Koronavirus infeksiiasy köptegen jaǧymsyz tosynsyilar äkelude. Qazırgı taŋda ındetten aiyqqandar men synama testterı terıs nätije körsetken adamdar qaitadan koronaviruspen auyryp jatyr. Jazylǧandar temperaturasynyŋ köterılgenın, tynys aluynyŋ qiyndaǧanyn, jürek jäne nevrologiialyq problemalaryn aityp şaǧymdanyp otyr.
Būl qūbylys ne sebeptı bolyp jatyr? Koronavirus küzde jaŋarǧan küşpen oralyp, qaita örşıse ne ısteu kerek? Būl sūraqtarǧa biologiia ǧylymdarynyŋ doktory, Djordj Meison universitetınıŋ professory (AQŞ), Resei Ǧylym akademiiasynyŋ medisinalyq-genetikalyq zertteuler ortalyǧynyŋ bas ǧylymi qyzmetkerı Anna Baranova Lenta.ru-ǧa bergen sūhbatynda jauap berdı. Nazarlaryŋyzǧa sūhbatty yqşamdap ūsynamyz.
- Köptegen adamdar kovidtı eşqandai belgısız oŋai ötkerdı. Bıraq, kovid - lotereia, sızdıŋ oǧan tıgetın bäsıŋız alǧaşqy fiziologiialyq jaǧdaiyŋyzǧa bailanysty. Ädette, adamdar özderınıŋ densaulyǧy turaly öte az bıledı, al onyŋ genetikalyq sipattamalary turaly müldem bılmeidı. Qazır ındetten jazylǧan 20 adamnyŋ bıreuı älı künge deiın kovid kezınde bolǧan äl-auqat deŋgeiınde tūr. Būlşyqetterı auyrady, şarşaidy, basy bolyp jatqan oqiǧalardy qoryta almaidy, äsırese miǧa tüsken kez kelgen jükteme auyrǧa soǧady. Men sportşynyŋ basseinde jüzdegen metrdı jüze almai qalǧan kezındegıdei jaǧdaidy aityp otyrǧan joqpyn. Būl jerde kez kelgen jükteme turaly äŋgıme örbidı. Mysaly, ydys-aiaqty juu da aǧzasynda virus belgılerı bar adamdar üşın auyrtpalyq bolyp tabylady.
- Şarşau jäne özın jaisyz sezınu qalypty sezımder me? Älde būǧan qatysty belgılı bır obektivtı derekter bar ma?
- Därıger nauqastyŋ oǧan ne aitqanyn tyŋdauy kerek. Ökınışke orai, bızdıŋ ǧylymda tolyq däleldengen bır qūbylys bar: äiel adamdarda on ese jiı kezdesetın aurular erkekterde kezdesetın aurularǧa qaraǧanda maŋyzdy emes. Äiel adam özınıŋ şaǧymyn aitsa, därıger oǧan qolyn būlǧap: «Kel, jat, jaqynda sende menopauza bolady» deidı. Al eger er adam däl sondai belgılermen kelse, bükıl bölım onyŋ ainalasynda zyr jügıre bastaidy.
- Būl medisinadaǧy kemsıtuşılık pe?
- Būl jerde renjitındei eşteŋe joq, tek adamzat qoǧamy osylai qūryldy.
- Osydan bır ai būryn «tırı qalǧandardyŋ» basty problemasy ökpe fibrozy bolady dep aityldy. Būl turaly ne bılesız?
- Būl mäsele uaqytynan säl keşıgıp jatyr. Pnevmoniia, ökpenıŋ qabynuy - bar närse, olardy eşkım joqqa şyǧarmaidy. Bıraq fibrozdyŋ därejesı men onyŋ bar-joǧyn belgılı bır uaqyt ötkennen keiın ǧana anyqtauǧa bolady. Mysaly, bır jyldan soŋ. Qazır būl turaly aituǧa eşqandai negız joq.
- Endı därıgerler kovidten keiın nauqas ökpege qatysty problemalarmen ǧana emes, qant diabetı, insult jäne basqa da sozylmaly aurularmen auyruy mümkın deidı. Būl ras pa?
- İä, bıraq būl kovidke emes, adamnyŋ densaulyǧyna bailanysty oryn alady. Barlyq aurular bır-bırın nyǧaitady. Kovid - būl apattyq oqiǧa. Egde jastaǧy adamdar üşın, mysaly, jambas süiegınıŋ synuy apattyq oqiǧa bolyp sanalady. Osy jaǧdaiǧa tap bolǧan egde jastaǧy nauqastar alty ai nemese bır jyl ışınde qaitys bolady. Olar synudyŋ asqynuynan emes, ärtürlı sebepterden öledı. Öitkenı, dene apatqa ūşyraǧandyqtan, oǧan tötep bere almai, bytyrap ketedı. Eger 20 jastaǧy adam jambasyn syndyryp alsa, būl aurudy eş qiyndyqsyz eŋseredı. Al 90 jastaǧy kısıde mūndai mümkındıkter äldeqaida az.
- Koronavirus qazırgı taŋda köptegen adam üşın apattyq oqiǧaǧa ainaldy. Basqa virustyq infeksiialar da osyndai qozdyrǧyş boluy mümkın. Ebola esıŋızde me? Būl dertten jazylyp şyqqan nauqastyŋ aǧzasynda keiın köptegen sozylmaly problemalardyŋ tuyndaityny belgılı boldy. Alaida būl bırden anyqtalǧan joq. Därıgerler aiyqqan adamdardyŋ sany köbeigennen soŋ ǧana baiqai bastady.
- Kovidte de däl sondai jaǧdai. Būl apatty jaǧdai, sondyqtan ony eleusız qaldyruǧa bolmaidy. Indetpen küresudıŋ eŋ dūrys täsılı - eşqaşan onymen kezdespeu. Jeke özım būl strategiiany ūstanamyn, sebebı adam viruspen qaita auyruy mümkın.
- Eger sız auruǧa şaldyqqan adamdardyŋ forumyna kıretın bolsaŋyz, onda "Viruspen qaitadan auyruymyz mümkın be?" degen sūraqtyŋ jiı qoiylatynyn köresız. Köptegen adamdar bastapqyda synama test terıs nätije körsetıp, keiın bır-ekı aidan soŋ qaitadan oŋ nätije körsetkenın jazuda. Būl diagnostikalyq qateler me?
- "Reaktivasiia" degen söz bar. Bügınde būl termin zaŋdy türde kovidke qatysty maŋyzdy ǧylymi maqalalarda kezdesedı. Adam aǧzasynda ömır boiy ömır süretın virustar bolady. Mysaly, gerpes virusy. Adam ömırınıŋ orta jyldarynda ol özın körsetpeidı nemese kışkentai börtpe türınde körınedı. Al adam qartaiǧanda ol bırden taraluy mümkın, iaǧni nauqastyŋ arqasy köpırşıkterı bar börtpemen jabylyp, bükıl denesı auyra bastaidy. Gerpes SARS-CoV-2 siiaqty bolmasa da, virus bolyp esepteledı. Bıraq ol organizmde reaktivtenuge qabılettı. SARS-CoV-2 -müldem basqa virus, öitkenı ındet jasuşalarda köbeie almaidy. Dese de, qazırgı taŋda koronavirustyŋ makrofagtarda jasyryna alatynyn körsetetın ǧylymi jūmystar bar. Alaida, virus ol jerde köbeimeidı. Indet jai ǧana makrofagtyŋ ışınde jasyrynyp, azdap bülınedı, sodan keiın qaitadan olardan şyǧyp, basqa kletkalarǧa virusty jūqtyrady. Makrofag tırı bolǧanǧa deiın virus ta tırı boluy mümkın.
- Iаǧni, keibır adamdar üşın kovid sozylmaly auruǧa ainala ma?
- Sozylmaly auru - keŋ ūǧym. Negızınen, «sozylmaly auru» terminı adamnyŋ ömır boiy belgılı bır aurumen auyratynyn bıldıredı. Qazır bız koronavirus sozylmaly dep aita almaimyz jäne eşqaşan aitpaimyz dep ümıttenemın. Bıraq, eger prosess üş aiǧa sozylsa, onda būl alaŋdatarlyq jaǧdai bolyp estepteledı. Virus joǧalyp kettı jäne onyŋ belgılerı «jabysyp» qaldy. SARS-CoV-2-nıŋ adam aǧzasynda qanşa uaqytqa deiın jasyrynatynyn älı bılmeimız, bıraq jaman dabyldar bar.
- Amerikada aurudyŋ saldaryn zertteitın jäne emdelgen jandarmen -jūmys jasaityn postkovidtık ortalyqtar bar ma?
- Äzırge joq. AQŞ ükımetı halyqqa karantinde mäŋgılık otyrmaityndaryn, jūmysqa baruǧa bolatatyn, sonymen qatar ölım körsetkışterınıŋ azaiǧanyn aityp jatyr. Eger adam auyryp qalsa, mındettı türde ony emdeidı. Bıraq nauqas koronavirustan emdelıp şyqqan bolsa ne ısteu kerek? Būl jaǧdaida AQŞ medisinasy qaita qalpyna keltıru baǧdarlamasyn qoldanyp jatyr.
Koronavirustyŋ arqasynda jaŋa vaksinalardyŋ barlyǧy naryqqa şyǧuǧa mümkındık aldy. Būl jerde mRNQ-ǧa qarsy vaksinalar tehnologiiasy turaly aityp otyrmyz. Olar qazırgı taŋda AQŞ, Europa, Qytai, Resei elderınde jasalyp jatyr. Preparattar älı tolyq synalmady, bıraq jariialanǧan nätijeler köŋıl quantarlyqtai.
Audarǧan Diana Asan,
"Adyrna" ūlttyq portaly
