Äleumettık jelıdegı äleumettıŋ jiı keŋırdek qyzdyryp, pıkır talastyratyn taqyryby - dın taqyryby. Qazaqstan zaiyrly memleket bolǧandyqtan ärkımnıŋ dıni nanym-senımı öz erkınde. Soǧan qaramastan öz dıni ideologiialaryn ärtürlı amalmen el aumaǧynda taratuǧa den qoiǧan psevdo aǧymdar da qanşama. Soŋǧy uaqytta osy dın mäselesınde jūrttyŋ pıkırı ekıge jaryluda. Bırı Qazaqstan İslam memleketı bolsyn dese, endı bırı dınnen müldem bas tartyp, ǧylym-bılım jolyna tüseiık deidı. Bız osy mäsele töŋıregınde mamandarǧa saual qoiǧan edık.
"Qazaq islam dınınen bas tartsa, ūltynan da bas tartady"
Mūhiddin İSA, dıntanuşy:
- Assalamualeikum ua rahmatulahi ua barakatuh! «İslam dınınen bas tartsaq, ūlt retınde qūrimyz ba?» degen sūraq asylynda «Bız ata-babamyzdan, şejıremızden, jetı atamyzdan, ziialylarymyzdan bas tartsaq, teksız bolsaq ūlt retınde qūrimyz ba?» degendei estıledı. Abaisyz qazaqtyŋ künı qandai bolmaq? Ol bükıl qazaq ruhaniiatynyŋ jiyntyǧy ıspettı. Bügınde qoldan ūryqtandyru degen bar, belsızdık auruy köbeidı. Ol keşegı qazaqtyŋ qūndylyqtarymen jürmegendıkten, qymyz ben şūbat ışpegennen paida boluda. Onyŋ üstıne neşe türlı därılerdı ışedı. Sodan arnaiy ortalyqtarǧa baryp, böten bıreudıŋ ūryǧyn äielıne salyp, bala süiıp otyr. Alaida ol balanyŋ qany basqa, jetı ataǧa jazyla almaidy.
Japon degen el bar. Kezınde Ahmet Baitūrsynovtar olardyŋ ūlttyq qūndylyqtardy qataŋ türde ūstanatynyna qyzyqqan. Japondar Amerikadan ǧalym bolyp kelgen adamdy özınıŋ negızgı ǧalamdarynyŋ qataryna jatqyzbaǧan. İslam degennıŋ ornyna bız ūlttyq qūndylyqtar degendı qoiuymyz kerek.
İä, osyndai sūraqtyŋ şyǧuynyŋ artynda ülken äser tūr dep oilaimyn. Qandai äser desek, bügıngı taŋdaǧy täŋırşıl ateistterdıŋ şyǧuy, onyŋ aldyndaǧy radikaldyq aǧymdardyŋ paida boluy osy sūraqty tuyndatyp otyr. Būlar qazaqtyŋ dınıne jat ūstanymdardy alyp keldı.Solardyŋ «İslam dını qauıptı» dep aitqany üşın ata-baba dınınen bas tartasyŋ ba?
İslam dınınen bas tartsaq, ūlt bop qalyptasamyz ba? İä, sen 70 jyl boiy islam dınınen bas tartyp kelesıŋ. Qyzyldyŋ qylyşy qynabynan şyǧyp tūrǧan zaman boldy. Ony Mäşhür Jüsıp te aityp kettı. Osy kezde sen özıŋdı qanşalyqty ūlt retınde saqtai aldyŋ? Ūlt bop tek halyqtyŋ ışınde ǧana saqtaldy, al jalpy sol kezdegı qoǧamǧa, äsırese «patriottarǧa» ūlt kerek bolmady. Olarǧa orys kerek boldy. Qūdai-au, otyz jyl ötse de, älı künge deiın orysqa jalpaqtau bar. Türı qazaq bolsa da tılın joǧaltqandar bar. Dının joǧaltyp edı, mıne, tılın de joǧaltty. Tek auyl adamdary ǧana dının saqtap qala aldy.
İslam dınınen bas tartatyndai ol saǧan qandai qasıret äkeldı? Sonau äl-Farabiden Qoja Ahmet Iassauige deiın islamdy ardaqtap, Qūrannan ılım aldy.İslam dını Amerikanyŋ ekonomikasyn damytuǧa sebep bop jatyr. Onda nege qazaq halqy ata-babalardyŋ dınınen bas tartuy kerek? Qaidaǧy bır «şala sauattylardyŋ» kesırınen dınınen bas tarta ma?
Bügınde mūsylman memleketterı artta qalyp qaldy. Alaida, būl islam dınınıŋ tömendıgın emes, adamdardyŋ aqymaqtyǧyn körsetedı. Qolda bar altynnyŋ qadırı joq.Mūnaiymyzdy tegın qytailarǧa, orystarǧa bere salsaq, ūlt bop qalyptasamyz ba? Ateistter 70 jyl boiy ne ıstedı? 100 million halyqty öltırdı. Olardyŋ tapqan baqyty sol ma?
Qysqaşa aitqanda, qazaq halqy islam dınınen bas tartsa, ūltynan da bas tartady. Türkı älemınıŋ ışınde islam dınınen bas tartamyn dep türkılıkten de aiyrylǧan ūlttar bar. Qazaqtyŋ mädeni qūndylyqtary islammen ūştasyp jatyr. Ata-babalarymyz kezınde «Dınderıŋdı alatyn bır zaman keledı, bıraq ädet-ǧūryptaryŋdy ala almaidy. Ädet-ǧūryptaryŋdy dınderıne ainaldyryŋdar» degen eken. Mysaly, Nauryz toiy Nūq paiǧambardan keledı.
Soŋǧy jyldary jastar dästürlı islami tüsınıktı joǧaltyp aldy. Būl ūǧym bügıngı atalar men äjelerde jatyr. Jastar, köptegen «namazhandar» dıni ūstanymdardy joqqa şyǧaryp, bas tartyp otyr. Olar ışınde islami ruhy joq jalaŋ uaǧyzdy aita-aita, halyqty jalyqtyryp, şoşytyp jür. Täŋırşılder şiqan siiaqty şyǧyp otyr. Qazır «qoi deitın qoja, äi deitın äje» joq zaman boldy. «Oibai, men Arab elınen bıtırıp keldım» dep olardyŋ toqtap qalǧan mädenietın «dın» dep qasietsız aityp jür. Ūltşyldyq qany tasyp tūrǧan adamdar būlardyŋ äŋgımelerın, uaǧyzdaryn estıp, şoşuda. Oǧan kelıp uahabister, Beket ataǧa tıl tigızetınder, radikaldar qosylyp otyr.
Uaǧyzdarynda Äzıret sūltannyŋ hikmetterın aityp otyrsa ǧoi, şırkın. Olardyŋ ärqaisynyŋ astarynda aiat, hadis, sahabalardyŋ önegelerı jatyr. Eger osylai äreket jasasa, būl sūraq tuyndamas edı. Endı bır 20 jyl osylai qaraŋǧy tüsınıkte ketse, el arasynda köptegen mäsele tuyndaidy. Sondyqtan bız ata-babalarymyzdyŋ sara jolyna tüsuımız kerek.
Bitke ökpelep, tonyŋdy otqa jaqpa! Bıreuler radikaldy uaǧyz aitty eken dep, kınänı ata-babalardyŋ ūstanǧan dınınen körme. Ony özıŋnen kör. Özıŋdı tüzet. Ata-babaŋdy, olardyŋ ūstaǧan qūndylyqtaryn tany. Sonda ǧana ūlt bolyp qalyptasa alasyŋ.
"Qazaq islamsyz da qazaq bola alady"
Sovetqazy NŪRSİLA :
- İslam dını bolmasa, qazaq ūlt retınde joiylyp keter edı degen jalǧan tüsınık. Dıni ūstanymdaǧy adamdardyŋ öz nasihatyn küşeitu üşın oilap tapqan mifologiiasy dese de bolady. Qazaq halqynyŋ salt-dästürlerınıŋ basym bölıgı ejelgı türık dünietanymynan bastau alady. Būl dästürler islam dınınıŋ iısı de barmaǧan tuystas, köşpelı halyqtarda būrynnan bar, qazır de saqtalǧan. Olardy dımen bailanystyrudyŋ eş qajetı joq.
Sıbır halyqtary ejelgı mädeniettı molynan saqtaǧan. Degenmen, olarda buddizm dınınıŋ yqpaly bar. Buddizmdegı mäiıttı aŋ-qūsqa azyq retınde beru ǧūrpyn köne türıkterdegı ejelgı täŋırşıldık dep eseptep, qate tüsıngen, terıs nasihattaǧan ǧalymdar jeterlık. Şyn mänınde, köne türık dünietanymynda adamdy jerleu – qola däuırınen berı kele jatqan, köp özgerıske ūşyrai qoimaǧan myzǧymas ǧūryp. Oǧan qola däuırınıŋ ǧana emes, saqtar men ǧūndardyŋ, köne türıkterdıŋ qorǧandary dälel bola alady.
Sıbırdegı halyqtarǧa Resei imperiiasy aiausyz jäbır körsettı. Halyqqa da, mal-janǧa da qoldan auru taratty, el-jūrtty jaiylymdy, jaily jerlerden quyp şyqty. Qūnarly, tabiǧaty körkem jerlerden airylǧan jūrt qyrylmaǧanda, sany azaimaǧanda qaitedı? Qazaqqa aştyq, repressiia 1930-şy jyldary kelse, Sıbırdegı tuystarymyzǧa būl tärızdı näubetter Aq patşa zamanynda, 1830-şy jyldary, iaǧni qazaq qyrǧynynan jüz jyl būryn ıske asyrylǧan edı.
Bıraq halyqtyŋ ösımıne bodan halyqtardyŋ mınez-qūlqy, küreskerlık ruhy da tıkelei äser etkenın moiyndau kerek. Mysaly bızge öte jaqyn tatarlar men başqūrttardyŋ taǧdyrlary ärkelkı qalyptasty. Resei bodandyǧyna erterek moiyn ūsynyp, islam dını boiynşa patşaǧa baǧynudy qūp körgen, köşpelı ömırden körı otyryqşylyq pen sauda-sattyqty qūp körgen tatarlar köp qyrǧyn körmedı. Al köşpelı ömırden bas tartpaǧan, tatarlardai dınge bas ūrmaǧan, jiı-jiı köterılıs jasap otyrǧan başqūrt aǧaiyndar qynadai qyrylyp otyrdy. Qarasaŋyz, ekeuı de islam dını ūstanady. Bıraq tatarlar ūstanǧan islam dını Aq patşanyŋ otarlau saiasatynyŋ qūraly bolǧany būl künde aşyq aityla bastady. Körıp otyrǧanymyzdai, qandai da bır ūltty saqtauşy dın bola almaidy. Kerısınşe ol dınnıŋ äu bastaǧy şyqqan jerı basqa bolsa, sol eldıŋ mädenietıne sıŋıp ketu qauıpı bar. Mysyr, İran, İrak, Auǧanstan tärızdı qanşama elder dınnıŋ yqpalymen öz mädeni erekşelıkterın joiyp aldy.
Qazaqtyŋ ädet ǧūrpy jaily kıtapty "Kiız kıtap" degen. Ūlttyq qūndylylyqtarǧa toly, ūlttyq erekşelıkterı jaily. Al, Abrahimdık (Avraam) dın qazaq dalasyna bertın kelgen. Ondaǧan myŋ jyl būryn qalyptasqan Täŋırlık dıni ūǧym bolǧan. Ol täŋır dının Kämşatty (Kamchatka) būǧazy arqyly ondaǧan myŋ jyl būryn Amerikaǧa ötıp ketken ündıster (indees) älı künge deiın ūstanady. Köptegen sözderı türkı tılıne keledı. Jylqyny janyndai jaqsy köredı. Qyzdaryna ükı taǧady. DNK sy da bızge keledı eken. Abrahimdık dın jetınşı ǧasyrda paida bolǧan jäne Täurattan (Tora) köşırıp alǧan plagiat ekenı jaily köptegen teolog —ǧalymdar saraptamalyq monografiialar jazǧan. Dınnıŋ bastauy Şumer-Akkat, Mesopotomiia, Vavilonnan alady. 4,5-5 myŋ jyldyq Vavilonnyŋ qyş taqtaişalary sol jaily tarihi derekter berıp otyr. Ol ūzaq äŋgıme... Aspan tipografiiasynan tüsken qasiettı tört kıtap ta(Täurat, ınjıl, zabur, qūran) inkubatordyŋ balarandary nemese orystardyŋ matreşkasy siiaqty, bır bırınen aumaidy.
"İslam dınınen bas tartu - tarihtan bas tartu"
Baqytjan QŪRALBAIŪLY, Oral ortalyq meşıtınıŋ naib imamy:
- Būl sūraqty jalpylama qarap köreiık. Älemde dınsız adamdar bar, bıraq eşqaşan dınsız qoǧam bolmaǧan. Qai qoǧamdy alsaq ta, tıptı sol tas ǧasyrynyŋ özınde de dıni nanymdar boldy. Qazırgı qoǧamda damyǧan elderdıŋ özı änūrandarynda dının nasihattap, Qūdaidan memleketın saqtap qaludy sūrauda..Demek, olardyŋ jarqyn bolaşaqqa ūmtyluyna dıni senımderı eş kedergı keltırıp jatqan joq. Tura sol siiaqty bızdıŋ dıni senımımız elımızdıŋ damuyna eşqandai kedergı keltırmeidı. Bızde älemdık jaŋalyqtardy aşyp jatqan islam dının ūstanuşy jastar bar. İslam damuǧa tyiym salmaidy. Onyŋ eŋ bırınşı aiaty «Oqy» dep tüstı.
Kezınde Keŋes ükımetı eşqandai dıni senımderge rūqsat bermedı. Nätijesınde, memleket bolyp qalyptasa almai, joiylyp kettı. Al bügınde «ateisttık baǧytty ūstanady» degen elderdıŋ özınde dın erkındıgı bar. Dıni senımderın zaŋyna qosqan elder bar. Amerikanyŋ änūranynda «Qūdai,Amerikany qorǧa» dep aitylatynyn bärımız bılemız.
Memleketımızdıŋ dını bızge eşqandai ziian keltırmeidı. Al islamnan bas tartu - sonau äl-Farabiden berı qarai ömır sürgen İügıneki, Jüsıp Balasaǧūn, Mūhammed Dulatilardan bas tartu. Osydan bes jüz jyl būryn qūrylǧan Qazaq handyǧy da sol kezde islam dınımen ömır sürdı. Keşegı Abylai han zamanynda Būhar jyrau «Bes uaqyt bes namaz, Bıreuın qaza qylmasqa»dep jyrlady. Al olar bızdıŋ babalarymyz, tarihymyz. Iаǧni, dını senımnen bas tartu ūlttyq bolmystan bas tartu bolyp sanalady.
Jaulap aluşy memlekettıŋ basty maqsaty - sol eldıŋ tarihy men dästürın joiu. Bolaşaǧyna senımı joq eldı jaulap alu oŋai.
Keibıreuler «İslam dını kelgenge deiıngı tarihymyz bar, täŋırşıldıkke qaitaiyq» dep aituy mümkın. Bız äl-Farabi bastaǧan tūlǧalardyŋ közqarasy islam arqyly qalyptasqanyn körsettık. Aqsaq Temırdıŋ özı Qoja Ahmet Iassauidıŋ kesenesın salu arqyly islam dının nasihattady. Nemeresı Ūlyqbek islamnyŋ aqiqatyn öz eŋbekterınde jazyp kettı.
Al endı täŋırşıldıkke oralaiyq. Eŋ bolmasa XVIII ǧasyrdyŋ soŋynda mynadai bır ǧalym täŋırşıldık turaly aitty degen aqparat joq.
Odan arǧy tarihqa barmai-aq qoiaiyq. Şoqan Uälihanov XIX ǧasyrdyŋ soŋynda iakuttyŋ bır jazuşysynyŋ jazǧan eŋbegın audardy. Qazırgı täŋırşılderdıŋ şamşyraǧy osy eŋbek qana. Alaida ony dıni maman jazbaǧanyn eskertemız. Al islam dının äl-Farabiden bastap aityp keledı. Ol üzılmei, ǧasyrdan ǧasyrǧa jalǧasuda.
İslam dınınen bas tartu - tarihtan bas tartu. Al ötkenımızden bas tartu keleşektegı senımsızdıkke äkeledı. Būl ūlt bolyp joiylyp ketuge aparatyn baǧyt bolady.
"Ǧūnnyŋ, saqtyŋ, köktürıktıŋ kezınde islamnyŋ iısı de joq edı"
Şadyrman ŞUYLDAQ:
- İslam dının jaqtauşylardyŋ negızgı uäjderı mynadai:
Dın bolmasa adam balasy azǧyndap ketedı
Narkomaniia, alkogolizm, pedofiliia, prostitusiia, qylmys, kısı öltıru, ūrlyq sekıldı terıs qūbylystar oryn alyp, qoǧam būzylady deidı.
Eger būl uäj dūrys bolǧanynda, islam dının ūstamaǧan elder äldeqaşan qūldyrap, joq bolyp ketuı kerek edı.
Tıptı islam tūrmaq, avramdyq dındı ūstanbaityn Japoniia sekıldı elder de ösıp, önıp otyr.
Şvesiia, Norvegiia, Kanada sekıldı damyǧan elder islam dının ūstanuşy elder degenge kelmeidı.
Joǧaryda atalǧan terıs qūbylystar mūsylman elderınde de jeterlık.
Al adam qūqyqtaryn saqtau men ekonomikalyq damu, jalpy adam potensialynyŋ damuy jaǧynan, islam elderı älemdegı artta qalǧan elderge jatatyny jasyryn emes.
Adam balasynyŋ, qoǧamnyŋ azǧyndauyna üles qosyp, eldı büldırgen ISIS degen ūiym memleket qūrmaq boldy.
Ol jerde äieldı zat retınde paidalanu, pedofiliia, adam ömırın şybyn qūrly körmei zardap şekkızu sekıldı qūbylystar keŋınen etek jaidy.
Dındı moiyndamaǧan nemese basqa dıni baǧyt, senımdı ūstanǧan eldı mekender joiylyp otyrdy.
Genosid oryn aldy.
Bızdıŋ imamdar, olar radikaldy közqarastaǧylar, al bız taza islamdamyz dep aitatyn bolsa, ol ūiymdy islamnan tys, käpır ūiym dep moiyndasyn.
Saliafi aǧymyn, vahabit aǧymyn eşbır imam käpır dep aitqan joq.
Iаǧni imamdar da, vahabitter de mūsylmandar.
Osynşa bassyzdyqtaryn köre tūra, olardy jäi adasuşy mūsylman dep, olardyŋ bassyzdyqtaryna közjūmbailyq jasady.
Qysqaşa tarihi ekskurs: Taq üşın talasta bolǧan, Ali men Mūǧauiianyŋ äskerlerı soǧysqan Syffin şaiqasynda 70 000 adam öldı.
Bızdıŋ dıni basqarma, özderınıŋ senım-nanym (Ähli Sunna) jolyn aqtap alu üşın, 70 000 adam ölgen soǧysta, ekı jaq ta "aqiqatqa ūmtyldy" dep, qantögıske sebep bolǧandardy aşyp aitpai otyr.
Sondyqtan, azǧyndyq qūbylys islamnyŋ ışınde de oryn ala-alady.
Mysaly: qyzdy baliǧat jasyna jetpei, äieldıkke beru. Sahih hadisterde 9 jas dese,
mazhab imamdary 6 jastan bolady degen pätualary bar. Būl azǧyndyq emei nemene?
Äieldıŋ denesıne qarauǧa bolmaidy deidı, dei tūra küŋ äielderge qarai beruge bolady deidı. Tıptı sahabalar satylymǧa şyqqan küŋderdıŋ dene müşelerın ūstap, tekserıp köretın bolǧan.
Sonda islam äieldıŋ zatyn emes, qoǧamdaǧy ornyn ǧana baǧalaidy. Aita bersem söz köp...
Prostitusiiany islam joiady deidı, bıraq saliafi aǧymyndaǧylarǧa "bırkündık" nekege tūrǧandardykı jezökşelık emei nemene?
Keşegı Siriiadaǧy äielderge "jynystyq jihad" jasaŋdar degen saudiianyŋ imamdarynyŋ uaǧyzdary prostitusiiaǧa şaqyru emes pe?
Al saliafit imamdardyŋ jihad kezınde "erkek pen erkek nekege tūrsyn" degen pätuasyna ne deuge bolady?
Sol imamdardy bızdıŋ kez-kelgen imam käpır dei almaidy, tek adasqan deidı. Ekeuı de bır qyrdyŋ jemısı...
İslam bar jerde qylmys joiylady degen de tartysty mäsele.
İslam, ūrynyŋ qolyn kesu, zina jasaǧandy tasboran etu, dınnen şyqqandy öltıru arqyly adamdy qylmystan qaitaram dep oilaidy. Taiaq etten, söz süiekten ötedı degendı estımegen.
Ūiat abyroi arqyly emes, qūdaidan qorqu, taqualyq arqyly tärbielemek bolady...
Adamdy ölım jazasyna kesu jaǧynan Saud Arabiiasy men İran Qytaidan keiıngı oryndardy iemdenedı.
Jyldaǧy ölımge kesıletın adam sany tūraqtyǧa jaqyn şamada. Endı sūraq: Ölımge kesu qylmysty azaitatyn bolsa, onda Saudiiadaǧy ölımge kesılgender nege jyldan-jylǧa azaimaidy?
Jaza arqyly qorqytu, qylmysty jasyryn ısteuge itermeleidı...
Adamdy sanaly azamat boluǧa, arly-ojdandy boluǧa yntalandyrmaidy. Qūdai körıp tūr deidı, bıraq şirkten basqany keşıredı deidı.
Sondyqtan söz köbeiıp, qolynda bilıgı barlar qalaǧanyn jasau üşın yŋǧailastyrylǧan...
Ol sözıme dälel, islam - adamǧa mūsylman ūstanymdaryn qabyldaǧandar ǧana qūtylyp, baqytqa keneledı deidı.
Bıraq, islamdy ūstanuşylar, Qūran aiattaryna säikes öz dınıne enbegenderdı "adasuşy", "aşuǧa ūşyraǧandar" dep qor köre bastaidy.
Qūranda "dünienıŋ ötkınşılıgı, jalǧandyǧy" aşyq jazylǧan. Naǧyz tūraq ana düniede dep basa aitylǧan.
Olai bolsa, myna dünienıŋ bılım-ǧylymy, zaŋdary, basqa nanym-senımdı ūstanyp jürgenderdıŋ barlyǧy muslim adam üşın qūr äureşılıkte jürgender bop körınedı.
Odan qaldy, qūlşylyqtyŋ özı adamnyŋ öjettıgın tömendetıp, adamǧa qūldyq psihologiia engızuge baǧyttalǧan.
2-şı uäj: İslam bolmasa aqyrzaman bolady
Keşıresız, islamnan būryn da kün şyqqan, islamnan keiın de şyǧa beredı.
Tabiǧat - ainalmaly, auyspaly tūraqty jüie.
Käpırler mūsylmandar men jan-januarlardyŋ qūrmetıne aua jūtyp jür degen psihologiia talai örkeniettıŋ tübıne jetken.
İslamnyŋ da sürınetın jerı osy bolmaq. İslam älgerı damu jüiesı bolǧanda, 1400 jylda älemdı jaular edı. Bıraq älı dünienıŋ 3/1 de ala-almai keledı. Al ǧylymi-tehnikalyq damu jaǧynan köş soŋynda.
3-şı uäj: islamdy qabyldaǧanda bızdıŋ ūlt küşeiedı
Ǧūnnyŋ, saqtyŋ, köktürıktıŋ kezınde islamnyŋ iısı de joq edı. Al evreidıŋ atalary şöl dalany kezıp jüretın.
Evrei men arab şölde qaŋǧyp jürgende, Er Türıktıŋ balalary Evraziia materigıne bilık jürgızdı.
Araptyŋ dının alǧan elder araptyŋ tılın, salt-dästürın, tanym-tüsınıgın qosa aldy. Egipet, Liviia, İran, İrak, Pakistan, Auǧanystan jäne basqa elder.
Özınıŋ ūlttyq dılın araptyŋ dılıne auystyrǧan eşbır el kögergen joq. Kögermeidı de.
Äruaq attap, ata-babasynan qalǧan mūrany satqan el, eşqaşan alǧa basa almaidy.
Qazaqtyŋ tarihyn qaraityn bolsaq, kerı ketu tarihy islamnyŋ enuımen tyǧyz bailanysty bolyp otyr.
Ol jaiynda bolaşaqta taǧy aitatyn bolamyz.
Arda bolyŋyz!
Oŋǧar QABDEN,
"Adyrna" ūlttyq portaly
