Balanyŋ damuy, jetıluı, ömırlık kezeŋderı turaly söz qozǧalsa, mındettı türde ataqty psiholog ärı filosof Jan Piajenıŋ aty atalady. Ol täjıribe jüzınde bala qalai jetıletının, qai kezeŋde qandai maqsatty oryndaitynyn anyqtaǧan. Adam oilanudy qalai üirenetının zerttegen.
Jas künınde Jan Piaje biologiiany jaqsy körgen. Neşe türlı jändıkterdı baqylap, olar turaly maqala jazǧan eken. Būl äuestıgı öse kele Piajenı balalardyŋ oi-tanymyn zertteuge jeteleidı. Jas filosoftyŋ alǧaşqy jūmys orny Parijdegı ūldarǧa arnalǧan mektep bolady. Būl mekteptıŋ direktory IQ-testtı oilap tapqan ataqty Bine eken. Piaje Binege sol testterdıŋ nätijesın öŋdeuge kömektesedı. Sodan jasy bırdei balalardyŋ bırkelkı qatelık jasaitynyn aŋǧarady. Eresekter jasamaityn qatelıkter. Būl närseden Piaje adam miy belgılı uaqyt boiy damitynyn bıledı. Öse kele kei jaittardy tüsınuge beiımdılıgı paida bolady. Adamdarda mūnyŋ bärı belgılı bır mezetterde jüzege asady eken. Piaje eldıŋ balasynan bölek özınıŋ üş balasyn da qatty baqylaǧan.
Būl täsılın Piaje «klinikalyq sūqbat» dep ataǧan. Balanyŋ oilau tanymyn zertteuge öte qatty septesken eken.
Piaje nenı tüsındı?
Piajenıŋ aituynşa, psihikanyŋ damu özegı — ziiat eken. Bala ösken saiyn jetılıp, neǧūrlym aiqyn shemany qabyldaityn bolady. Qorşaǧan ortamen bailanysyn nyǧaitady, soǧan beiımdeludı üirenedı. Osy üderıs kezınde bala aqyryndap adam men zattar älemındegı kei zaŋdylyqtardy tüsıne bastaidy. Damudyŋ balanyŋ oilau tanymynyŋ är kezeŋınde soǧan sai qatelıkterı bop tūrady.
1. Sensomotorly ziiat kezeŋı (0 — 2 jas aralyǧynda)
Sezım müşelerı men qimyl-qozǧalysy arqyly bala qorşaǧan ortamen tanysady. Öz äreketı men onyŋ nätijesı arasyndaǧy bailanysty baiqaidy. Özınıŋ älemnen bölek ekenın tüsınedı. Alaida «ışkı plan» balaǧa kömeskı. Ol belgılı zattarmen ǧana manipuliasiia jasaidy.
2. Operasiiaǧa deiıngı körınıster kezeŋı (2 — 7 jas aralyǧynda)
Bala «ışkı plandy» qalyptastyra bastaidy. Ol endıgı jerde simvoldardy qoldanyp üirenedı: qaryndaş körse – ystyǧyŋdy ölşeitın zat dep te tüsınedı, qoraptyŋ qaqpaǧy – qaiyq bolady. Nege operasiiaǧa deiıngı dep atalady? Sebebı, bala älı de täjıribenıŋ kei türın tolyq qabyldai almaidy.
Mysaly:
Balanyŋ oiynşa, zattardyŋ bır qatarǧa arasyn aşyp qoisa, sany köbeiıp ketkendei körınedı eken;
Mektepke barmaǧan bala jıŋışke ärı ūzyn ydystaǧy sudy jaipaq ärı keŋ ydysqa qūiǧannan onyŋ kölemı özgermeitının tüsınbeidı;
Bır kesek ermeksazdan jasalǧan şariktı qolmen jaisa kışıreiıp qalady dep esepteidı. Eger jıptı ekı büktep berseŋ, qysqaryp qaldy dep oilaidy.
Eger mektepke barmaǧan balaǧa dūrys tüsındırıp otyrsaŋ, jauabyn da dūrys aitady — ol aqparatty tiianaqty tüsınedı. Täjıribenı säl özgertseŋ, bala būrynǧy jauabyn beredı. Zattyŋ sany turaly (döŋgelekterdıŋ sany) zaŋdylyqty zattyŋ saqtau qalpy (su, ermeksaz) men kerı ainaluynan jaqsyraq este saqtaidy.
Balanyŋ būl kezeŋdegı oilau jüiesı egosentrizmge süienedı: basqa adamnyŋ özınıkınen bölek pıkırı bolady degendı onşa tüsınbeidı. Būl bır jaǧynan operasiiaǧa deiıngı kezeŋdegı mümkındıgınıŋ şekteulı bolatyndyǧynan.
Piaje är balaǧa jeke-jeke üş tauy bar makettı körsetedı. Är makettıŋ özınıŋ bır erekşe belgısı boldy: bırınde üi, bırınde özen, bırınde mūzart. Sol makettı är jaǧynan tüsırılgen surettı beredı. Balaǧa taudy sen qalai körıp tūrsaŋ, sol surettı taŋdap ber deidı. Ädette mūndai sūraqtan bala sürınbeidı. Sosyn Piaje makettıŋ bır būryşyna quyrşaq otyrǧyzady da, endı osy quarşaq taudy qalai körıp tūr dep baladan sūraidy. Mektepke deiıngı jastaǧy bala mūny ıstep bere almaidy. Qaitadan özınıŋ körgenın taŋdaidy eken. Bala men quyrşaqtyŋ ornyn özgertse de, bala şatasa beredı eken. Bala özın quyrşaqtyŋ ornyna qoia almaidy.
Piaje būl egosentrizm balanyŋ täjıribesı köbeigende emes, balanyŋ pıkırı yqtimal jauaptyŋ bırı ekenıne közı jetkende toqtaidy deidı. Būl egosentrizmnen desentrizasiiaǧa ötuı. Būny Piaje damudyŋ zaŋdylyǧy deidı.
3. Naqty operasiialar kezeŋı (7 — 11 jas aralyǧynda)
Bala simvoldy qoldana alady. Olardy oişa manipuliasiia jasaidy. Mysaly, oişa siyrlardy bır-bırıne qosu, alu, zattardy türlı sanatqa bölu. Zattardy saqtaudyŋ jönın bıledı. Mysaly, ermeksazdy bırneşe bölıkke bölıp tastasa da onyŋ kölemı azaimaidy. Äzırge esepterdı jekelep şyǧarady. Eseptıŋ şeşuı mazmūnyna bailanysty bop tūrady. Äzırge bala jalpylama degendı bılmeidı.
Bala men alma turaly eseptı şyǧarǧan oquşy, däl osyndai qyz ben qiiar turaly eseptı şyǧara almauy mümkın. Sebebı, ol üşın būl esepter ekı türlı. Ekınşı synyptaǧy bala şarşy törtbūryştyŋ sanatynan ekenın aiqyn bıledı. Üirek – qūstar otriadynan ekenın bıledı. Bıraq ömırde üirek köp pe, älde qūs köp pe dep sūrasaŋ, üirek te, qūs ta köp deidı. Osyndai jauap beruge qūqy bar. Sebebı, segız jasar bala sanatqa böludı bılse de, jeke men jalpyny älı tüsıne almaidy. Ol üşın logikalyq oilau jüiesı qajet. Logika balada keiındeu damidy.
4. Şartty operasiialar kezeŋı (12 jastan keiıngıler)
Jasöspırımge naqty ärı abstraktılı logikalyq oilau jüiesı tän. Ol ömırde joq nysandardy oilap, tauyp, qiialdap otyrady. Balamalardy, ūqsas dünielerdı bıledı. Metaforalardy tüsınedı. Basqa adamnyŋ pıkırın qabyldai alady. Jalpy tüsınıktegı esepterdı şyǧara alady. Mysal esepterdı oŋai şyǧarady. Ol üşın it pen almany aitudyŋ qajetı joq. Oilanu üşın jasöspırımge ömırde bar düniemen tıkelei bailanys ornatu qajet emes. Operasiianyŋ bärı tügelımen ışkı planǧa ötken.
Balanyŋ oiy söileuıne qalai äser etedı?
Piaje alǧaşqylardyŋ bırı bop oidyŋ tereŋdıgı söileuge emes, oilau operasiialarynyŋ damuyna bailanysty ekendıgın aitqan. Söilemeitın balany – jetılmei qalǧan bala deuge bolmaidy. Balanyŋ söilegenı emes, zattar men ūǧymdardy tüsınuı balanyŋ damuynyŋ negızı. Ziiattyŋ damyp jatqanyn sodan baiqaidy. Būl damu syrttan ışke qarai, naqtydan abstraktıge qarai jüredı.
Piajenıŋ zamanynan berı onyŋ täsılderı jetıldırıldı. Qorytyndylary – köp ret tekserılıp, tiianaqtalyp, tolyqtyryldy. Klinikalyq sūqbattardyŋ balamalary qazırgı taŋda balanyŋ damuyn teksergende qoldanylady. Balanyŋ damu kezeŋderın jyldamdatu da, retsız attap ötıp ketu de mümkın emes. Osyny este ūstau kerek. Bır kezeŋnıŋ soŋynda kelesı kezeŋnıŋ tapsyrmalaryn bastai beruge bolady. Mysaly, ekı jasar balamen «telefon» oinauǧa bolady. Qolyŋdy qūlaǧyŋa qoiyp, oǧan qoŋyrau şalǧandai äreket jasasaŋ, ol da sony tüsınıp, qaitalauy mümkın. Iаki, bes-alty jasar balaǧa ülken zat jeŋıl bola alatynyn, kışkentai ydys auyr bolatynyn körsetuge bolady. 10-11 jasar balaǧa «menıŋ itımnıŋ oiynşa» degen taqyrypta şyǧarma jazǧyzuǧa bolady. Sebebı, kezeŋderdıŋ şegı anyq emes. Bastysy – eresekterdıŋ egosentrizmınen tuyndaityn ülken qatelık jasamau. Sebebı, damu teoriiasy tūrǧysynda onyŋ tüsınıktemesı joq.
Audarǧan: Şynar Äbılda
"Adyrna" ūlttyq portaly
