Ärbır 35 –ınşı Qazaqstandyq türmede otyrǧan zaman bolǧan...
Qazaqstanda ölım jazasy qoldanylmaityndyqtan öte auyr qylmys jasaǧandar üşın, eŋ joǧarǧy auyr jaza, ömır boiy bas bostandyǧynan aiyru taǧaiyndalady, adam sanynyŋ türmelerde köp boluyna äser etetın faktor osy. Sonymen qatar, bır tüsken jerıne ekı qaitara tüsetınder de az emes. Ötken ǧasyrdaǧy toqsanynşy jyldardyŋ basynda būrynǧy KSRO-da 700 myŋ adam bas bostandyǧynan aiyru jazasyn ötese, onyŋ 100 myŋy nemese ärbır jetınşı sottalǧan, jazasyn Qazaqstandaǧy koloniialarda ötegen. Sūmdyq statistika 1975 jylmen 2000 jyl aralyǧynda ärbır 35-ınşı qazaqstandyq sotty bolyp, bızdıŋ aldymyzǧa tek AQŞ pen Resei ǧana tüsıptı. Elımız täuelsızdık alǧan alǧaşqy kezderı koloniialardyŋ lyq tolyp, sottalǧandardy jasaqqa bölıp barak tiptı ǧimarattarda ūstau, azyq-tülıktıŋ jetıspeuşılıgı, därıgerlık kömektıŋ naşarlyǧy, sottalǧandar arasynda jūqpaly aurulardyŋ jäne ölım-jıtımnıŋ köp boluy siiaqty problemalar bastan asatyn. Jūmyssyzdyq, kün körıstıŋ tömen deŋgeiı qylmystyŋ örşıp ketuıne adamdardyŋ köptep sottaluyna türmelerdıŋ lyq toluyna äkelıp soqty. Egemendık alǧannan keiın bas bostandyǧynan aiyrudy almastyratyn jaza türlerın keŋınen qoldanudy arttyruǧa, qylmystyq zaŋnamalardy ızgılendıruge baǧyttalǧan 70-ke juyq zaŋ qabyldandy. Bas bostandyǧynan aiyrylǧandarǧa täuelsızdık alǧannan berıgı jyldary 7 ret raqymşylyq jasaldy. Sonyŋ nätijesınde soŋǧy 12 jyl ışınde bas bostandyǧynan aiyru jazasyna kesılgender 4 esege azaiǧan. Mysaly, 2000 jyly 40 myŋ adam sottalsa, ötken jyly 9 myŋnan säl ǧana asatyn adam sottalǧan.
Türmedegı ahual..
Joǧaryda aityp ötkendei täuelsızdıktıŋ alǧaşqy jyldary koloniialardyŋ jaǧdaiy mäz bolmady. Jalpy, qazır elımız boiynşa 86 türme bar. Alaida, sol abaqtylardyŋ ar jaǧyndaǧy ömırdıŋ şyn mänınde qandai ekenın bılmeimız. Bıletınımız är sottaluşyǧa memleket aiyna 200 myŋǧa juyq qarjy jūmsaityny. Bır äiel körşısınıŋ 100 myŋǧa juyq aqşasyn ūrlap türmege 3 jyl arqalap ketedı. Memleket älgı äiel üşın türmedegı jylyna 1 mln -ǧa juyq qarjy jūmsaidy eken, bıraq ūrlaǧany 100 myŋ... Türmege negızınen bılım ala almaǧan, jūmys taba almaǧan jäne öz ömırlerın qalyptastyra almaǧan jūmyssyz adamdar tüsedı. Jalpy aitqanda būl olardy qylmys jasauǧa itermeleidı. Bas bostandyǧynan aiyru oryndarynda ūzaq uaqyt bolǧan adam qoǧamdaǧy daǧdyly ömırden qol üzıp, masyldyqqa üirenıp
alady Türmede olar daiyn närsege süienıp ömır süredı. Bostandyqqa şyqqanda mamandyǧy, jūmys täjıribesı joq sottalǧan jūmyssyzdar sanyn köbeitıp, qaitalap qylmys jasaidy, söitıp üirenşıktı ortaǧa oralady.
Türmeden keiıngı ömır üşın keibır jazalanuşylar üşın psihologiialyq daiyndyq kerek aq...
Qai jerge barmasyn "türmede otyrǧan" anyqtamanyŋ bazadan şyǧyp tūruy, jūmyssyzdyq, tuǧan-tuystyŋ qarym-qatynasynyŋ özgerıp ketuı jazasyn ötep şyqqandarǧa oŋai timesı anyq. Tüzeu koloniialarynda jazasyn öteuşılerdıŋ qūqyqtary, bostandyqtary men zaŋdy müddelerın qorǧau aiasynda bırqatar ıs-şaralar atap aitqanda, Almaty qalasy qoǧamdyq damu basqarmasynyŋ qoldauymen "Mäŋgılık Qazaqstan" qory däl osy tar qapastaǧy jandarǧa psihologiialyq, zaŋgerlık keŋester ötkızedı. Älemdegı pandemiiaǧa bailanysty «ZOOM» platformasy arqyly Almaty qalasyndaǧy LA 155/6, 155/18, 155/13 koloniialarynda araqaşyqtyq saqtai otyryp jazasyn öteuşıler men psihologtar Janna Iаvorskaia men Seiılbek Sattarūly, zaŋger Kämşat Esmūhanbetqyzymen tamyz aiynyŋ belgılı künderı onlain kezdesuler öttı. Alǧaşqy sözdı alǧan S.Sattarūly türmede otyrǧandardyŋ naǧyz psiholog kömegıne mūqtaj ekendıgın eskere otyryp, motivasiialyq jıger syilasa zaŋger K. Esmūhanbetqyzy köbınde jazasyn ötep şyqqandardyŋ bostandyq ömırde jūmyssyzdyqtan qinalatyndyǧyn, qūjattar jaǧynan da qiyndyqtar tuyndaityndyǧyn aita kele tyǧyryqtan qalai şyǧuǧa bolatyndyǧyn zaŋ aiasynda ekı tılde baiandap öttı. Jazasyn öteuşıler öz kezegınde mazalaǧan sūraqtarynyŋ jauabyn aldy. Ömırdıŋ qiyndyǧyna töze almai, temır torǧa tüsken jazalanuşylar da öz kezegınde osyndai kezdesuler köptep bolsa degen tılekterın bıldırdı. Tek ǧalamtordyŋ yŋǧaisyzdyǧynan kei sözderdı estımei qaldyq dep şaǧymdanyp qaldy. Älemdı şarpyp jatqan pandemiia qūryqtalsa kelesı jyldan bastap mümkın oflain ötkızuge küş salamyz deidı ūiymdastyruşylar.
Adamdy tüzeu oŋai ıs emes. Maiysqan temırdı nemese qisyq ösken taldy tüzeuge bolar. Bıraq, bır emes bırneşe ret qatygezdıkke baryp, adam öltırıp, opasyzdyq jasaǧandardyŋ sana-sezımıne saŋlau tüsıru, tärbieleu, ömırge degen közqarasyn özgertu öte auyr jūmys. Osydan keiın sottalǧandarmen künde betpe-bet kelıp, jūmys ısteitın QAJ qyzmetkerlerıne artylatyn auyrtpalyqty özıŋız baǧamdai berıŋız.
Qazırgı kezde bızdıŋ elımız adam qūqyn qorǧau salasynda barlyq halyqaralyq maŋyzdy aktılerdıŋ belsendı qatysuşysy bolyp tabylady. Osy baǧyttyŋ jalǧasy 2010-2020 jyldarǧa arnalǧan Qūqyqtyq saiasi konsepsiia bolyp otyr. Osyǧan bailanysty qylmystyq salany ızgılendıru jäne quǧyndaudy azaitu, Elbasymen qoǧamnan oqşaulaumen bailanysty emes qūqyqtyq şaralardy keŋınen qoldanuǧa jaǧdai jasau jaily mäselelerdı
şeşu tapsyryldy. 2012 jyldyŋ jeltoqsanynda Elbasy Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ «Qazaqstan-2050» strategiiasynda otandyq qylmystyq sot ısın jürgızudı damytudyŋ negızgı joldary aiqyndaldy. Ükımetke qylmystyq, qylmystyq – prosessualdyq jäne qylmystyq-atqaru zaŋnamalaryn reformalau jönınde naqty tapsyrmalar berıldı.
PS.. Qazaqstanda soŋǧy jyldary türmege tüsuşyler azaiyp keledı, 2019 jyly materialdy-tūrmystyq jaǧdaiy tömen tört abaqty jabylǧan. Sondai-aq, qūjatta atap ötılgendei, 2019 jyldyŋ qorytyndysy boiynşa Qazaqstan «türme halqy» älemdık reitingınde 98-orynda tūr. Eŋ bastysy sanaly tärbie men bılım alu jas ūrpaqtyŋ bolaşaǧyn būlyŋǧyrlatpaityn eŋ dūrys şeşım.
Aida Kojmambetova
