Myqty äieldıŋ janyndaǧy jūbyna qyzǧanyşpen qarauǧa äbden bolady. Myqty äielder tūrmysqa şyǧuǧa bırden kelıse salmaidy. Olar azamattyŋ boiynan jeŋımpazdyŋ qasietterın ekşeidı. Mūndai äielzaty tek jeŋımpazdarǧa laiyq. Özınen osal erkektıŋ qasynda jany jüdeidı. Maqsaty joq jıgıtter turaly tıptı aitpai-aq qoisa bolady. Ondai äielder erkektı jaulap alu üşın jasandy qylyq jasap, özın älsız etıp körsetuge peiıldı bolmaidy. Olardyŋ jany jalǧandyqqa qas. Küş-quaty tasyp tūrǧan äieldı jasyryp, jasqai almaisyŋ. Olar aqylyna qūrmet ete otyryp, özıne laiyq teŋın ızdeidı.
Mäsele, äielde emes. Tarihi şyndyqta. Dünie özgergen saiyn äiel erkekten ruhani myqty bolyp keledı. Al, eger ekonomikasy damyǧan eldermen salystyrar bolsaŋyz, onda Şveisariia, Germaniia, Amerikada otbasyny tek 40 jastan keiın qūru qalypqa engenın baiqaisyz. Bälkım, myqty adamdar üşın onyŋ da bır paidasy bar şyǧar. Al İspaniiada 30 jasty – bala jas dep ataidy. 30 jasta mektep bıtıruge, özın ızdeuge, ömırdı tanuǧa rūqsat etılgen. Būl eldıŋ jastary eresek älemnıŋ qiyndyqtaryna köp aralasa bermeidı.
Bızdıŋ elde otyzǧa deiın dym ıstemei otyru degen mülde joq. Bız bırdeŋe ısteuge mındettımız. Eger äiel 35, köbıne tıptı 25 jastan keiın tūrmysqa şyqpasa, odan aşyq sūrai bastaidy: «Bızden jasyrǧan qandai qūpiiaŋ bar?» dep. Bızdıŋ qoǧam jalǧyzılıktı äielderdı qabyldai almaidy. Bıraq sol jalǧyzdyqqa qoǧam özı itermeleitının baiqamasa kerek. Jalǧyzdyqtan äiel öte myqty bolyp jetıledı. Ainalasynda olarǧa şaq keletın erler tym az.
Mūndai äiel kım körıngennıŋ aldynda basyn ie almaidy. Qarapaiym jıgıttı taŋdai salmaidy. Onyŋ tabiǧi sūranysy tek jeŋımpazdy qabyldaidy. Tek jeŋımpaz onyŋ jeŋılu, berıle salu, maqūldau, qabyldau, soŋynan eru qasietterın oiata alady. Myqty jıgıttıŋ qasynda ǧana myqty äiel özın näzık sezıne alady. Boiyndaǧy äieldıgın aşady. Äieldıŋ jürek tükpırındegı jabaiy bolmysy tabiǧatynan stihiialy, yryqsyz. Myqty äiel myŋ türlı betperde kiıp, rölderge enbeidı. Mūndai äiel tek şynaiy, zor dauysty erkektıŋ şaqyruyna ǧana eredı. Äieldıŋ bärı özınen zor küşke baǧynady, iıledı, moiyndaidy. Tabiǧaty solai.
Mūnyŋ barlyǧyn nege aityp otyrmyz? Äielder jalǧyz qala bermesın dep dabyralatu beker. Sosyn özıŋnıŋ myqtylyǧyŋdy ötırık müläiımsıp jauyp, jasqamai-aq qoi. Ol bärıbır mümkın emes. Myqty äieldıŋ küşı kerek jerınde bärıbır şyǧady. Eger janynda osal, älsız, ruhsyz erkek jürse, onda myqty äiel onyŋ kül-parşasyn şyǧarady. Myqty äiel – qozǧalmaityn tau sekıldı. Onyŋ tabiǧatyn özgertu mümkın emes. Būl äiel – patşaiym. Ruhy iadrolyq quattan da artyq patşalarǧa arnalǧan. Patşanyŋ küşıne könu myqty äieldıŋ ǧana täleiıne jazylady. Myqty äiel erın öz qolymen bezendırgen taqqa otyrǧyzady. Myqty äiel qasyndaǧy patşany erlıkke qūlşyndyrady. Ol azamatyn ūly qolbasşylardyŋ, aŋyz adamdardyŋ jolymen bastap jüredı. Sebebı, ol basqa joldy bılmeidı. Eger azamaty titan, alyp bola almasa, jarty jolǧa da şydai almas.
Joq, myqty äiel qatygez emes: ärbır būrylysta, taǧdyr tälkegı kezınde ol erınıŋ janynan tabylady. Azamaty qūlaǧan saiyn iyǧyn tosady, qolyn sozady. Kerek dese, janyn beredı. Bıraq tek laiyqty jıgıtke ǧana özın arnaidy. Ol myqty äieldıŋ küş-quatyn sezıne alatyn, sodan läzzat alatyn, ony alaqanyna salyp aialai bıletın jürektı jıgıttı ǧana taŋdaidy. Tabiǧatynan patşa boluǧa laiyq azamatty ızdep jürıp tabady. Patşaǧa laiyq ūlylyqty tartyp alyp, özın tasada qaldyrmaidy. Ol özınıŋ moiynsūnuymen öz ūlylyǧyna jaŋaşa jol aşady.
Azamaty mūndai äieldı jolyqtyrudy baqyt dep sanaidy. Jaratqan alaqanyna qabıletı zor, erıne äbden laiyq, süigenın qanattandyra bıletın ǧajap syi bergenın baǧalauǧa tyrysady. Janynda myqty äielı bar da ondai erkek alynbas qamal ekenın sezedı. Maqtan tūtady.
Mūndai talǧampazdyq pen küş-quatty ärbır erkekke ölşei beruge bolmas. Olardyŋ bolmys-bıtımı bölek. Özın tekke aldandyryp, taǧdyryn oiynşyqqa ainaldyryp jıberuı yqtimal. Sol siiaqty myqty äielge de jasandy ömırge qadam basu beker. Özınen osal erkektıŋ janynda güldei jainau mümkın emes. Bärıne tözıp, könıp jürmın ǧoi dep özın aldarqatu ūşpaqqa şyǧarmaidy. Osal erkekterge jeŋıs kerek emes. Olar jeŋıske ūmtylmaidy. Olar taŋnyŋ atyp, künnıŋ batuyna da riza. Olar şamasy jetkennen artyq qimyl jasasa, moiny üzılıp qalady. Aqyrynda bır jūpta ekı eresek adam – öz-özın tolyq aşa almaǧan ǧarıpter qalady. Bölek jürgende baqytyn tabuy äbden mümkın edı. Sebebı, osal erkektıŋ de öz damu joly bolady. Bälkım, kelesı ömırınde ol myqtyraq bola tüser. Sonda myqty äielge jolyǧar. Odan naǧyz jeŋımpazdy jasap şyǧaratyn ruhy myqty janǧa jolyǧar. Ol da ruhani daiyn bolǧan kezde baryp jeŋımpaz bolady.
Äzırge äieldıŋ myqtylyǧy tek özın baiqaityn, baǧyndyratyn küştı aŋsaidy. Ol özınıŋ jeŋımpazyn tabudy közdeidı. Jüregınıŋ padişasyn ızdeidı.
Myqty äieldıŋ maqtanarlyq bır qasietı bar. Onyŋ jüregınen bastalǧan qainar küş özın özgemen tabystyra almaǧan jeŋımpazdy tabady. Erkek te myqty bolǧan saiyn mahabbat pen senımdı ekı ese qajet etedı. Sondyqtan janyndaǧy äiel neǧūrlym myqty bolǧanyn jan jüregımen qalaidy.
Eger būl maqalanyŋ keiıpkerı sız bolsaŋyz, boiyŋyzdaǧy bar qasiettı jauyp-jasqamaŋyz, jüregıŋızdegı jaqūt – azaimaityn, joiylmaityn küş-quat, ruh myqtylyǧyn eşkımnen jasyrmaŋyz. Bosqa şaşpaŋyz. Onyŋ qadırıne jetpeitın qolǧa ūsynbaŋyz. Nūry tasyp tūrǧan közıŋızdı özgeden tyǧa almassyz. Jarqyrasyn! Ol sızdıŋ myqtylyǧyŋyzdyŋ belgısı! Ol belgını tek jürek padişasy ǧana tanidy. Sızdı özı ızdep tabady. Öitkenı, myqty jıgıtterge oiyn, fars kerek emes. Olar şynaiy ömır sürudı, şynaiy süiudı ǧana közdeidı. Janynda myqtylyǧyn moiyndaityn asyl jary bar da ol ömırden läzzat alady. Razylyǧy artady.
Myqty bolsaŋyz, azǧa qanaǧat etpeŋız. Patşaiymǧa tek patşa laiyq. Sondyqtan neǧūrlym köp patşalyq qūrylsyn dep tıleiık. Denı sau, atmosferasy taza otbasylar qūrylsyn. Mäŋgılıkke bırge bolatyn jūptar köp bolsyn. Ömır salty men özara ortaq damu joly säikesetın jandar jūptassyn.
İnna Makarenko Audarǧan Şynar Äbıldä
