Ál-Farabıdiń fılosofııasyn zertteýshiler onyń traktattaryn tereń taldaı kelip Farabıdiń fılosofııalyq murasynda úsh basty jaıtty atap kórsetedi: dúnıeniń máńgiligin taný, determınızm — zertteý prınıpi, ıaǵnı sebeptilik syr-sıpatyn ashý — ǵylym-bilimniń qaınar kózi; adam janynyń óshpeıtindigin teriske shyǵarǵan aqyl týraly ilim. Bul úsh prınıp — Farabıdiń fılosofııasynyń bıik shoqtyǵy jáne erekshelikteri bolyp sanalady. Árıne, ǵylymnyń damý deńgeıi, saıası-áleýmettik jaǵdaılardyń saldarynan bul máseleler týraly ol keıde keri sheginis jasaýǵa májbúr bolady. Máselen, dúnıeniń máńgiligin, basynyń bolmaǵanyn moıyndaý resmı din ókilderiniń dúnıeni qudaı jaratqan degen doktrınasyna qaıshy keledi. Farabı bul jaǵdaıda qudaı birinshi, dúnıe ekinshi kezekte degen sııaqty buldyr da bultarys túsinik beredi. Farabıdiń pikirinshe qozǵalys – múmkindikten shyndyqqa kóshý, ýaqyt ta máńgilik, ol qozǵalystyń sıpattamasy (harakterıstıkasy).
Aqyl týraly ilim Farabıdiń fılosofııadaǵy iri jetistikteri sanatyna qosylady. Mundaǵy aqyl uǵymy keń, búkilálemdik maǵynada qarastyrylyp, onyń kosmologııasyna tirek boldy. Árekettegi ıaǵnı jasampaz aqyl (ıaǵnı birinshi qozǵaýshy. Arıstotelge aıtkanda, oılaýdyń oılaýy) bolmys túzilisindegi (ıerarhııasyndaǵy) joǵarǵy satylardyń biri. Eń joǵarǵy satyny túpki sebep — Alla ıemdenedi. Alladan keıingi ekinshi satyny — aspan deneleri, bolmystyń úshinshi satysy árekettegi aqyl jáne oǵan saı negizgi tórt elementten (topyraq, sý, aýa, ot) turatyn aı asty álemi. Bolmystyń tórtinshi satysy — adamnyń jany. Eń tómengi besinshi satyny forma men materııa alyp jatyr. Bul shemada bir jaǵynan álemniń jaratylysy men aspan men jerdiń alshaqtyǵy jaıly resmı musylman dininiń kaǵıdalaryna sáıkes kelse, ekinshi jaǵynan dúnıege materıalıstik, evolıýııalyq damý turǵysynan qaraýǵa múmkindik beredi.
Farabıdiń kózqarasy boıynsha, jasampaz akyl nemese ǵaryshtyq (kosmostyq) aqyl aı asty álemindegi búkil qozǵalystardyń sebebi ǵana emes, ol — jer betindegi tirshilikke tán aqyl, bul dúnıeniń zańdylyǵyn retteýshi, bıleýshi. Árbir tirshilik ıesiniń aqyly tek álemdik, kosmostyq aqylǵa qatysty damıdy, órkendeıdi. Al álemdik aqyl máńgilik. Jeke tirshilik ıesi ótkinshi. Osydan baryp jan ólmekshi emes degen qaǵıda teriske shyǵyp dinniń sara jolymen fılosofııanyń talas máselesi jannyń aýysyp, kóship júredi degen ıdeıa mansuq etiledi. Farabı bul asa mańyzdy da, máńgi problema boıynsha anyq bir pikirdi ustamaǵany baıqalady. Kóp jaǵdaıda ol jan ólmeıtini jaıly tezısti ashyq qýattaıdy. Birde ol Arıstoteldiń ıdeıasyn qoldap damytyp jannyń máńgiligin bir adam úshin emes jalpy adamzatqa tán qabilet retinde qarastyrady. Endi birde qaıyrymdy, parasatty adamdardyń jany ólmeıdi, al qaıyrymsyz, nadan da pasyq adamdar jany onyń tánimen birge óledi degen ıdeıany qoldaıdy. Bul jaǵdaıda ol jaqsy adamnyń artynda qaldyrǵan isiniń, iziniń óshpegeni, onyń janynyń ómir súrgeni degendi meńzeıtin sııakty. Bulaı dep aıtýymyzǵa Farabıdiń "Uly Zenonnyń joǵary ǵylym boıynsha traktaty týraly" eńbeginde ol dúnıedegi ómir týraly jazǵan mynadaı joldary negiz bolady: "Bilim, ıaǵnı ǵylymı mura qaldyrǵan adam ólgennen keıin óz qamy úshin ǵana haraket etken adamnan qadirli, bilgish, kóregen bolady, óıtkeni kóp mal-múlik kúıtteý ǵylymǵa kesirin tıgizedi. Sondyqtan rýhanı mura qaldyrý dúnıeaýı qam-haraketke qaraǵanda abzal da qadirli, ol ǵylymǵa kesirin tıgizbeıdi. Ol dúnıelik ómirde dárejege jetýge kedergi bolmaıdy. Eger, bálkim, ǵylymnyń basqa adamdary, onyń áriptesteri bul murany paıdalansa ol oǵan ólgenge deıin de, ólgennen keıin de ıgilik bop juǵady" (Tarıhı-fılosofııalyq traktattar).
Farabıdiń fılosofııalyq júıesinde materııaǵa kóp kóńil bólinedi. Ol aı astyndaǵy dúnıeniń shyn máninde bap ekenin, onyń aıdan joǵary ornalasqan dúnıemen, ıaǵnı aspan álemimen birlikte bolatynyn moıyndaıdy. Bizdiń, ıaǵnı aıdan tómen jer betinde ornalasqan dúnıede materııa men formadan turatyn zattar, nárseler -— barlyǵy aqıqat. Olar negizgi bastapqy materııa bolyp tabylatyn tórt elementterdiń san alýan, ár túrli qosylystarynan turady, túziledi. Farabıdiń materııa men formanyń bólinbes, ajyramas birligi týraly tezısi durys materıalıstik sıpattaǵy qorytyndy boldy.
Tanym problemasyn karastyrǵanda, zerttegende Farabı óz zamanyndaǵy jaratylystaný ǵylym jetistikterine súıenedi jáne matematıka, astronomııa, medıına, fızıologııa, mýzyka teorııasy jáne basqa salalar boıynsha óziniń jan-jaqty bilim qoryn mol, sarqa paıdalanady. Munda ol tanym teorııasyna raıonal sıpat beretin aqyl týraly ilimdi basshylyqqa alady. Taný teorııasynyń birsypyra máselelerin ǵylymı jolmen durys qoıyp, túsindirýde Farabı birsypyra psıhologııalyq problemalardy kamtyp, oń sheshýin tabýǵa tyrysady. Mysaly, túısiktiń tabıǵaty, olardyń sezim múshelerine baılanysy; jan qýatynyń jáne adam qabiletiniń jalpy shemasy, tanýdyń eki negizgi formasy (túısik arqyly jáne oılaý arqyly) t.b.
Farabıdiń tanym týraly iliminiń negizgi kózdegen nysanasy -- ǵylymnyń rólin kóterý, fılosofııa men dinniń qyzmetin daralaý, bólý, eń bastysy ózi úlken at salysqan, qatysqan tanýdyń ǵylymı ádisterin (metod-taryn) (eksperımenttik-teorııalyq ádis, tabıǵat týraly bilimderdi matematıkalandyrý) jasaý jáne damytý bolyp tabylady.
Metodologııalyq durys baǵdarlamany basshylyqqa alyp, Farabı kóptegen naqty ǵylymdar (matematıka, astronomııa, akýstıka, mýzyka teorııasy t.b.) boıynsha jáne olardy oqytý dıdaktıkasyn jasaý jóninde aıtýly tabystarǵa jetedi. Alaıda Farabıdiń tanym teorııasy tutas alǵanda ómirsheń ilgerishil bola túra, onda ǵylymı qaıshylyǵy bar birsypyra daýly qaǵıdalar men ıdeıalardyń da bolǵanyn aıtýymyz kerek.
Farabıdiń ǵylymı-fılosofııalyq shyǵarmashylyq qyzmetinde logıka máseleleri úlken oryn alady. Logıka oılaý júıesi men pikirlerdi múltiksiz dáleldeýdi qajet etedi, sondyqtan da Farabı ony shyndykty tabýdyń jáne ony negizdeýdiń birden bir ádisi retinde joǵary baǵalaıdy. Logıkalyq turǵydan ol bilimdi aksıomalar men alǵysharttar túrinde órnektelgen bastapqy, ne alǵashqy jáne olardy oı qorytý saldary retinde shyǵarylyp alynǵan týyndy, qorytyndy dep ekige ajyratady. Al logıkanyń zańdary men erejeleri jańa bilim shyǵarýǵa qyzmet etedi. Tilde grammatıkasyz kún joktyǵy sııaqty durys oılaýda logıkasyz attap basýǵa bolmaıdy. Farabıdiń úıretýinshe, adamnyń adam bolýy aqyl, oılaý arqasynda bolsa, onda mádenı, joǵary parasatty aqyldy sebetin logıka adamzat úshin eń qajetti ıgilik bolyp sanalatyn ǵylym, óner kózi bolady. Farabıdiń logıka jaıyndaǵy traktattarynyń máni óte zor. Onda avtor kategorııa, semantıka, ımplıkaııa teorııasy t.b. máseleler jónindegi Arıstoteldiń baı ıdeıalaryn ári karaı damyta túsedi. Farabıdiń fılosofııasy óziniń ómirshendigin, durystyǵyn naqtyly ǵylymı zertteýlerden taýyp, prınıpteri, qaǵıdalary odan ary kemeldenip otyrdy. Onyń ǵylymı oılaý jónindegi tapqan ádisi (metody), jeke, derbes zattardy, kubylystardy naqtyly qarastyrý, baqylaý jasaý arqyly dedýktıvti-aksıomatıkalyq teorııa jasaýmen ushtastyrylady. Bul týraly tolyǵyraq keıin Farabıdiń ǵylym, ataı aıtkanda mýzyka teorııasyn jasaý áreketterin baıańdaý barysynda aıtamyn.
Farabı óziniń dúnıege kózqarasyn soıologııa, etıka jáne estetıka máselelerin qamtı otyryp júıelendire, naqtylaı túsedi. "Izgi kala turǵyndarynyń kózqarastary", “Baqytqa jetý týraly" traktattarynda ol adam qoǵamynyń shyǵýy, ómir súrý formalary, adamnyń minez-qulqy, ádiletti ákimniń beınesi týraly oı tolǵaıdy. Ol eń áýeli ózi ómir súrip otyrǵan qoǵamnyń qurylymyn taldaıdy. Adamdar qaýymy ómir súrý ortasy retinde qala halqyn alady. Kalalardy jik-jikke bóle kelip ol kemel de úlgili qurylym retinde "Izgi qalany" tandaıdy, oǵan jaqyn keletin jáne turmystyq baılanystaǵy qurylym – eńbekshiler turatyn "qajettilik qalasy" dep qaraıdy. Farabı ári karaı "alys-beris qalasy" (saýdagerler men alypsatarlar mekeni), "baqytsyzdyq pen buzylǵandyq qalasyn" (ury-qarylar, aramtamaqtar mekeni) bólip ajyratady.
Izgi memleket (qala) týraly ilimin jasaýda Farabı Platonǵa eliktep memleketti árbir músheleri belgili bir qyzmetti atkaratyn adam tánine uqsas etip qarastyrady. Osyǵan sáıkes izgi memlekettegi feodaldyq qurylys sýretteledi. Idealıstik túrde jaqaýratyp aıtylǵanmen Farabı topshylaýynda adamdar arasyndaǵy teńsizdik, artyq-keshilik anyq seziledi. Mysaly, halyq — memlekettiń júregi sanalǵanymen, olar da kún kóris qamyn, hareketin jasaýǵa, oılaýǵa májbúr (iship-jeý, úılený-jaılaný t.b.) Farabı mundaı teńsizdikti, ádiletsizdikti joıýdyń birden bir joly aǵartýshylyq, adamgershilik tárbıesin kúsheıtý dep qorytady. Feodaldyq ádiletsizdik ezgi men zorlyq-zombylyq óris alyp turǵan sol aýyr zamannyń ózinde-aq ol zorlyqsyz, qanaýsyz ádil qoǵam bolýy múmkin degen batyl ýtopııalyq (qııalı) boljam jasaıdy. Farabı ondaı izgi memlekettiń týýy, eń aldymen memleket basshysyna, onyń aqyl-parasatyna, ǵulamalyǵyna, talantyna, tárbıesine tikeleı táýeldi dep qorytyndy jasaıdy (aǵartýshy-fılosof ákim ıdeıasy). Kemeńger-oıshyldyń bul pikirin túgeldeı teris dep aıtýǵa bolmaıdy.
Seıdan Uldana,
Taraz qalasy
