Mäskeudıŋ «Russkii raritet» baspasynan Abaidyŋ taŋdamaly şyǧarmalar jinaǧy jaryq kördı. Kıtap Mäskeude jaryq kördı, al onyŋ basty erekşelıgı nede?
Bırınşıden, mūnda ūly aqynnyŋ şyǧarmalary jüielı türde jinaqtalyp berılgen. Kıtaptyŋ betın aşqan adam aldymen Abaidyŋ «Qara sözın» qūnyǧa oqidy. Orys tılıne audarylǧan Abaidyŋ «Qara sözı» arqyly köpşılık qauym özınıŋ filosofiialyq tanymyn keŋeitedı.
Aita keteiık, Abaidyŋ qara sözın tärjımlaǧandar tegın azamattar emes. Olar – KSRO memlekettık syidyǧynyŋ laureaty, belgılı jazuşy Viktor Şklovskii, al Abaidyŋ 37- qara sözın Leonid Sobolev, 38- qara sözın Sätımjan Sanbaev audarǧan. Būl – erterekte sättı tärjımalanǧan audarma.
Ekınşıden, jinaqta aqyn Abaidyŋ 60 jyry oqyrman qauymǧa orys tılınde ūsynylǧan. Ony kezınde mädeniettanuşy, aqyn, filosof, Äuezhan Qodar audarǧan. Äueshan audarmasy aqyn Abaidyŋ bala şaqtan bız jattap ösken jyr şumaqtaryn bırden oiǧa oraltady.
Üşınşıden, jinaqqa toptastyrylǧan şyǧarmalardyŋ barlyǧy da audarma emes. Aqynnyŋ 30 öleŋı kıtapta qazaq tılınde, tüpnūsqa nūsqasynda jariialanǧan. Būl şyn mänınde Abaidy ana tılınde oqyǧysy kelgen kez kelgen adamǧa berılgen tereŋ tanym men zor mümkındık. Atap aitar bolsaq, mūnda filosof aqynnyŋ «Men jazbaimyn öleŋdı ermek üşın», «Qalyŋ elım, qazaǧym, qairan jūrtym...», «Ǧaşyqtyŋ tılı – tılsız tıl», «Öleŋ –sözdıŋ patşasy, söz sarasy», «Jelsız tünde jaryq ai...», «Qūlaqtan kırıp, boidy alar», «Qansonarda bürkıtşı şyǧady aŋǧa», «Közımnıŋ qarasy» jäne taǧy basqa tanymal jyrlary bar.
Törtınşıden, jinaqta Abaiǧa arnaǧan qazaq aqyndarynyŋ jyrlary orys tılıne audarylyp berılgen. Mūnan oqyrman qazaqtyŋ klassik aqynynyŋ älemdık tūlǧa ekenıne taǧy da köz jetkızedı. Şyn mänınde, Maǧjan Jūmabaev, Qalijan Bekhojin, Qasym Amanjolov, Jūban Moldaǧaliev, Tūmanbai Moldaǧaliev, Qairat Jūmaǧalievtyŋ jyrlary kökıregı oiau közıqaraqty oqyrmandy Abai älemıne tartady.
Besınşıden, jinaqta aqyn ömır sürgen däuırdegı suretter berılgen. Mūnda Abaidyŋ otbasymen jäne balalarymen tüsken fotolary bar. On toǧyzynşy ǧasyrdyŋ basyndaǧy būl suretter Abaidyŋ ömırın fotoderekter arqyly aiǧaqtai tüsken. Būl fotolar Qazaqstan Respublikasy Ortalyq memlekettık mūrajaiynan alynǧan.
Altynşydan, qazaq suretşılerınıŋ Abaiǧa arnap salǧan suretterı bölek toptastyrylǧan. Būl jinaqtyŋ ajaryn asa tüsken.
Jetınşıden, Qazaqstan men älem elderınde Abaiǧa ornatylǧan eskertkışter de körsetılgen. Mūnyŋ barlyǧy da kıtaptyŋ mazmūnyn baiytyp, mazmūnyn arttyryp tūr.
Segızınşıden, būl jinaqty qūrastyrǧan kım? Ol – Qazaqstan Respublikasynyŋ mädeniet salasynyŋ üzdıgı, Resei Tılder akademiiasynyŋ A. S. Puşkin atyndaǧy medalınıŋ iegerı Säule Mansūrova.
Jalpy Resei-Qazaqstan mädeni aǧartu qatynasynda belsendı jūmys ıstep jürgen Säule Mansūrova Abai mūralaryn zertteuge köp eŋbek sıŋırgen. 2003 - 2007 jyldar aralyǧynda Abaidyŋ taŋdamaly şyǧarmalar jinaǧyn şyǧarǧan. Onyŋ bas boluymen Abai men Puşkin şyǧarmaşylyǧyndaǧy bailanys turaly «Hudojestvennaia literatura» baspasynan bırneşe jinaq jaryq körgen. Eleulı eŋbegı üşın Elbasynyŋ Jarlyǧymen «Qūrmet» ordenınıŋ iegerı atanǧan mädeniettanuşy Abaidyŋ-175 jyldyǧynda aqyn şyǧarmaşylyǧyna taǧy qaita oraldy. Söitıp, mereitoi qarsaŋynda Abaidyŋ taŋdamaly şyǧarmalary orys tılınde jaryq kördı.
Kıtapta jaryq körgen alǧysözınde Säule Mansūrova «Abai qazaq dalasy üşın alǧaşqy halyqtyq universitet boldy. Abai öleŋderınıŋ mazmūny, yrǧaǧy, mänerı, äobır qarapaiym adamnyŋ jüregımen ündestı. Abai tek ūlttyŋ keŋıstıgınde qalyp qoiatyn oişyl emes, ol renessanstyq tūlǧa.
Orys mädenietımen bailanysy Abaidyŋ äleumettık baǧytyn aiqyndady. Aqynnyŋ jer betındegı rölı qandai ekenın ol Puşkin arqyly ūqty. Puşkinmen, Getemen, Şekspirmen jäne Dekartpen bırge Abai da älem mädenietı tūlǧalarynyŋ panteonyna kıredı», – dep jazdy.
Ras, orystyŋ ruhani älemı Abaiǧa jat emes. Qazır ekı ūltty ǧasyrlardan kele jatqan mädeni qarym-qatynas bailanystyryp tūr. 2006 jyly Qazaqstannyŋ Reseidegı elşısı bolyp tūrǧan uaqytta Taiyr Mansūrov Mäskeude Abai eskertkışınıŋ qoiyluyna ūiytqy boldy. Būl eskertkış Abai men Puşkin jyly aiasynda aşyldy. Saltanatty şaraǧa Nūrsūltan Nazarbaev pen Vladimir Putin qatysyp, söz söilegenı belgılı.
Abai şyǧarmaşylyǧy, Abai älemı – mäŋgılık. Jas ūrpaq qazaqtyŋ danyşpan aqynynyŋ tereŋ maǧynaly filosofiialyq oilary men taǧlymdy jyrlaryn oqyǧan saiyn odan mol ǧibrat alatyny sözsız.
2020 jyldyŋ qaŋtar aiynda söilegen sözınde Qazaqstan prezidentı Qasym-Jomart Toqaev «Bız Abai arqyly elımızdı älemge paş etemız. Aqynnyŋ tūlǧasy Qazaqstannyŋ ūlttyq ruhaniiatyn älemdık deŋgeide nasihattauǧa zor üles qosady. Abaidyŋ mūrasy «Ruhani jaŋǧyru» baǧdarlamasynyŋ maŋyzdy baǧytyna ainaluy qajet. Şyntuaityna kelsek, Abai qazaq bolmysynyŋ ainasy bolyp tabylady», – dep atap körsettı.
Demek Abai älemı – mäŋgı jasaityn qūndylyq.
Törtınşıden, jinaqta Abaiǧa arnaǧan qazaq aqyndarynyŋ jyrlary orys tılıne audarylyp berılgen. Mūnan oqyrman qazaqtyŋ klassik aqynynyŋ älemdık tūlǧa ekenıne taǧy da köz jetkızedı. Şyn mänınde, Maǧjan Jūmabaev, Qalijan Bekhojin, Qasym Amanjolov, Jūban Moldaǧaliev, Tūmanbai Moldaǧaliev, Qairat Jūmaǧalievtyŋ jyrlary kökıregı oiau közıqaraqty oqyrmandy Abai älemıne tartady.
Besınşıden, jinaqta aqyn ömır sürgen däuırdegı suretter berılgen. Mūnda Abaidyŋ otbasymen jäne balalarymen tüsken fotolary bar. On toǧyzynşy ǧasyrdyŋ basyndaǧy būl suretter Abaidyŋ ömırın fotoderekter arqyly aiǧaqtai tüsken. Būl fotolar Qazaqstan Respublikasy Ortalyq memlekettık mūrajaiynan alynǧan.
Altynşydan, qazaq suretşılerınıŋ Abaiǧa arnap salǧan suretterı bölek toptastyrylǧan. Būl jinaqtyŋ ajaryn asa tüsken.
Jetınşıden, Qazaqstan men älem elderınde Abaiǧa ornatylǧan eskertkışter de körsetılgen. Mūnyŋ barlyǧy da kıtaptyŋ mazmūnyn baiytyp, mazmūnyn arttyryp tūr.
Segızınşıden, būl jinaqty qūrastyrǧan kım? Ol – Qazaqstan Respublikasynyŋ mädeniet salasynyŋ üzdıgı, Resei Tılder akademiiasynyŋ A. S. Puşkin atyndaǧy medalınıŋ iegerı Säule Mansūrova.
Jalpy Resei-Qazaqstan mädeni aǧartu qatynasynda belsendı jūmys ıstep jürgen Säule Mansūrova Abai mūralaryn zertteuge köp eŋbek sıŋırgen. 2003 - 2007 jyldar aralyǧynda Abaidyŋ taŋdamaly şyǧarmalar jinaǧyn şyǧarǧan. Onyŋ bas boluymen Abai men Puşkin şyǧarmaşylyǧyndaǧy bailanys turaly «Hudojestvennaia literatura» baspasynan bırneşe jinaq jaryq körgen. Eleulı eŋbegı üşın Elbasynyŋ Jarlyǧymen «Qūrmet» ordenınıŋ iegerı atanǧan mädeniettanuşy Abaidyŋ-175 jyldyǧynda aqyn şyǧarmaşylyǧyna taǧy qaita oraldy. Söitıp, mereitoi qarsaŋynda Abaidyŋ taŋdamaly şyǧarmalary orys tılınde jaryq kördı.
Kıtapta jaryq körgen alǧysözınde Säule Mansūrova «Abai qazaq dalasy üşın alǧaşqy halyqtyq universitet boldy. Abai öleŋderınıŋ mazmūny, yrǧaǧy, mänerı, äobır qarapaiym adamnyŋ jüregımen ündestı. Abai tek ūlttyŋ keŋıstıgınde qalyp qoiatyn oişyl emes, ol renessanstyq tūlǧa.
Orys mädenietımen bailanysy Abaidyŋ äleumettık baǧytyn aiqyndady. Aqynnyŋ jer betındegı rölı qandai ekenın ol Puşkin arqyly ūqty. Puşkinmen, Getemen, Şekspirmen jäne Dekartpen bırge Abai da älem mädenietı tūlǧalarynyŋ panteonyna kıredı», – dep jazdy.
Ras, orystyŋ ruhani älemı Abaiǧa jat emes. Qazır ekı ūltty ǧasyrlardan kele jatqan mädeni qarym-qatynas bailanystyryp tūr. 2006 jyly Qazaqstannyŋ Reseidegı elşısı bolyp tūrǧan uaqytta Taiyr Mansūrov Mäskeude Abai eskertkışınıŋ qoiyluyna ūiytqy boldy. Būl eskertkış Abai men Puşkin jyly aiasynda aşyldy. Saltanatty şaraǧa Nūrsūltan Nazarbaev pen Vladimir Putin qatysyp, söz söilegenı belgılı.
Abai şyǧarmaşylyǧy, Abai älemı – mäŋgılık. Jas ūrpaq qazaqtyŋ danyşpan aqynynyŋ tereŋ maǧynaly filosofiialyq oilary men taǧlymdy jyrlaryn oqyǧan saiyn odan mol ǧibrat alatyny sözsız.
2020 jyldyŋ qaŋtar aiynda söilegen sözınde Qazaqstan prezidentı Qasym-Jomart Toqaev «Bız Abai arqyly elımızdı älemge paş etemız. Aqynnyŋ tūlǧasy Qazaqstannyŋ ūlttyq ruhaniiatyn älemdık deŋgeide nasihattauǧa zor üles qosady. Abaidyŋ mūrasy «Ruhani jaŋǧyru» baǧdarlamasynyŋ maŋyzdy baǧytyna ainaluy qajet. Şyntuaityna kelsek, Abai qazaq bolmysynyŋ ainasy bolyp tabylady», – dep atap körsettı.
Demek Abai älemı – mäŋgı jasaityn qūndylyq.
Berık BEISENŪLY
