Ūly sözde ūiat joq! Aituǧa bolmaidy, ūiat bolady deumen jastardyŋ bıluı abzal dünielerdı jasyryp keldık. Qanşalyqty jasyrǧanmen, tartyp jatqan zalalymyz sonşalyqty köp. Halyq arasynda «qyzdy qyzdai alu kerek, äitpese balaŋ özıŋe ūqsamaidy. Ol jıgıtke ūiat» degen qalyptasqan mif bar. Päktıgınen aiyrylyp qalǧan qyzdyŋ qazırgı qoǧamda rölı qandai? Özınıŋ ūştaqailyǧynan tauyp otyrǧan qyzdardan bölek jıgıtterge aldanyp, eŋırep qalǧan qyzdar da bar. Tarqatyp aitaiyq. Qyzdyǧynan aiyrylyp, ot basqan qyzdardyŋ bolaşaqta tūrmysqa şyǧyp, otbasyn qūrǧanda küieuınıŋ, tuǧan tuystarynyŋ közqarasy qandai bolmaq?
Qyzdyŋ sondai jaǧdaiyn bıle tūra oǧan köz jūmyp, üilenıp jatqan jıgıtter bar. Bıraq keiın ūrysyp qalǧan jaǧdaida ötkendı eske tüsırıp, qyzdyŋ betıne basatyn kezderdıŋ bolatyny da jasyryn emes. Nemese alǧaşqy neke tünınde alǧan jarynyŋ taza emes ekenın bılıp, üiınen quyp şyǧatyn jaǧdailar eldıŋ oŋtüstıgınde köptep tırkelgen. Qazaqy salt-dästürdı berık ūstanatyn aimaq bolǧandyqtan er adamnyŋ tärbiesı de soǧan negızdeledı.
Mūndai közqaras qaidan şyqty? Qazırgı qoǧamda äkenıŋ ia şeşenıŋ tıkelei «Balam, eşkım timegen qyz äkel. Taza qyz äkelmeseŋ ūiat» degenın jiı estımeimız. Būl köbınese jıgıtterdıŋ öz ortasynda bolatyn äŋgımeden tuyndaityn mäsele. Közı aşyq, rasionaldy oilai alatyn azamattar dūrys qabyldai alady. Bıraq qoǧamda älı konservativtı közqarasty ūstanatyndar bar. Mäselen, bır ortada jürgen jıgıt qyzben kezdesetın bolsa, dostary «Ol qyzben qalai kezdesıp jürsıŋ? Bolary bolyp qoiǧan qyz ǧoi» degen negativ tarata bastaidy. Jıgıttıŋ sezımı bolyp üilengısı kelse de, köŋılıne küdık ūialaidy. Ne jıgıt qyzǧa üilenbeidı, ne üilengen künnıŋ özınde betıne salyq qylyp otyrady. Sebebı dostardyŋ arasynda gu-gu äŋgıme tolastamaidy. Jeke individ retınde būǧan qarsy şyǧyp, qalyptasqan jaǧdaidy özgertuge tyrysqan adamnyŋ özı syrtqy qoǧamnyŋ qysymynan synyp qalady. Aşyǧyn aitqanda, päk emes qyzdy alǧan jıgıt ainalasyndaǧy adamdardyŋ qysymyna tötep bere almaidy. Osydan kelıp otbasynyŋ şyrqy būzylyp, tübı ajyrasuǧa äkeledı. Tastandy bala, kökek ana, äkesız ösken jetımek osylai paida bolady.
Aldanyp, zorlyqqa ūşyraǧan qyzdar tūrmys qūra almaidy. Küieuge şyqsa da, uaqyt öte kele ajyrasyp ketetını bırşama. Qazaqstandaǧy tūrmystyq zorlyq-zombylyq statistikaǧa könbeidı, öitkenı onyŋ qūrbandary qūqyq qorǧau organdaryna jäne daǧdarys ortalyqtaryna, öte qauıptı jaǧdailarda bolmasa, sirek jügınedı. Resmi derekter boiynşa, elımızde jylyna 400 äiel tūrmystyq zorlyq-zombylyqtan köz jūmatynyn eskersek, «päktık» mäselesı de sol ūrystyŋ bır sebebı.
Ǧylymda telegoniia degen termin bar. Ol adamnyŋ alǧaşqy serıgınıŋ genge äserı jaiynda. Būl qyzǧa da, jıgıtke de qatysty dünie. Gugldatsaŋyz telegoniia jaily tolyq aqparatty bıle alasyz. Bıraq onyŋ ras ne ötırık dünie ekendıgı däleldenbegen. Ǧylymda būl jaily älı de dauly mäseleler bar, sondyqtan oǧan tolyqtai ǧylymi negız joq ekendıgın ǧalymdardyŋ özderı de moiyndaidy. Moiyndai tūra halyq arasyndaǧy zorlanǧan qyzǧa degen közqaras özgermegen.
İä, būl teoriiaǧa süienetın bolsaq, qyz «qyzdai» baru kerek. Bıraq taǧdyr joly ärqily. «Adasqan özınıŋ tūqymyn qūrtady». Ras. Alaida «qyzdy adastyrǧan adam qyzdyŋ taǧdyryn qūrtady!» Zorlanyp, arynan aiyrylǧan qyz barynan aiyrylmau kerek. Tüptıŋ tübınde sol qyzdy qorlaǧan basqa emes, özımızdıŋ qazaq jıgıtı. Jastyǧynda jasaryn jasap, oinap-külgen jıgıttıŋ keiın päk qyz alamyn deuı aqymaqtyq. Teŋ teŋımen, tezek qabymen. Jaryŋnyŋ adal bolyp kelgenın qalasaŋ, özıŋ de eşqandai qyzǧa qol tigızbei, soǧan sai bol degımız keledı. Qoǧamdaǧy osyndai kerı äser etetın, tiynnyŋ ekınşı betın eskermeitın qasaŋ közqarastaǧy narrativter otbasy institutyn älsıretıp, ūlt bolaşaǧyna äser etude. Sanaly şeşım qabyldap, ūrpaǧymyzdyŋ zardap şekpeuıne qazırden qam jasaiyq!
Aldanyp, zorlyqqa ūşyraǧan qyzdar tūrmys qūra almaidy. Küieuge şyqsa da, uaqyt öte kele ajyrasyp ketetını bırşama. Qazaqstandaǧy tūrmystyq zorlyq-zombylyq statistikaǧa könbeidı, öitkenı onyŋ qūrbandary qūqyq qorǧau organdaryna jäne daǧdarys ortalyqtaryna, öte qauıptı jaǧdailarda bolmasa, sirek jügınedı. Resmi derekter boiynşa, elımızde jylyna 400 äiel tūrmystyq zorlyq-zombylyqtan köz jūmatynyn eskersek, «päktık» mäselesı de sol ūrystyŋ bır sebebı.
Ǧylymda telegoniia degen termin bar. Ol adamnyŋ alǧaşqy serıgınıŋ genge äserı jaiynda. Būl qyzǧa da, jıgıtke de qatysty dünie. Gugldatsaŋyz telegoniia jaily tolyq aqparatty bıle alasyz. Bıraq onyŋ ras ne ötırık dünie ekendıgı däleldenbegen. Ǧylymda būl jaily älı de dauly mäseleler bar, sondyqtan oǧan tolyqtai ǧylymi negız joq ekendıgın ǧalymdardyŋ özderı de moiyndaidy. Moiyndai tūra halyq arasyndaǧy zorlanǧan qyzǧa degen közqaras özgermegen.
İä, būl teoriiaǧa süienetın bolsaq, qyz «qyzdai» baru kerek. Bıraq taǧdyr joly ärqily. «Adasqan özınıŋ tūqymyn qūrtady». Ras. Alaida «qyzdy adastyrǧan adam qyzdyŋ taǧdyryn qūrtady!» Zorlanyp, arynan aiyrylǧan qyz barynan aiyrylmau kerek. Tüptıŋ tübınde sol qyzdy qorlaǧan basqa emes, özımızdıŋ qazaq jıgıtı. Jastyǧynda jasaryn jasap, oinap-külgen jıgıttıŋ keiın päk qyz alamyn deuı aqymaqtyq. Teŋ teŋımen, tezek qabymen. Jaryŋnyŋ adal bolyp kelgenın qalasaŋ, özıŋ de eşqandai qyzǧa qol tigızbei, soǧan sai bol degımız keledı. Qoǧamdaǧy osyndai kerı äser etetın, tiynnyŋ ekınşı betın eskermeitın qasaŋ közqarastaǧy narrativter otbasy institutyn älsıretıp, ūlt bolaşaǧyna äser etude. Sanaly şeşım qabyldap, ūrpaǧymyzdyŋ zardap şekpeuıne qazırden qam jasaiyq!
Aiaulym Äbılda,
«Adyrna» ūlttyq portaly
