Jetı ataǧa tolmai qyz alyspau – ata-babamyzdan berı kele jatqan qataŋ qūqyqtyq zaŋ-ereje. Būl – auru tudyratyn genetikalyq özgerısterdıŋ, fiziologiialyq jäne psihologiialyq auytqudyŋ aldyn alu üşın jasalǧan saqtyq şarasy.
Iаǧni, üilenetın azamat qalyŋdyqty jetı taudan asyp, jetı özennen ötıp tapsa, erlık sanalǧan. Būl ūrpaq saulyǧyn, qan tazalyǧyn, tektılıktı saqtaudyŋ eŋ ūly ärı eŋ senımdı joly retınde älemde moiyndaldy.
“Jetı jarǧydaǧy” jetı ata mäselesı
Jetı jarǧynyŋ nekelık qatynastar turaly babynda baliǧatqa tolumen qatar, ekınşı şart – būl bolaşaq jūbailardyŋ jetı ataǧa deiın tuystyq qatynasta bolmauy talap etılgen. Onda baliǧat jasy 13 bolyp belgılengen. Sonymen bırge atastyru, aittyru, qūda tüsu, ǧaşyqtyq jäne basqa da jolmen qosyludyŋ erejelerı aiqyndaldy. Qalyŋmal berudıŋ tärtıbı de ru basylary men aqsaqaldardyŋ kelısımımen halyqtyŋ äleumettık jaǧdaiyna qarai oŋtailandyryldy. Būnyŋ qazaqta “bai baiǧa, sai saiǧa qūiady” degen mätelıne ainalǧany belgılı.
Jetı ataǧa jetpei qosylǧandarǧa qoldanylǧan jazalar
Terıs bata – äke-şeşesı, ne qatty nazary tüsken aqsaqal alaqanyn terıs qaratyp jaiyp, laǧnet aityp, qarǧys dūǧasyn oqyǧan.
Jetı ataǧa tolmai qosylǧan jastardyŋ mäselesın ru basşylary men aqsaqaldarynyŋ jinalysy şeşıp otyrǧan. Aldymen 3-5 retke deiın eskertu jasaǧan. Eger ekı jas aqsaqaldardyŋ, äke-şeşenıŋ şeşımıne qaramai üilense, qaşyp ketse eŋ aldymen "terıs bata" bergen. Sonymen bırge qaida qaşyp ketse de tauyp alyp, jazalap, tıptı, öltırıp otyrǧan.
Mūndaidan eldı şektep, halyqqa ülgı etu üşın “tas atu” arqyly da qiia basqandardy jazalap otyrǧan. Onda är üiden bır adamnan şyǧyp, bır kesek tasty eldı qara bet etken qylmyskerge atqan. Būl dıni jazalau türıne ūqsap ketedı.
Keide tört jaqqa kerıp, jerge jatqyzyp bailap qoiyp, üstınen qoraly qoidy arly-berlı ötkızu arqyly maldyŋ tūiaǧyna taptatyp öltırgen.
Elden alastau – keide osyndai auyr qylmys jasaǧan ekı jasty bailap, elden alys jerge aparyp, tentıretıp qoia bergen. Bıraq öltırmegen.
Būdan tys asau jylqynyŋ qūiryǧyna taǧyp, süiretıp jıbergen jaǧdailar da bolypty.
Jetı ata turaly ädebiette ne bar?
Keibır ǧaşyqtyq jyrlar “Jetı atadan qyz alyspau” zaŋynan soŋ tuyndaǧan. Būl turaly “Qalqaman – Mamyr” ǧaşyqtyq jyryn aituǧa bolady. Onda Qalqaman men Mamyrdyŋ arasyndaǧy tuystyq qatynas jetı ataǧa tolmaǧandyqtan aqsaqaldar jaǧynan üilenuge şek qoiylady. Sonymen ǧaşyqtardyŋ arasynda tragediia tuǧany belgılı. Sol sebeptı Mamyrdy tuystary atyp tastaǧan – mıne būdan qazaqtyŋ jetı ata qaǧidasynyŋ öte qatal zaŋ ekenın köruge bolady.
"Qalqaman – Mamyr" – 1722 jyly bolǧan tarihi oqiǧaǧa bailanysty şyǧarylǧan dastan. Avtory Ş.Qūdaiberdıūly. Jas jıgıt Qalqaman men aru qyz Mamyr bır-bırıne ǧaşyq bolyp qosylǧanymen, olardyŋ bır rudan şyqqandyǧyna bailanysty, ekı jas "dästürdı būzǧany üşın" ölım jazasyna kesıledı. Mamyr öz tuysy Kökenaidyŋ qolynan qaza tabady. (Uikipediia aşyq ensiklopediiasynan alyndy).
Qazaq jetı ataǧa tolyp, qyz alysuǧa rūqsat bolǧanda qandai joralǧy jasaǧan?
Baiahmet Jūmabai, etnograf, jazuşy:
"Ärine, būl jaǧdai ekı jastyŋ özara mahabbatynan tuyndaityny belgılı. Mūndai kezde auyl aqsaqaldary men bilerı aqyldasqan. Eger ekı jastyŋ tuystyq bailanysy jetı ataǧa tolsa, jetı rudan biler men aqsaqaldardy jinap, "Aqsarbas" aityp, mal soiyp, batasyn beretın bolǧan. Sonymen bırge jaŋa şyqqan ruǧa ru atyn, en-taŋbasyn, aruaq-ūranyn belgılep bergen. Mıne osy batalasudan keiın būl ekı ru bır-bırınen qyz alysatyn bolypty".
Rudy sūrau – ülken ūlaǧat
Jastardyŋ özara ru sūrasuy jiı kezdesıp jatady. Osy arqyly öz tekterın bıledı ärı tanysqan qyz-jıgıt tuystyq bailanystyŋ alys-jaqyndyǧyn da aiyrady. Mıne, būl jastardyŋ tıl tabysyp, özara söz bailasuyna yqpal etedı.
Smaǧūl Arailym, student: “İnternette bır jıgıtpen tanystym. Baiqaǧanym, qazır jıgıtter eŋ aldymen söilesetın qyzynyŋ ruyn sūrap alady. Būl menı quantty. Sosyn ne boldy deisız ǧoi. Ekeumız de bır rudan ekenbız. “Menıkı bolmai qaldy, ä?” dep äzıldep qoidy. “Eşteŋe etpes, taǧy bır aǧam bar eken” dep jyly jaba qoidym. Menıŋşe, ru sūrasu ersı emes, tıptı mındettı närse. Bauyr basyp qalǧannan keiın bılse, ekı jasqa da aiyrylysu qiyn boluy mümkın. Sol sebeptı bolaşaqta ömırıŋdı bırge ötkızetın adamnyŋ tegın bılu kerek”
Qaraqalpaq jäne noǧai men qūmyq, az başqūrtta būl salt joǧaluda
Öitkenı būl halyqtar XVI – XIX ǧasyrǧa deiın qazaqtan bölınbegen tuysqan ūlystar edı. Olar qazır özderı tūrǧan ortalaryna bailanysty būl salttan aiyrylyp bara jatyr.
Qaraqalpaqtar men noǧailar Keŋes odaǧy qūrylǧannan keiın qazaqtan alystai bastady. Tuysqandar arasynda qyz alyspau därıptelse de jetı ataǧa deiın degen qaǧidany ūstanbaidy eken. Onsyzda sany az bolǧan soŋ amalsyzdan özara qyz alysa bergen. Qaraqalpaqtar söitıp aqyryndap özbekterdıŋ saltyn qabyldai bastady.
Jetı ataǧa deiın qyz alyspau dästürı ūrpaq saulyǧy üşın ülken mänge ie ekenı aian. Köpşılıgı män bermegenımen keleşek ūrpaq üşın būl dästürdıŋ maŋyzy mol. Sız ne deisız?
Aiaulym ÄBILDA,
“Adyrna” ūlttyq portaly
