Maiia ündılerı Ortalyq Amerikadaǧy damyǧan mädeniettıŋ ielerı, būl uaqyt Ejelgı Rim däuırıne säikes keldı. Bıraq 9 ǧasyrdyŋ aiaǧynda olardyŋ keremet qalalary qaŋyrap, bos qaldy. Jaŋa ǧylymi derekter ejelgı örkeniettıŋ qūldyrau sebepterı turaly būrynǧy gipotezalardy qaita qarauǧa mäjbür ettı dep jazady "Ria Novosti".
Maiia qalalarynyŋ jūmbaqtary
Maiia halyqtary Iýkatan tübegınde qyryq ǧasyrdan astam uaqyt ömır sürdı. Ol jaqtan tabylǧan zattar bızdıŋ däuırımızdıŋ ekınşı myŋjyldyǧyna jatady. Al, I myŋjyldyqta ündısterdıŋ qalalary boldy. 250 jyldan bastap 900 jylǧa deiın maiialar güldene bastady. Olarda öner, ǧylym, säulet, äleumettık instituttar, jazu jäne astronomiialyq küntızbe boldy.
Bıraq 810 men 1050 jyldar aralyǧynda barlyq Maia qalalary qaŋyrap bos qaldy. Mutul patşalyǧynyŋ astanasy Tikaldy 950-ge juyq tūrǧyndar tastap ketken.
Maiialar eşqaşan bırtūtas imperiia bolǧan emes. Olardyŋ qala-memleketterı bır-bırımen, sondai-aq körşıles patşalyqtarmen ünemı soǧysyp tūrdy, olardyŋ eŋ quattysy bes ǧasyr ömır sürgen qazırgı Mehiko aimaǧynda ornalasqan Teotihuakan boldy. Bıraq odan erterek, dälırek 7 ǧasyrdyŋ aiaǧynda olar ol jerdı tastap kettı . Tarihşylardyŋ pıkırınşe, būl janartaudyŋ atqylauy men ūzaqqa sozylǧan qūrǧaqşylyq syndy tabiǧi apattardyŋ saldarynan bolǧan äleumettık qaqtyǧystarǧa bailanysty.
Bırınşı nūsqa. Qūrǧaqşylyq jäne su tapşylyǧy
Meksikadaǧy Chichankanab kölınıŋ tömengı şögındılerınıŋ izotoptyq taldauy 9-10 ǧasyrlardyŋ aiaǧynda qatty qūrǧaqşylyq bolǧanyn körsettı. Ǧalymdardyŋ esepteuınşe jauyn-şaşynnyŋ jyldyq mölşerı 50-70 paiyzǧa, al salystyrmaly ylǧaldylyq ekıden jetı paiyzǧa tömendedı.
Iýkatanda b.z.d. 200 jyly qūrǧaqşylyqtyŋ saldavry öte auyr boldy. Sodan keiın, arheologtardyŋ aituynşa, Maiianyŋ ülken qalasy Seibal qalasynyŋ halyq sany kürt tömendedı. Tikal tūrǧyndary bolsa būl jaǧdaiǧa beiımdele aldy. Suaru kanaldary men su qoimalarynyŋ jüiesın qūryp, olar basqa daqyldarmen salystyrǧanda az ylǧaldylyqty qajet etetın jügerını ösıruge köştı.
Bıraq būl, ǧalymdardyŋ pıkırınşe, 9 ǧasyrdaǧy ūzaqqa sozylǧan qūrǧaqşylyq kezınde kömektespedı. Su qoimalary tolmai, bırneşe jyl qatarynan egınnıŋ jetıspeuşılıgınen zardap şekken qanşama adamdar eldıŋ är tükpırınen Tikalǧa jinaldy. Tamaq pen su tausylǧanda, adamdar amalsyz djunglige kırdı.
Būl nūsqanyŋ senımdılıgın sol kezde Tikalmen qatar bır uaqytta derlık oŋtüstık pen Iýkatannyŋ ortalyǧyndaǧy barlyq ırı qalalardyŋ bos qalǧany rastaidy. Ondaǧan jyldar boiy jaŋbyr bolmaǧandyqtan , soltüstıkke qarai, taularǧa jaqyn eldımekender tırı qaldy. Mysaly, Kaminalhuiu siiaqty kışıgırım eldı mekenderddıŋ halqy zardap şege qoimady.
Ekınşı nūsqa. Synappen ulanǧan
Tikaldyŋ qūldyrauynyŋ bastapqy nūsqasyn jaqynda amerikandyq ǧalymdar ūsynǧan bolatyn. Olar qalanyŋ tört negızgı su qoimalarynan şögındılerdıŋ geohimiialyq jäne molekuliarlyq-genetikalyq taldaularyn jürgızdı jäne olardyŋ ekeuınde, däl sol jerde ornalasqan, synap pen fosfattardyŋ mölşerı şamadan tys bolatyndyǧyn jäne uly sianobakteriialardyŋ ızderı bar ekenın anyqtady.
Mūndai sipattamalary bar su ışuge ǧana emes, ölımge de äkeledı. Spektrometriialyq taldaularǧa süiene otyryp, zertteuşıler synaptyŋ qainar közı - ündıster qyzyl boiau jasau üşın qoldanatyn mineraldy pigment kinovar degen qorytyndyǧa keldı. Olar ony ǧimarattardy, sazdan jasalǧan būiymdardy jäne basqa zattardy bezendıruge paidalanǧan. Naizaǧai kezınde synap pigmentten juylyp, aǧyp, rezervuarda ūzaq jyldar boiy saqtalyp keldı.
Bır qyzyǧy, su nysandaryndaǧy synaptyŋ eŋ köp mölşerı qala tūrǧyndarynyŋ kürt tömendeu kezeŋınde bolady.
Sonymen bırge, avtorlar lastanǧan ekı su qoimasynan basqa Tikal tūrǧyndary su ala alatyn bırneşe basqa su qoimalary bolǧanyn moiyndaidy. Onda ziiandy qospalar tabylǧan joq. Sondyqtan ekınşı nūsqa ekıūşty.
Tikaldaǧy tört (türlı-tüstı) su qoimalaryndaǧy synap deŋgeiı jäne qala halqynyŋ qisyǧy - klassikalyq kezeŋnıŋ soŋynda kürt tömendeu baiqalady
Üşınşı nūsqa. Jügerı dietasymen bailanysty
Amerikandyq antropologtar Belizdegı ejelgı Kahal Pech qonysynyŋ elu qabırın zerttedı. Radiokömırtektı mälımetter boiynşa olardyŋ keibıreulerı bızdıŋ zamanymyzǧa deiıngı 735-400 jyldarǧa, al keibıreulerı bızdıŋ eramyzǧa deiıngı 800-850 jyldarǧa, iaǧni qūldyrau kezeŋıne jatady.
Süiek kollagenındegı kömırtegı men azottyŋ tūraqty izotoptarynyŋ qūramyn ölşeu arqyly ǧalymdar adamdardyŋ ne jeitının anyqtady. Mamandardyŋ erte kezderde jügerı, basqa ösımdıkter men jabaiy januarlardyŋ etınen basqa da dietasy köp bolatyndyǧy belgılı boldy. Keiıngı kezeŋderde būl tek jügerıden tūrdy.
Jügerı - ystyqta da, susyz ösetın qarapaiym daqyl. Qūrǧaqşylyq kezınde ündısterde basqa eşteŋe bolmady. Mūndai monotondy dieta bar adam aǧzasy osal bola bastaidy. Sondyqtan, antropologtardyŋ pıkırınşe, maiia taipasy ydyrap, būzyluy mümkın.
Törtınşı nūsqa. Jalpy soǧys
Maiialar qaşan da bır-bırımen şaiqasqan. Şejırelerde bır qala bileuşısı körşılerge şabuyl jasap, olardyŋ basşylaryn tūtqyndaǧany turaly köptegen derekter bar.
Būryn köptegen jergılıktı soǧystar epizodtyq sipatta jäne dästürge sai boldy dep oilaityn. Olar tūtqyndardy qūrbandyqqa şalu üşın nemese asyl tūqymdy otbasylardan kepılge alu üşın tūtqyndaityn. Maiia şejırelerınde är türlı patşa otbasylarynyŋ ökılderı bilık jürgızgen kezde jiı dinastiialyq qaqtyǧystar turaly aitylady. Alaida amerikandyq ǧalymdardyŋ jaqynda aşqan jaŋalyqtary būl közqarasty qaita qarauǧa mäjbürledı.
Berklidegı Kaliforniia universitetınıŋ antropologtary AQŞ-tyŋ geologiialyq zertteuımen bırge Gvatemalanyŋ soltüstıgındegı ejelgı Visna qalasynyŋ maŋyndaǧy köl şögındılerınen 7-ǧasyrdyŋ aiaǧyndaǧy ejelgı qalany tapty. Jazba derekterge säikes, Visnany körşı qala-Naranjo qalasynyŋ jauyngerlerı basyp alyp, örtep jıbergen. Vinsany talqandardan bıraz uaqyt būryn Naranjo aumaǧynyŋ bır bölıgın joǧaltqan edı, al jetı jasar ūlynyŋ atynan bilık etken patşaiymy bäsekeles qalalardy joiu üşın äskeri joryq bastady.
Zertteuşıler olardyŋ aşyluy osy oqiǧaǧa bailanysty ekenıne senımdı. Olar myŋ jyl boiy jinaǧan Ek'Naab lagunynan jetı metr negızgı synamalardy qarap, örtengen kömırdıŋ tek bır qabatyn, b.e.d. 690 jäne 700 jyldar aralyǧyndaǧy radiokömırtektı kördı. Şejırede körsetılgen Visnany basyp alu künı 697 jyldyŋ 21 mamyry.
Maia körşılerıne şabuyl jasau kezınde tek adamdardy basyp alyp qana qoimai, sonymen qatar jerndı örtep, küidıru taktikasyn da qoldandy, olar barlyq ǧimarattar men egınderdı örtedı. Tarihşylar tıptı maiia şejırelerınen puluui degen erekşe bır söz tapqan. Puluui, būl jaudyŋ qalasyn örteu degendı bıldıredı.
Sonymen qatar, ölgenderdıŋ ülken molalary, bekınıstı qalalar men ülken äskerler, olardyŋ sany jergılıktı patşalarǧa maqtanyş syilaityn. Osyǧan qarap Maiia öte qatal jäne qatygez bolǧan dep boljauǧa negız bar. Iаǧni, ǧalymdardyŋ pıkırınşe, olar bır-bırın joiyp jıberuı mümkın edı.
Aitpaqşy, sol Tikaldy IV ǧasyrda Teotihuakan äskerlerı jaulap alyp, örtep jıbergen. VI ǧasyrda qala körşı Kalakmulmen aimaqtaǧy köşbasşylyq üşın küresıp, nätijesınde jeŋıske jettı. Kalakmul däl Tikalmen bolǧan soǧystyŋ kesırınen ydyrap ketuı mümkın.
Besınşı nūsqa jäne soŋǧy. "Jūt jetı aǧaiyndy"
Qazaqtyŋ däl osy sözı besınşı nūsqamyzǧa keledı. Maiia daulasudy jalǧastyrady. Sırä, olardy bırden bırneşe faktor öltırdı. Taralǧan tarihi dälelder osylai suretteidı.
Tikal 830-dan 950-ge deiın öz halqynyŋ köp bölıgın joǧaltty, şejırege säikes ol körşıles qala-memlekettermen joiqyn soǧystardy jürgızdı. Sonymen bırge aimaqta qūrǧaqşylyq boldy. Sumen qamtamasyz etılgen qalaǧa bosqyndar köp jinaldy, būl megapolis problemalaryn uşyqtyrdy. Bıraq sudyŋ sapasy tömen bolyp, tamaq ta jetıspedı. Köterılıs bastaldy. Ortalyq ükımet qūlady. Tobyr patşa sarailary men monumentaldy ǧimarattardy öz qolyna aldy, al qalanyŋ saltanatty alaŋdarynda tūrǧyn üiler tūrǧyzyldy. Keibır eskertkışter joiyldy, al basqalaryn qarapaiym adamdar özderınıŋ salt-dästürlerıne paidalandy. Bileuşılerge degen qūrmet joǧalyp, qabırlerı tonaldy. Mūnyŋ bärı arheologiialyq qazba jūmystarymen rastalady.
XI ǧasyrdyŋ basynda qala tolyǧymen qaŋyrap bos qaldy. Djungli bır kezderı keremet qūrylymdardyŋ qirandylaryn tez jūtyp jıberdı. Maiia örkenietı joiyldy, bıraq ündısterdıŋ özı eşqaida ketken joq. Olar älı de Iýkatan tübegınde ömır sürıp, ötkenderın eske alady. Būl Maiia 19 ǧasyrdaǧy europalyq jäne amerikandyq zertteuşılerge ejelgı qalalardy qaidan ızdeu kerek ekenın körsettı.
Audarǧan Oŋǧar Qabden
