Men kısı tanysam, Qasym-Jomart Kemelūly Toqaev qoly taza adam. Haramnan mal jiyp, tobyrdan top qūryp, iman senımın, abyroi bedelın las düniege aiyrbastaǧan adam ol emes.
Aitaqqa erıp, ainala şauyp, oiqastap ketken kezın de körgen joqpyz. Şynymyzdy aitalyqşy, Qazaqstannyŋ jaŋa tarihynda bilıkke aralasqandardyŋ arasynda jaman ısterden boiyn aulaq ūstap, aryn taza saqtap qala alǧandar köp pe? Qai basşyǧa taza adam dep mınezdeme bere alar edıŋız? Bızdıŋ bilıktegıler ūiat iman, obal sauap immunitetınen alastaityn pandemiiaǧa şyrmalǧaly qai zaman?! Sol qara tasqynǧa tosqyn qoiylar kez jetkenın halyq bılıp otyr. Narazylyqtyŋ, äsırese soŋǧy kezde qatty örşıp ketkenı de sodan. El seŋ qozǧalǧanyn sezdı, būǧan endı bögdedei böget, tosqauyl joq. Tek alǧa jüru ǧana bar. Prezidentımız maŋyndaǧylardan öz boiyndaǧy tazalyqty, öz boiyndaǧy ziialylyqty, bılımpazdyqty, mädeniettı talap etetını körınıp tūr. Oǧan qarsylar köp bolatyny da sodan. Tazartu degenımız – jaŋadan jasap şyqqannan da görı qiiamet jūmys, deidı Şyǧys mätelı. Ol ras. Odan görı bärın köldeŋdetıp belınen bır-aq syzyp qaita bastau oŋai şyǧar, bıraq būl ädıs bızdıŋ elde jürmeidı.
Ilekeŋ, Iliias Jansügırov kezınde:
Halqyŋnyŋ syryn özıŋ bılesıŋ de,
Isıne küiesıŋ de, külesıŋ de,
Qalasyŋ keide renjıp, keide mäz bop,
Äiteuır, sol halyqty süiesıŋ de, –
degende osynyŋ bärın basynan ötkergen soŋ jazǧan. Asyly, būl düniede jaŋa eşnärse joq degen dūrys söz. Bızdıŋ ziialylardyŋ ūstanymdary, dünietanymy, qalyptasu prinsipterı basqaşa bolyp keldı. Keibıreulerdıŋ Prezidentımızge «Stalin bol!», «Nazarbaev bol!» dep tep-tegın aqyldaryn tepe-teŋ ülestırıp jürgenderın közımız körıp otyr. Eşqaşan eşkımge razy bolmaityn endı bır top sol baiaǧy kerauyzdyqqa salyp atqarylǧan orasan köp jūmystardyŋ bärın de joqqa şyǧaruda. Älbette, kım bolu, qai joldy ūstanu Prezidenttıŋ özı şeşetın mäsele. Menıŋ oiymşa, ol Stalin de emes, basqa da emes, Toqaev boluy kerek. Sebebı elge jaŋa lep kerek. Jaŋa közqaras kerek. Taza aua kerek!
Myna ındet köp närsenıŋ betın aşty, kım ekenımızdı, jaŋanyŋ jantalasa jūmys ıstegenmen jaqsy nätijelerge qol jetkızudıŋ qiyndyǧyn körsettı. Bıraq elde auyzbırşılık bar. Eŋ basty jeŋısımız osy bolsa kerek. Qazaq därıgerler älemı būryn-soŋdy mūndai syndy basynan keşırgen joq. Şan şaraf, ızet ürmet olarǧa! Olar halyqty qalai syilasa, halyq ta, Prezidentımız de olardy solai qūrmetteude. Osy saparda jan tapsyrǧandardy aq şeiıt dep baǧalaiyq jäne būl dästür ärı qarai jalǧasyn tabatynyna senemız. Halyqty qoly da, joly da las adamdar basqara almaidy, basqaram degen künnıŋ özınde ondai bilıktıŋ tüptıŋ tübınde berekesı ketetının el körıp otyr. Halyq bırıkse taza adamnyŋ ǧana maŋyna toptasady. Indettıŋ ketetınıne senelık. Eşqandai päle mäŋgı ornap qalmaidy. Būl synaq. Ras, bilık daiyn emestıgın körsettı. Ras, osyndai qysyltaiaŋda piǧyly jaman adamdar qara basynyŋ qamymen paida tauyp qaluǧa ūmtylyp jürgenın de kördık. Halyq şaruaşylyǧy salalaryn mamandar emes, kezdeisoq menedjerler basqarǧandyqtan oisyrap qalǧanynyŋ da kuäsı boldyq. El osynyŋ bärın aita bastady. Keşe aita aldyq pa? Bıraq aitu degen auzyna aq it kırıp, kök it şyǧyp qoiasyn aqtaru emes. Eskı öleŋde aitylǧandai jylauǧa rūqsat berıldı eken dep dalany basymyzǧa köterıp baibalam salu emes. Bereket tabyŋyz, bır sät äleumettık jelılerdegı maqalalarǧa jäne olarǧa jazylǧan kommentariilerge nazar audaryp körıŋızşı, qazaq HHI ǧasyrdyŋ tolyqqandy ūlty emes, ortaǧasyrlardyŋ bauyn şuyna malyp, öz näjısıne özı maltyp jürgen qara tobyry emes pe dep oilap qaluyŋyz äbden mümkın. Ädep iesı boluǧa tiıs äielder äleumettık jelılerdı şaŋqyldap, şaptyǧysatyn alaŋǧa ainaldyryp alǧan sekıldı. Äiel sekıldı erkekter turaly äŋgıme basqa. Men būryn keşegı Mūhaŋ («Besıgıŋdı tüze»), Ǧabeŋ («Ana turaly, äiel haqynda...»), Säbeŋder («Botagöz») nege ylǧi äiel ädebı turaly jaza bergen dep oilauşy edım, sonyŋ mänın endı tüsınıp kele jatqan sekıldımın. Sonda bızdıŋ 100% sauatty elge ainalyp, älemdık mädeniet qainarlarynan susyndap ösken, örkendegen, qalyptasqan, tolǧan, tolysqan ūltqa ainalǧanymyz qaida? Tap myna türımızge qaraǧanda keşegı at taǧalap, atan qomdap ösken, «bır ūrty qan, bır ūrty mai qazaqtar» (Abai) bızden görı anaǧūrlym mädeniettı, anaǧūrlym parasatty bolǧan syŋaily ǧoi.
El qinalyp jatqanda syrttan tegın kelgen därı-därmektı saudaǧa salatyndar kün saiyn ūstalyp jauapqa tartyluda. Keibıreuler būdan bylaiǧy jerde aqşa jep qoiǧandardy ǧana emes, qolynan ıs kelmei ornynan tüsken Ükımet müşelerı men äkımderdı de jauapqa tartu kerek dep talap etude. Ekı-üş jyl ministr ne äkım bolady, ışedı, jeidı, soŋynda tük bolmaǧandai sütten aq, sudan taza bolyp «densaulyǧyna bailanysty» nemese «basqa jūmysqa auysuyna bailanysty» közden tasa, köŋılden ǧaiyp bolyp kete barady. Būlardan nege jauap alynbaidy? Ondailar o basta qaida, nege bara jatqanyn bılmedı emes, bıldı ǧoi. Jūmyrtqadan jün qyrqatyndar bızdı älı talai uaqyt ökşelep otyrady. «Äuelı ekonomika» degen sözdı ebın tap ta ekı asap üiren dep tüsıngenderdıŋ qaita tärbielenuı qiyn. Qazaqtyŋ ziialylary mūnyŋ buynǧa tüsken jegı qūrt ekenın aitumen keledı, älı de aituda. Bıraq oǧan qūlaq asqan bilık bolmady. Ūlt ziialylaryna «jaŋa zaman talabyn dūrys tüsınbeitın konservativtı top» dep at qoiyp, aidar taǧylyp, ideialary küresınge tastaldy. Esesıne tüienı tügımen, bienı bügımen jūta bıletınder «menedjerler» degen jaŋa esımmen aibarlanyp, at oinatyp alǧa şyqty. İtke itsıŋ dep aita almau qandai jaman. Äsırese onyŋ it ekenın şyqqyr közıŋ körıp tūrsa. Qazaqstan maman daiarlaudan görı, kadr daiarlaudan görı bır ortalyqqa, bır maqsatqa baǧynǧan menedjerler tobyryn daiyndauǧa bitın syǧyp kırıstı. Mūnyŋ nesı jaman deseŋız, menedjerler degen sala mamandary emes, tek qarjy-qarajat aǧymyn baqylap, kerek jüiege būryp otyratyn jandy robottar üiırı bolyp şyqty. Qazaqstanda jüzdegen jyldar boiy qalyptasqan mūnaişylar dinastiialary boldy, jetpıs-seksen jyl boiy qalyptasqan diqandar, agronomdar, metallurgter, mehanizatorlar, mūǧalımder, malşylar äuletterı boldy. Qaida solar bügınde? Taza eŋbek adamdaryna degen qūrmet qaida? Mūnaidy jetı ata, jetpıs jetı babasynda qolyna būrǧy ūstap körmegen qu aiaq menedjerler basqarǧany nätijesınde el arasy bülıngen kezde boldy, bıraq odan nätije şyqqan joq. Malşy asyly malyn baqqany dūrys, ol metall qorytyp qatyrmaidy.
Qazır ärkım är jaqqa tartpai Prezidentımızdıŋ maŋyna toptasyp jūmys ısteuımız kerek. Ol ekı qarpyp, bırın özıne alyp qalatyn adamǧa mülde ūqsamaidy. Bız baǧynsaq, tazalyqqa baǧynamyz.
Būl bızdı tolǧandyryp jürgen mäselelerdıŋ bır parasy ǧana. Köŋıl jetken jerlerge ömır jetkei, älı talai aitatyn bolamyz. Bızde Qazaqstannan basqa Otan joq. Ony menşıktep aluǧa eşkımnıŋ haqysy joq. Ol qazaqtyŋ ortaq bailyǧy.
Bız jaŋa basşylyqtan Mūhtar Äuezovtıŋ tılımen aitsaq, jyl kelgendei jaŋalyq kütemız jäne osy jolda qoldan kelgen kömegımızdı aiamaimyz.
Esenǧali RAUŞANOV,
aqyn, Memlekettık syilyqtyŋ laureaty
