Qasiettı qazaq dalasy talai ūly ǧūlamalardy düniege alyp keldı. Qazaq topyraǧynyn kökırep oiau, közı aşyq, oişyl azamattarm bükıl şyǧys arab-parsy mädenietın meŋgerıp, öz şyǧarmalaryn köpke ortaq tılde jaza bılıp, keiıngı ūrpaqtaryna mūra etıp qaldyra bıldı. Olardyŋ ışınde aty älemge jaiylǧandary da az emes. Solardyŋ bırı – küllı älemge tanymal ūly jerlesımız – Äbu Nasyr äl-Farabi.
Äl-Farabi türık taipasynyŋ däulettı bır ortasynan şyqqany bızge mälım, būǧan dälel onyŋ tolyq aty jönınde «Tarhan» degen ataudyŋ boluy. Äl-Farabi 870 jyly Syr boiyndaǧy Arys özenı Syrǧa baryp qūiatyn öŋırdegı, Farab qalasynda düniege keldı. Farabidıŋ to-lyq aty-jönı Äbu-Nasyr Mūhammed İbi Mūhammed ibn Ūzlaǧ ibn Tarhan Äl-Farabi, iaǧni äkesı Ūzlaǧ, arǧy atasy Tarhan. Tuǧan jerı qazaqtyŋ ejelgı qalasy Otyrardy arabtar Barba-Farab dep atap ketken, osydan baryp ol Äbunasyr Farabi, iaǧni Farabtan şyqqan Äbunasyr atanǧan. Būl qalanyŋ orny qazırgı Şäuıldır audany, Şymkent oblysynyŋ territoriiasynda. Sol tüsta ömır sürgenderdıŋ qaldyrǧan nūsqalaryna karaǧanda, Otyrar qalasy IX ǧasyrda tarihi qatynastar men sauda joldarynyŋ torabyndaǧy asa ırı mädeniet ortalyǧy bolǧan. Zamandastary jazǧan şejıreler boiynşa alǧanda, onyŋ arǧy atalarynyŋ esımderı taza Türkı tılınde keltırıledı.
Äl Farabi, Äbu-Nasyr (Äbu-Nasyr Mūhammed ibn Mūhammed ibn Tarhan ibn Ūzlaq äl-Farabi at-Türki) (870-950) — Aristotelden keiın düniejüzı bılımı men mädenietınıŋ ekınşı ūstazy atanǧan danyşpan, ensiklopedist ǧalym. Ensiklopedist, ǧalym, oişyl, filosof, matematik, astrolog, muzyka teoretigı – ǧalymnyŋ jan-jaqty tūlǧasyn körsetedı. Derekterde sauatyn Türıkşe aşqany, özın aqyn jäne küişı, änşı retınde tanytqany aitylady. Onyŋ öleŋderınan üzındıler de saqtalǧan. Farabidıŋ küişılık önerı turaly äŋgımeler köptep kezdesedı.
Tuǧan jerı Syrdariia boiyndaǧy erte zamanda türkı halyqtarynyŋ ortalyǧy bolǧan Otyrar qalasy. Otyrardy arabtar «Farab» dep ataǧan. Qai jerden şyqqanyn bıldıru üşın aty jönıne özınıŋ tuǧan mekenınıŋ atauyn tırkeitın sol zamannyŋ dästürımen ūly ūstaz Farabi atalǧan. Mahmūd Qaşqari «Diuani lūǧat at türk» atty eŋbegınde Farab qalasynyŋ türıkşe aty «Qaryşoqy» dep körsetedı.
Äl Farabidıŋ ısın jalǧastyrǧan, ǧylymǧa berılgen şäkırtterı köp bolǧan. Olardyŋ ışınen, eŋ aldymen, Orta Aziianyŋ ūly ǧalymy Äbu Äli ibn Sinanyŋ (Avisenna) esımın atauǧa bolady. Keiıngı kezdegı şyǧys ǧalymdary olardy bölıp jarmai «Qos Farabi» dep te ataidy. Sondai aq eŋbekterı ūly ūstaz eŋbekterımen sabaqtasyp jatqan ūly ǧalymdar Beruni, Bozjani, Omar Haiiamdar da özderın Äl Farabidıŋ şäkırtterımız dep eseptegen. Būl Ūly Ǧūlamanyŋ özınen keiıngı talai Ūlylarǧa da ülgı bolǧanyn körsetedı.
A. N. Berştamnyŋ aituynşa, Otyrar qalasy ornalasqan asa qūnarly alqapta qazaq halqynyŋ arǧy ata-babalary, qyrdaǧy köşpendıler men qala tūrǧyndary jiı karym-katynas, tyǧyz bailanys jasap otyrǧan dep pıkır qorytu äbden oryndy.
Al endı äl-Farabidıŋ antika dästürımen bailanystylyǧynan, osynyŋ arqasynda onyŋ Aristotelden keiıngı «Ekınşı Ūstaz» atanyp, daŋqqa bölengenın aitatyn bolsaq, äl-Farabi jastaiynan aq ūly Aristoteldıŋ, Platonnyŋ, erte düniedegı Gresiianyŋ basqa da filosoftarynyŋ şyǧarmalarymen tüp nūsqasynan tanysqany jönınde bızde derekter bar.
Bılımge, ızdenuge degen qūştarlyqtyŋ jeteleuımen ol, jas şaǧynda, düniedegı qūbylys bıtkennıŋ bärı kısıge ärı ǧajap, ärı taŋsyq körınetın kezde saiahat jasap, sol zamandaǧy mädeni älemnın köptegen ortalyqtary: Horasanda, Baǧdadta, Damiskıde (Şam), Aleppada, Kairda (Mysyr) bolǧan. Öz ömırınıŋ köp jyldaryn ol, arab halifatynyŋ saiasi jäne mädeni ortalyǧy bolǧan, Baǧdadta ötkızdı. Mūnda ol öz bılımın äbden tiianaqty meŋgerıp, tolyqtyrady, körnektı ǧalymdarmen bailanys jasaidy, söitıp özınıŋ bılımdarlyǧy, aqylynyŋ alǧyrlyǧy jäne asqan baisaldylyǧy arqasynda köp ūzamai olardyŋ arasynda ülken abroi-bedelge ie boldy. Bıraq öresı taiyz kertartpa hadisşıler ony jek kerıp, kündei bastaǧan, äsırese, olar äl-Farabidıŋ bükıl oiynyŋ negızgı mänıne qarsy şyqqan, öitkenı, onyŋ düniege közqarasy şynaiy bolmysty tanyp bıluge, adam baqytyn o dünieden ızdep tabuǧa mezgeitın edı. Aqyr sonynda äl-Farabi lajsyzdan Baǧdadtan ketedı. Özınıŋ «Fusul al-madani» («Memleket qairatkerınıŋ naqyl sözderı») degen soŋǧy şyǧarmasynda ol: «Adam ǧylymǧa türlışe tosqauyl jasaityn memleketten ketıp, ǧylymi örken jaiǧan elde tūruǧa tiıs»,— deidı. Äl-Farabi aleksandriialyq (mysyrlyq) ǧalymdar, iaǧni bır kezde Aleksandriiadan yǧystyrylǧan nestorianşyl hristiandar tūratyn Horanǧa kelıp qonys tebedı. Ömırınıŋ soŋǧy jyldaryn Aleppo men Damaskıde ötkızedı, mūnda ol soltüstık Siriianyŋ jetekşısı saiasi qairatkerı Seid ad-Dual Hamdanige asa kadırlı boldy. Äl-Farabi 950 jyly 80 jasynda kaitys boldy. Beiıtı qazır Siriia jerındegı Bab äs-Saǧir ziratynda jatyr.
Bızdıŋ zamanǧa äl-Farabidıŋ tek negızgı şyǧarmalary ǧana kelıp jettı. Ol şyǧarmalardyŋ ejelden berı-aq jūrtşylyqqa tanymal bolyp, filosofiialyq jäne ǧylymi oidyŋ odan keiıngı damuyna tigızgen äserı tolassyz.
Farabi Aristoteldıŋ, Äl-Kindidıŋ ızın quyp, filosofiia men ǧylymnyŋ barlyq salalary boiynşa ülken jetıstıkterge jetedı. Mäselen, Farabi şyǧarmalarynyŋ sanyn nemıs ǧalymy Ş. Şteişneider 117 eŋbek dese, türık ǧalymy A. Ateş— 160, al täjık ǧalymy B. Ǧafurov—- 200 traktat dep körsetedı.
Farabi filosofiia salasy boiynşa grek oişyly Aristoteldıŋ «kategoriialar», «metafizika», «Germenevtika», «Ritorika», «Poetika», bırınşı jäne ekınşı «Analitika», «Topikasy» men 4 sopylyq eŋbekterıne tüsınıktemeler jazdy. Ol eŋbekterı künı bügınge deiın de mänı — maŋyzyn joǧaltqan joq. Söitıp, Farabi Şyǧys pen Batystyŋ ǧylymy men ejelgı mädenietın tanystyruda ülken röl atqardy.
Nūrbaqyt Hakım,
Taraz qalasy
