Balanyń damýy, jetilýi, ómirlik kezeńderi týraly sóz qozǵalsa, mindetti túrde ataqty psıholog ári fılosof Jan Pıajeniń aty atalady. Ol tájirıbe júzinde bala qalaı jetiletinin, qaı kezeńde qandaı maqsatty oryndaıtynyn anyqtaǵan. Adam oılanýdy qalaı úırenetinin zerttegen.
Jas kúninde Jan Pıaje bıologııany jaqsy kórgen. Neshe túrli jándikterdi baqylap, olar týraly maqala jazǵan eken. Bul áýestigi óse kele Pıajeni balalardyń oı-tanymyn zertteýge jeteleıdi. Jas fılosoftyń alǵashqy jumys orny Parıjdegi uldarǵa arnalǵan mektep bolady. Bul mekteptiń dırektory IQ-testti oılap tapqan ataqty Bıne eken. Pıaje Bınege sol testterdiń nátıjesin óńdeýge kómektesedi. Sodan jasy birdeı balalardyń birkelki qatelik jasaıtynyn ańǵarady. Eresekter jasamaıtyn qatelikter. Bul nárseden Pıaje adam mıy belgili ýaqyt boıy damıtynyn biledi. Óse kele keı jaıttardy túsinýge beıimdiligi paıda bolady. Adamdarda munyń bári belgili bir mezetterde júzege asady eken. Pıaje eldiń balasynan bólek óziniń úsh balasyn da qatty baqylaǵan.
Bul tásilin Pıaje «klınıkalyq suqbat» dep ataǵan. Balanyń oılaý tanymyn zertteýge óte qatty septesken eken.
Pıaje neni túsindi?
Pıajeniń aıtýynsha, psıhıkanyń damý ózegi — zııat eken. Bala ósken saıyn jetilip, neǵurlym aıqyn shemany qabyldaıtyn bolady. Qorshaǵan ortamen baılanysyn nyǵaıtady, soǵan beıimdelýdi úırenedi. Osy úderis kezinde bala aqyryndap adam men zattar álemindegi keı zańdylyqtardy túsine bastaıdy. Damýdyń balanyń oılaý tanymynyń ár kezeńinde soǵan saı qatelikteri bop turady.
1. Sensomotorly zııat kezeńi (0 — 2 jas aralyǵynda)
Sezim músheleri men qımyl-qozǵalysy arqyly bala qorshaǵan ortamen tanysady. Óz áreketi men onyń nátıjesi arasyndaǵy baılanysty baıqaıdy. Óziniń álemnen bólek ekenin túsinedi. Alaıda «ishki plan» balaǵa kómeski. Ol belgili zattarmen ǵana manıpýlıaııa jasaıdy.
2. Operaııaǵa deıingi kórinister kezeńi (2 — 7 jas aralyǵynda)
Bala «ishki plandy» qalyptastyra bastaıdy. Ol endigi jerde sımvoldardy qoldanyp úırenedi: qaryndash kórse – ystyǵyńdy ólsheıtin zat dep te túsinedi, qoraptyń qaqpaǵy – qaıyq bolady. Nege operaııaǵa deıingi dep atalady? Sebebi, bala áli de tájirıbeniń keı túrin tolyq qabyldaı almaıdy.
Mysaly:
Balanyń oıynsha, zattardyń bir qatarǵa arasyn ashyp qoısa, sany kóbeıip ketkendeı kórinedi eken;
Mektepke barmaǵan bala jińishke ári uzyn ydystaǵy sýdy jaıpaq ári keń ydysqa quıǵannan onyń kólemi ózgermeıtinin túsinbeıdi;
Bir kesek ermeksazdan jasalǵan sharıkti qolmen jaısa kishireıip qalady dep esepteıdi. Eger jipti eki búktep berseń, qysqaryp qaldy dep oılaıdy.
Eger mektepke barmaǵan balaǵa durys túsindirip otyrsań, jaýabyn da durys aıtady — ol aqparatty tııanaqty túsinedi. Tájirıbeni sál ózgertseń, bala burynǵy jaýabyn beredi. Zattyń sany týraly (dóńgelekterdiń sany) zańdylyqty zattyń saqtaý qalpy (sý, ermeksaz) men keri aınalýynan jaqsyraq este saqtaıdy.
Balanyń bul kezeńdegi oılaý júıesi egoentrızmge súıenedi: basqa adamnyń ózinikinen bólek pikiri bolady degendi onsha túsinbeıdi. Bul bir jaǵynan operaııaǵa deıingi kezeńdegi múmkindiginiń shekteýli bolatyndyǵynan.
Pıaje ár balaǵa jeke-jeke úsh taýy bar maketti kórsetedi. Ár makettiń óziniń bir erekshe belgisi boldy: birinde úı, birinde ózen, birinde muzart. Sol maketti ár jaǵynan túsirilgen sýretti beredi. Balaǵa taýdy sen qalaı kórip tursań, sol sýretti tańdap ber deıdi. Ádette mundaı suraqtan bala súrinbeıdi. Sosyn Pıaje makettiń bir buryshyna qýyrshaq otyrǵyzady da, endi osy qýarshaq taýdy qalaı kórip tur dep baladan suraıdy. Mektepke deıingi jastaǵy bala muny istep bere almaıdy. Qaıtadan óziniń kórgenin tańdaıdy eken. Bala men qýyrshaqtyń ornyn ózgertse de, bala shatasa beredi eken. Bala ózin qýyrshaqtyń ornyna qoıa almaıdy.
Pıaje bul egoentrızm balanyń tájirıbesi kóbeıgende emes, balanyń pikiri yqtımal jaýaptyń biri ekenine kózi jetkende toqtaıdy deıdi. Bul egoentrızmnen deentrızaııaǵa ótýi. Buny Pıaje damýdyń zańdylyǵy deıdi.
3. Naqty operaııalar kezeńi (7 — 11 jas aralyǵynda)
Bala sımvoldy qoldana alady. Olardy oısha manıpýlıaııa jasaıdy. Mysaly, oısha sıyrlardy bir-birine qosý, alý, zattardy túrli sanatqa bólý. Zattardy saqtaýdyń jónin biledi. Mysaly, ermeksazdy birneshe bólikke bólip tastasa da onyń kólemi azaımaıdy. Ázirge esepterdi jekelep shyǵarady. Eseptiń sheshýi mazmunyna baılanysty bop turady. Ázirge bala jalpylama degendi bilmeıdi.
Bala men alma týraly esepti shyǵarǵan oqýshy, dál osyndaı qyz ben qııar týraly esepti shyǵara almaýy múmkin. Sebebi, ol úshin bul esepter eki túrli. Ekinshi synyptaǵy bala sharshy tórtburyshtyń sanatynan ekenin aıqyn biledi. Úırek – qustar otrıadynan ekenin biledi. Biraq ómirde úırek kóp pe, álde qus kóp pe dep surasań, úırek te, qus ta kóp deıdi. Osyndaı jaýap berýge quqy bar. Sebebi, segiz jasar bala sanatqa bólýdi bilse de, jeke men jalpyny áli túsine almaıdy. Ol úshin logıkalyq oılaý júıesi qajet. Logıka balada keıindeý damıdy.
4. Shartty operaııalar kezeńi (12 jastan keıingiler)
Jasóspirimge naqty ári abstraktili logıkalyq oılaý júıesi tán. Ol ómirde joq nysandardy oılap, taýyp, qııaldap otyrady. Balamalardy, uqsas dúnıelerdi biledi. Metaforalardy túsinedi. Basqa adamnyń pikirin qabyldaı alady. Jalpy túsiniktegi esepterdi shyǵara alady. Mysal esepterdi ońaı shyǵarady. Ol úshin ıt pen almany aıtýdyń qajeti joq. Oılaný úshin jasóspirimge ómirde bar dúnıemen tikeleı baılanys ornatý qajet emes. Operaııanyń bári túgelimen ishki planǵa ótken.
Balanyń oıy sóıleýine qalaı áser etedi?
Pıaje alǵashqylardyń biri bop oıdyń tereńdigi sóıleýge emes, oılaý operaııalarynyń damýyna baılanysty ekendigin aıtqan. Sóılemeıtin balany – jetilmeı qalǵan bala deýge bolmaıdy. Balanyń sóılegeni emes, zattar men uǵymdardy túsinýi balanyń damýynyń negizi. Zııattyń damyp jatqanyn sodan baıqaıdy. Bul damý syrttan ishke qaraı, naqtydan abstraktige qaraı júredi.
Pıajeniń zamanynan beri onyń tásilderi jetildirildi. Qorytyndylary – kóp ret tekserilip, tııanaqtalyp, tolyqtyryldy. Klınıkalyq suqbattardyń balamalary qazirgi tańda balanyń damýyn teksergende qoldanylady. Balanyń damý kezeńderin jyldamdatý da, retsiz attap ótip ketý de múmkin emes. Osyny este ustaý kerek. Bir kezeńniń sońynda kelesi kezeńniń tapsyrmalaryn bastaı berýge bolady. Mysaly, eki jasar balamen «telefon» oınaýǵa bolady. Qolyńdy qulaǵyńa qoıyp, oǵan qońyraý shalǵandaı áreket jasasań, ol da sony túsinip, qaıtalaýy múmkin. Iakı, bes-alty jasar balaǵa úlken zat jeńil bola alatynyn, kishkentaı ydys aýyr bolatynyn kórsetýge bolady. 10-11 jasar balaǵa «meniń ıtimniń oıynsha» degen taqyrypta shyǵarma jazǵyzýǵa bolady. Sebebi, kezeńderdiń shegi anyq emes. Bastysy – eresekterdiń egoentrızminen týyndaıtyn úlken qatelik jasamaý. Sebebi, damý teorııasy turǵysynda onyń túsiniktemesi joq.
Aýdarǵan: Shynar Ábilda
"Adyrna" ulttyq portaly
