Biylǧy şıldenıŋ alǧaşqy aptasynda prezident Qasym-Jomart Toqaev «Halyq densaulyǧy jäne densaulyq saqtau jüiesı turaly» kodekske qol qoiǧan edı. Būl zaŋda donorlyq, iaǧni mäiıttıŋ sau organyn alu turaly da bap bar.
Qaitys bolǧan adamnyŋ jaramdy organyn basqa nauqasqa alu turaly mäselenıŋ köterılgenıne köp bolmady. Desek te, būl taqyryp qalai söz boldy, sol sätten-aq qoǧamnyŋ qarsylyǧyna tap bolǧany este. Qazır de közı jūmyla qalsa, sau organyn özgege berudı oilaityndar aramyzda köp emes. Bälkım, uaqyt öter, donorlyqqa basqaşa közqaras qalyptasar. Äzırge nazarlaryŋyzǧa organyn basqa adamǧa beruge qatysty bırqatar elderdegı jaǧdai turaly qyzyqty mälımetterdı ūsynamyz.
İspaniia «anatomiialyq syi» jasaudan bırınşı oryndaǧy el
2017 jyly älem boiynşa 135 860 nauqas adamǧa özgenıŋ organdary salynyp, jandary aman qalypty. Al endı basqanyŋ ömırın saqtau üşın organyn oilanbai beretın belsendıler ispan halqy eken. Jylyna ispandar millionnan astam sau organyn özge üşın qūrbandyqqa şalady. Būl körsetkış AQŞ sekıldı alpauyt elmen salystyrǧanda -12,5 paiyzǧa, fransuzdardan -48,3, avstraliialyqtardan -25,5 paiyzǧa artyq. Qazırgı kezde donor boludyŋ ispaniialyq ülgısı Düniejüzılık densaulyq saqtau ūiymynyŋ (DDSŪ) ülken qoldauyna ie. İspaniiada medisinanyŋ donorlyq salasyn retteitın bır ǧana zaŋ bar, ortalyqtyrylǧan organ alu jüiesı jūmys ısteidı. Al eŋ bastysy, donorlyq taqyrybynda halyq arasynda keŋınen nasihat jūmystary üzdıksız jürgızıledı. Sonyŋ nätijesınde ärbır ispan özgege ömır syilaudy baqyt sanaidy.
Al ekınşı orynda -Horvatiia, Belgiia, Avstriia, İtaliia, Fransiia, AQŞ, Belarus, Ūlybritaniia, Kanada, Avstraliia jäne Germaniia elderı. Būl elderde de mäiıttıŋ oganyn alu anaǧūrlym bır ızge qoiylǧan. Donor bolu talaptary är elde ärqalai. Mäselen, Europanyŋ kei elderıne (Finliandiia, Fransiia, Polşa, Chehiia, Gresiia, Estoniia, Portugaliia, Avstriia, İspaniia, İtaliia, Norvegiia, Şotlandiia) qaraǧanda, AQŞ-ta organ beru jaǧy basqaşalau. Qaitys bolǧan adam men onyŋ jaqyndarynyŋ zaŋdy kelısımınsız, mäiıt donor bola almaidy. Al joǧaryda söz etılgen Europa elderınde donorlyq köp jaǧdaida tek därıger men tuystardyŋ özara kelısımı türınde jüzege asyrylady.
145 million donor organ tapsyrylǧan
AQŞ -ta jürgızuşı kuälıgın alatyn amerikandyq eger donor boluǧa qarsy bolmasa, kuälıgınıŋ bır būryşyna arnaiy jürek belgısı soǧylady. Är ştattyŋ öz zaŋy baryna qaramastan, donorlyqqa qatysty zaŋ bärıne ortaq.
Soŋǧy 25 jylda Qūrama ştatta tırkelgen Donate Life America men Donate Life qauymdastyǧynyŋ esebınşe, şamamen 145 million donor organ tapsyrylǧan.
Jalpy, adam organyn şetel asyru, satu turaly Stambūl deklarasiiasyna qol qoiǧan elder (olardyŋ ışınde Resei de bar) būl künde mūndai äreketke toqtau salǧan. 2014 jyly Europa keŋesınıŋ konvensiiasy adam organyn saudalauǧa zaŋmen tyiym saldy. Desek te, Ündıstan, Päkıstan sekıldı elder älı künge mäiıttıŋ organyn qyruar qarjyǧa satumen ainalysady. Al Qytaida türmedegı adamnyŋ organyn zorlyqpen alu äreketterı bügınge deiın toqtamaǧan. Alynǧan organ şetel asyrylyp, qymbatqa satylady.
Mäiıttıŋ organyn basqa adamǧa beru jaǧynan özımızdıŋ türık bauyrlarymyz da köş ılgerı alda eken. On şaqty jyl būryn qaitys bolǧan tuysynyŋ mäiıtın bütın kömuge küş salsa, qazır ärbır türık özın bolaşaq donor sanaidy eken. Būl elde eger sau organdy beruge qarsylyq tanytsa, tuystarynyŋ būl äreketı ūiat, qatygezdık sanalady. Zaŋ tūrǧysynan ärine, tuystarynyŋ kelısımı kerek jäne mäiıt ösiet hat qaldyrǧany jön. Alaida būl künde donor boludy ülken adamdyq dep qaraityndar sany artypty. Öitkenı ölgennen keiın basqa adamǧa ömır syilap ketu baǧa jetpes erlıkke balanady. Osy tūrǧydan köptegen nasihat jūmystary Türkiiada qarqyndy jürgızılıp, nätijesınde jyl saiyn qan tapsyru, süiek kemıgıne (kostnyi mozg) donor boludy türıkter közı tırısınde jasaudy ädetke ainaldyrsa, al keudesınen jany ūşqanda, sau organyn aludy ösietteitın türık öte köp eken.
«Nikolas äserı»
Adam qaitys bolǧan soŋ, onyŋ jaramdy organyn basqa bıreuge beru turaly tüsınıktı berık qalyptastyrǧan erekşe oqiǧa bar. Transplantologiiada būl oqiǧaǧa «Nikolas äserı» dep at qoiylǧan. Būl qandai äser?
1994 jyly Kaliforniiadan kelgen Grinder otbasy İtaliiada saiahattap jüredı. Kütpegen jerden ūrylar Grin otbasyna tap beredı. Saldarynan jetı jasar Nikolas qapyda qaitys bolady. Ata-anasy Nikolastyŋ sau organdaryn donor retınde bermekke bel buady. Bır Nikolas bes bırdei adamdy ajaldan qūtqaryp, özı baqilyqqa attanady. Nikolastyŋ jüregı, büirekterı, bauyry, kök bauyry jäne köz qaraşyǧy osyndai organ kütken nauqastarǧa berıledı. Osy oqiǧaǧa deiın İtaliiada bıreuge donor bolu tüsınıgı älı tolyq qalyptaspasa, Nikolastan keiın donor boluǧa ynta bıldırgender sany kürt asqan. Al Nikolastyŋ ata-anasy köp ötpei, «The Nicholas Green Foundation» atty kommersiialyq emes ūiym qūryp, bügınge deiın donorlyqtyŋ keŋınen qoldanuyn nasihattaumen ainalysady.
2015 jyly Reseide ötken «Transplantasiia jäne organ donory» taqyrybyndaǧy kongresske qatysqan Nikolastyŋ äkesı Redjinald Grin: «Bız ūlymyzdyŋ basqa adamdarda ömır süretının eş oilamadyq. Bız basqa adamdarǧa ömır süruge mümkındık berdık. Nikolas bar bolǧany jetı jas qana jasady. Al onyŋ basqalarǧa qaldyrǧan organdary älı talai jyl ömır süredı. Ūlymnyŋ bauyry ölım tauzynda jatqan qyzǧa berılgen. Būl künde ol qyz otbasyly, ekı balaly. Bır ūlynyŋ aty -Nikolas. Mıne, naǧyz ömır degenımız osy emes pe?» dep jurnalisterge sūhbat berdı.
P.S Qazaq qoǧamy üşın, ärine, mūndai jaǧdailar älı de tüsınıksız bolary anyq. Öitkenı, qaitys bolǧan jaqynynyŋ bır tal şaşyn tüsırmei, aqtyq saparǧa arulap şyǧaru kerek degen ūstanym basymyraq. Desek te, arulap şyǧaryp saludyŋ astarynda dıni nanym-senımnıŋ de bary ras. Sodan bolsa kerek, Qazaqstanda donor bolu turaly zaŋǧa prezident qol qoiǧanǧa deiın de, keiın de būl taqyryp tek qarsylyqqa ūşyrauda. Äitse de, zaŋǧa qol qoiyldy. Endıgı jerde būl mäselenı tek zaŋdy ösiet hat pen tuystardyŋ kelısımı ǧana şeşedı.
Meruert HUSAİNOVA,
«Adyrna» ūlttyq portaly.
Ūqsas jaŋalyqtar
