqtyŋ qūrylysymen ainalysty. Bıraq ony aiaqtai almady. 1966 jyly ökpe obyrynan dünieden öttı. Istı aǧasy Roi jalǧastyryp, 1971 jyly aşty.
Artynda alyp imperiia qaldyrǧan Uolt Disnei
Uolt Disnei ömırden ötken soŋ, onyŋ mäŋgılık ömırı bastaldy, esımı öşpestei bop saqtalyp qaldy. Tıptı, animasiialyq studiia Uolttyŋ şabyst syilar ideiasynsyz-aq,onyŋ rejisserlık stilın saqtap, alyp korporasiiaǧa ainaldy.
Qazır kompaniia qaramaǧynda 11 saiabaq, telearna, dybys jazu alaŋy, ırı kinostudiialarmen qatar teatr da bar.
Uolt Disneidıŋ jeke rekordyn eşkım de jaŋarta almai keledı. Onyŋ Oskar statuetkalarynan bölek, köptegen aituly nominasiialary da bar. Ärine, onyŋ qol jetkızgen ataǧy emes, älemdık multiplikasiiaǧa qosqan ülesı eşnärsemen ölşenbeitın bailyqqa ainaldy. Onyŋ atyndaǧy saiabaqtarǧa baru ärbır balanyŋ armany boldy. Al eŋ bastysy onyŋ ömır joly men eşbır qiyndyqqa qaramai, armanyna adymdap jürgen qaitpastyǧy adamzat üşın jaqsylyq jasaǧysy keletın jan üşın ülgı bolyp qaldy.
Aijan QŪRMANBAI,
"Adyrna" ūlttyq portaly.
