Qydyrbek Rysbek. Qazaq boksynyŋ atasy

1937 jyldyŋ mamyrynda Qazaq SSR-ınde tūŋǧyş ret bokstan Almaty qalasynyŋ bırınşılıgı 8 salmaq kategoriiasy boiynşa ötedı. Oǧan 3 sport qoǧamynan 50 boksşy qatysady. Almaty kino tehnikumyn jaŋa ǧana bıtırgen, bokspen ainalysqanyna 5 jyl bolǧan, onyŋ 3 jylyn seksiia basqaruǧa arnaǧan 20 jasar Şoqyr - ainalymdaǧy ekı kezdesuınde jäne finaldaǧy bırınşı oryn üşın taitalastyŋ barlyǧynda qarsylastaryn nokautqa jıberedı.

1975 jyldyŋ aqpanynda Almaty dene tärbiesı institutynyŋ konferens-zalynda Ūly Otan soǧysyna qatysqan, Qazaqstan boiynşa bokstan tūŋǧyş SSSR sport şeberı atanǧan Şoqyr BÖLTEKŪLYMEN studentterdıŋ, qala jūrtşylyǧynyŋ kezdesuı öttı. Özımnıŋ soǧan qatysqan 300-den astam adamnyŋ bırı bolǧanyma ömır boiy rizamyn. Ol kısı äŋgımenı jüieleumen tüsınıktı etıp jaqsy aitady eken. Menı taŋ qaldyrǧany – adamdardyŋ atttaryn, tekterın, qyzmet-şenderın, ondaǧan jyl būrynǧy oqiǧalardy künımen baiandaityny.

- 1942 jyldyŋ 8-qaŋtarynan 20-säuırge deiın men qūramynda soǧysqan Batys maidan äskerlerı (qolbasşymyz armiia generaly G.K.Jukov) Moskvadan bar bolǧany 250 şaqyrym jerdegı Rjev qalasyn ala almai, şabuyldauyn toqtatyp üzılıs aldy. Avgustyŋ 26-da Jukovty general-polkovnik İ.S.Konev auystyrdy.

Maidanda ara-tūra sporttyŋ keibır türlerınen jarystar ötkızılıp tūrǧanyn köpşılık bılmeitın tärızdı. Mysaly diviziia saiasi bölımınde sport jäne dene tärbiesı jönınde nūsqauşy bar-dy. Är armiia janynda sport kluby jūmys ıstedı. Men maidanda 31-armiia äskeri sovetıne tıkelei baǧynatyn rezervtık gaubisalyq artilleriia polkynda boldym. 1942 jyldyŋ qaŋtary aiaǧyna taman divizionymnyŋ komissary:

-Sen boksşy körınesıŋ, razriadyŋ qandai, jetıstık-körsetkışterıŋdı ait!, - dedı.

-Bırınşı razriadym bar, äskerge deiın Almaty qalasynyŋ, oblysynyŋ chempiony boldym, äskerde okrug bırınşılıgınde 2 oryn aldym, - dedım. Komissar quanǧanynan qolymdy qaitadan alyp, arqamnan qaǧyp:

-Erteŋ taŋerteŋ osynda (divizion ştaby) kel, sosyn polk ştabyna baramyz, - dedı.

Aitqanyndai kelesı künı menı polk komissary Lazarevke ertıp bardy. Vasilii Zaharovich bızdıŋ polkke kelgenıne deiın 40-şy armiianyŋ saiasi bölımınde aǧa nūsqauşylyqty atqarǧan sypaiy adam eken. Qyzyl Armiia qūrylǧanynyŋ 24 jyldyǧyna orai Batys maidany äskeri sovetı sporttyŋ bırneşe türınen armiialar arasynda maidan bırınşılıgın ötkızudı josparlapty. Oǧan deiın maidan qūramyndaǧy 12 armiia öz bırınşılıkterın ötkızıp, komandalaryn jasaqtaidy eken. Bızdıŋ polktan raziadty ekı boksşy tabylyppyz. Ukrain jıgıtı ekeuımız 3-4 kün bırlesıp jattyqqasyn armiia ştabyna jıberıldık. Diviziialardan, brigadalardan, derbes polktardan 16 boksşy jinalyp, 4 topqa bölındık te, finalǧa joldama beretın toptyŋ jeŋımpazyn sarapqa saldyq. Bylǧary qolǧap 4 par ǧana bolǧandyqtan är topqa bır pardan berılgen. Kezektesıp kiemız. Bärımız de qaraiyp qalǧan ekenbız, bastapqyda olqylyqtarymyz ä degennen baiqaldy. Üş qarsylasymdy aiqyn basymdylyqpen jeŋıp, finalǧa şyqtym. Salmaq kategoriiasynsyz, absoliuttık türde küş synastyq. Finalda da üş adammen qolǧap tüiıstırıp, bärın tıze büktırdım, ekeuı nokautqa kettı.

Ekı künnen keiın qanattas Kalinin maidany qūramyndaǧy 4-armiia qūramasymen joldastyq kezdesu ötkızdık. Ekı jaqtan bes-besten boksşy qoiyldy. Men 31-armiia komandasynyŋ 1 nömırlı kapitanyna qoiyldym. O, ǧajap! Analardyŋ kapitany – SSSR chempionatynyŋ 3 dürkın qola jüldegerı (1937, 1938, 1940-jyldardyŋ - J.D), sport şeberı Fedor Klimov! Onyŋ sonymen qatar Bükılodaqtyq «Spartak» qoǧamynyŋ 5-6 altyn medalın ielengenınen habardarmyn. Bız alaŋǧa besınşı jūp bolyp şyqtyq. Būǧan deiıngı esep – 2:2.

Ärqaisysy 5 minuttan 3 raund taǧaiyndaldy. Klimov menen 12 jas ülken de, 15 kelı jeŋıl. Soqqymnyŋ auyr ekenın sezgen tärızdı, qaşyp jürıp ūrys saldy. Jyldam. Aldyŋǧy ekı raundta jūdyryǧymdy daryta almai yzaǧa bulyqtym. Üşınşı raundtyŋ bır minuty ötkennen keiın ol özgerıp sala berdı. Qimyly baiaulap, aiaǧynyŋ prujinaşa oinaqşuy basylyp, şarşaǧandyq syŋai tanytty. Odaqqa tanymal äkkı sport şeberı, mümkın menı aldap jüruı mümkının eseptep, jarty minut boiyna tym taqalmai, saqtyqpen qimyldadym. Ol endı mūryndy qoiyp, auzymen demaluǧa köşkende – şynymyn şarşaǧanyn anyq baiqadym da, jaspyn ǧoi, demımdı ışıme molynan tartyp alyp, qos qolymmen seriialaǧan qimyldar jasap edım, azuly qarsylasymnyŋ keremet qorǧanysy aşyla kettı! Taǧy aua jinap, osymdy ekınşı ret qaitalaǧanymda – Klimov qaşa almai kılt tūrǧanynan, tızesımen jer tırep otyra qaldy. Nokdaun! Töreşı sozǧylaumen ondy sanaǧanynda – qarsylasym aiqasty jalǧastyruǧa daiyn ekenın bıldırdı. Men ony taǧy töpelei ūrumen qualai jöneldım. Osy kezde töreşı kezdesu aiaqtalǧanyn jariia ettı. Ring syrtyndaǧy üş töreşınıŋ ekeuı jeŋıstı Klimovqa berdı. Bıraq men eş ökınbedım, SSSR chempionatynyŋ 3 märte qola jüldegerımen qolǧap tüiıstırgenımdı baqytym sanadym.

Kezdesuden keiın ol menımen oŋaşa söilesıp, soqqymnyŋ auyrlyǧyn moiyndap, «soǧystan tırı şyqsaq kezdesermız, boksty tastama, sport şeberı atanasyŋ, qalasaŋ – jattyqtyruşyŋ bolaiyn, tehnika boiynşa köp eŋbektenuıŋ kerek» dep, hoş aitysty.

Maidan bırınşılıgı maǧan jūmbaq sebeptermen 23 aqpanda ötpei, 1-şı mamyrǧa qaldyryldy. 20 säuırde bükıl Batys maidan boiynşa soǧys qimyldary toqtatylǧanyn estıp edık, 3 künnen keiın armiia ştabyna şaqyryldym. Bırneşe aǧa ofisermen kezdeskennen keiın, armiia saiasi bölımı bastyǧynyŋ orynbasary polktyq komissar (polkovnik – J.D.) İvansov İvan Filippovich qabyldady. Būl – qatardaǧy jauynger men üşın ülken lauazym iesı edı. İvansov 1-2-mamyrda bokstan maidan bırınşılıgı ötetının aityp, soǧan 31 armiia atynan ekı adam qatynasatynymyzdy, negızgı ümıt maǧan jükteletetının, iaǧni 12 armiianyŋ 24 ökılı arasynan üzdık törttıkke ılıguıme tılektestıgın bıldırdı. Sondyqtan jattyǧuǧa bırden kırısudı mındettedı.

28 säuırde Moskvanyŋ batys jaq şetıne ornalasqan maidan ştabyna kelıp jettık. Jarys bır mezgılde 4 mekteptıŋ sport zaldarynda salmaqqa bölınbesten absoliuttık türde ötıp jatty. 8 topqa üş-üşten bölındık. 43-şı jäne 61-şı armiialardyŋ ökılderın qinalmai ūtyp, segızdıkke ılıktım.

RSFSR-dıŋ 4 dürkın chempiony, Odaq chempionatynyŋ 2 ret qola medalın alǧan Nikolai Karsev, SSSR bırınşılıkterınde 1939-jyly kümıs, 1934 jyly altyn, 1940 jyly qola medal alǧan Viktor Stepanov, Sovet Odaǧynyŋ 1940 jylǧy chemiony Nikolai Beliaev, RSFSR-dıŋ 5 märte chempiony Evgenii Kireev, Odaqtyŋ 1938-jylǧy 73 kelıge deiıngı jeŋımpazy, Äzırbaijan SSR-ınıŋ 3 märte chempiony Nikolai Kitasov. Jarys afişasynyŋ sänın keltırıp, körermenderdı yntyq qylǧan būl bes myqty tügelımen segızdıkke şyqqan edı. Finaldyq törttıkke joldama üşın tört jūp bır retten kezdesedı. Osy beseudıŋ bırımen aiqasatynym aiqyn edı. Kımmen? Osy oi menı mazalai berdı. Törttıkke ılıguıme tılek bıldırgen polkovoi komissar İvansov beinesı köz aldyma kele beredı. Aqyry kım ekenı jariialandy. 3 tank armiiasynyŋ ökılı, tank komandirı, kışı leitenant Nikolai Kitasov. SSSR chempionatynyŋ 1936 jylǧy qola medalın alsa, 1938-jyly altynyn alǧan. Salmaǧymyz şamalas, 30-da, iaǧni 4 jasqa ülkendıgı, sport şeberı degen ataǧy bar.

Ol ä degennen şabuylǧa şyqty. Eŋ bolmaǧanda respublikadan jüldelı oryn almaǧan, 1 razriadty menı mensınbei, tankışe tapap ötpek oiyn seze qoidym da, bırınşı raund boiyna şegıne berdım. Maqsatym bırden nokdaun, ne nokaut almau men şarşatu. Ekınşı raund ta solai öttı. Anda-sanda qarsy şabuyl jasaimyn da, qaşqaqtaimyn. Soŋǧy raund. Kitasov özınıŋ jeŋıske jetkenıne senıp qalǧan tärızdı, endı menı ūryp qūlatu üşın jūdyryǧyn aiamastan oŋdy-soldy sıltei berdı. Sekundantyma bır jarym minut qalǧanyn sezdırudı aitqanmyn, ol öz belgısın bergen boida, Kitasov üşın kütpegen jai – tankterdı atqylaǧan zeŋbırekşımın ǧoi, seriialy soqqylarymdy bastap kelıp jıberdım. Ekı «snariadym» - «tank başniasynyŋ» qos samaiyna tigende – qarsylasymynyŋ ülken közderı odan saiyn keŋıp, alaŋ-qūlaŋ ettı. Maǧan keregı osy, ekınşı seriiam da sättı boldy. Būryşqa tyǧylǧan qaHarly qarsylasym jürelep qaldy da, nokdaun aşyldy. Zal toly äskeriler qol soǧyp, şulap qoia berdı. Sport bolsa da efreitordyŋ - ofiserdı, 1 razriadtynyŋ - sport şeberın ūryp qūlatqany jaqsy emes. Kitasov töreşı sausaqtaryn tügel bügıp bıtırmesten alǧa tūra ūmtyldy. Men şegınbesten qarsy tūra qaldym da, bır soqqysyn qaǧyp jıberıp, aşylyp ketken kökıregıne oŋ jūdyryǧymmen bar küşımdı sala qatty ūrdym. Ol aiaǧyn aspanǧa erbeŋdetken küide akrobattarşa qūlap tüstı. Körermenderge qyzyq kerek, qūlaǧymdy tūndyra aiqaiǧa, ysqyryqqa basty. Kitasov tūrmaqşy bolyp, basyn kötergenımen, qaitadan sylq ettı. Jeŋıs! Seneitın be, senbeiın be, SSSR chempiony atanǧandy nokautpen jeŋgenıme?!

Jartylai finalǧa esımı beimälım bır qazaq - menımen bırge, SSSR chempiony tūǧyrynan älı tüspegen N.Beliaevty ūtqan eks-chempion V.Stepanov jäne ataqtary Sovet Odaǧyna tanylǧan N.Karsev, E.Kireev şyqty.

Şynymdy aitaiyn, aqtyq syn – finalǧa şyǧuǧa ümıttengen joqpyn. Sonda da ıştei Stepanovpen qolǧap tüiıstırmeuımdı tıledım. Ol tılegım oryndalmady. Nokdaun almastan ūpaimen ūtylǧanyma quandym. 3 oryn üşın Kireevpen jūdyryqtasuym - menıŋ paidama şeşıldı. Batys maidanynyŋ 1942 jylǧy absoliuttık chempiony ataǧyn Viktor Stepanov - N.Karsevtı ekınşı raundtyŋ ortasynda nokautqa jıberumen ielendı.

Jartylai final men finaldyq kezdesulerdı köruge maidan men onyŋ qūramyndaǧy armiialar basşylary qatysty. 1 oryn alǧan V.Stepanovqa diplom men kubokty maidan qolbasşysy, sol kezde Sovet Odaǧynyŋ Batyry, armiia generaly Jukov tapsyrsa, 2-şı jäne 3 oryndardaǧy N.Karsev pen menı – maidan äskeri sovetınıŋ müşesı Bulganin men maidan ştabynyŋ bastyǧy general Goluşkevich marapattady.

Maidan artilleriiasynyŋ qolbasşysy general-leitenant İvan Pavlovich Kamera menı zeŋbırekşı retınde öz kabinetıne şaqyryp şai berdı. 31-armiia äskeri sovetınıŋ müşesı brigadalyq komissar Russkih, osy armiia ştabynyŋ bastyǧy polkovnik (bır aptadan keiın general-maiordy aldy) Gluzdovskii dastarhandas boldy.

Sol tünı şarşaǧanymdy ūmytyp, taŋǧa deiın kırpıgımdı ılındıre almadym. Myna jarys beine 1942 jyldyŋ SSSR chempionaty tärızdenıp kettı. Ömırımde alyp memleket - Sovet Odaǧynyŋ ekı chempionymen jūdyryqtasam dep oilap pa edım?.. Soǧysqa deiıngı Odaq bırınşılıkterınde qazaq tügılı, bır qazaqstandyq medal alyp körgen emes. Qazaqtan tıptı olarǧa qatysqan boksşy joq...

J.Dospanovtyŋ anyqtamasy

SSSR chempionattarynyŋ 3 dürkın qola jüldegerı Fedor Klimov – Şoqyr aǧamyzben boksteskenınen keiın araǧa ekı apta salyp, 1942 jyldyŋ 13-aqpanynda Smolensk oblysy aumaǧynda qaza tapqan.

20 jasynda 1934 jyly SSSR chempiony atanǧan Viktor Stepanov soǧysta aǧa leitenant şenın alady. Ol Batys maidan jeŋımpazy atanǧanynan keiın 1943, 1944 jyldary Jūmysşy-Şarua Qyzyl Armiiasynyŋ chempiony bolady, araǧa 3 jyl üzılıs salyp ötkızılgen 1944 jylǧy SSSR chempionatynda ekınşı ret altyn medaldy ielenedı. Ol 133 ret jeŋıske jetkenınde, 30 qarsylasyn nokautqa jıbergen. Ömırden 1970 jyly ozǧan.

SSSR chempionatynyŋ 2 märte kümıs jüldegerı (1933, 1937) serjant Evgenii Kireev 1942 jyldyŋ 1-jeltoqsanynda auyr jaralanudan köz jūmady.

Leitenant Nikolai Karsev maidannan aman şyǧyp, 1946 jyly RSFSR-dıŋ 5-şı ret chempiony atanady. 1964 jyly dünie salǧan.

Sovet Odaǧynyŋ 1938 jylǧy chempiony Nikolai Kitasov soǧysty tank rotasynyŋ komandirı, aǧa leitenant bolyp aiaqtaidy. 1-şı därejelı «Otan soǧysy» ordenın omyrauyna taǧady (2.04.1945). Ş.Böltekūlynan nokautpen ūtylǧanynyŋ saldary şyǧar, maidannan oralǧasyn boks qolǧabyn qaita kimeidı.

Auyr salmaqta (81 kelıden joǧary) 1940 jylǧy SSSR chempiony leningradtyq Nikolai Beliaev maidanda serjant şenımen avtomatşylar bölımşesınıŋ komandirın atqaryp jürıp 1942 jyldyŋ qazanyndaǧy şaiqasta habarsyz joǧalady.

1942-jyldyŋ 4 tamyzynda bızdıŋ artilleriialyq polktyŋ qūramyndaǧy batareianyŋ men bar 2 vzvodyna Kalinin oblysynyŋ Zubsovsk audany aumaǧyndaǧy Snovidovo derevniasyna 3 künnen berı şabuyl jasauşy, bıraq ony ala almai jatyrǧan jaiau äskerlerge kömek beru jükteldı. Derevnianyŋ özı men maŋyna faşister myqty bekınıptı. Zeŋbırekterden, minometterden, stanokty pulemetterden atqylap, qyzyläskerlerdı jarty şaqyrymnan ärıge jaqyndatpai jerge japsyryp tastaǧan. Derevnianyŋ bergı şetıne 3 DZOT jasaqtalypty, pulemetter solardan oqtaryn tögude. 3-4 jauynger jaqyndap, granata laqtyrmaqşy bolǧan, bıraq olardyŋ barlyǧy da orta jolda nysanaǧa ılınıp, köz aldymyzda jan tapsyrdy.

Vzvodymnyŋ komandirı qaraǧandylyq qazaq jıgıt, kışı leitenant Fazyl Hamitov zeŋbıregımdı barynşa qarsylasqa jaqyndatyp, sol ajal oǧyn jaudyruşy 3 nüktenı joiuǧa būiryq berdı. Menıŋ basqaruymdaǧy zeŋbırek 76 millimetrlık bolatyn. Onymen däl tigızgende tanktı qiratuǧa, DZOT-ty būzuǧa bolady.

Sodan zeŋbıregımızdı minometten atqylau astynda äupırımmen alǧa şyǧardyq. Raschet müşelerınıŋ ekeuınen airyldyq, bırı - basyna tigen mina jaryqşaǧynan bırden o düniege attansa, ekınşısınıŋ oŋ qoly kül-parşa bolyp, medsanbatqa kettı. Qalǧanymyz zeŋbırek qalqany tasasynda barymyzşa saq qimyldaumen jaudyŋ körınıp tūrǧan DZOT-taryna snariadtarymyzdy jedeldetıp jıberumen boldyq. Aqyry, 30-40 minut ışınde 3 DZOT-ty talqandap, jaiau äskerdıŋ şabuylǧa şyǧuyna jaǧdai jasap berdık. Zeŋbırektegı üşeuımız tügelımızben «Jauyngerlık eŋbegı üşın» medalımen marapattaldyq.

J.Dospanovtyŋ anyqtamasy

1221-derbes gaubisalyq artilleriia polky qūramyndaǧy zeŋbırek vzvodynyŋ komandirı Fazyl Hamitov 1918-jyly Qaraǧandy oblysynyŋ Ulianovsk audanynda tuǧan. Qyzyl Armiiaǧa Şoqyr Böltekūlymen bırge – 1939 jyldyŋ qazanynda Almaty qalasynyŋ Frunze audandyq äskeri komissariatynan attanǧan.

2 märte 2-därejelı «Otan soǧysy» (9.07.1944, 1.08.1986), 2 ret «Qyzyl Jūldyz» (16.08.1943, 18.11.1944) ordenderımen, «Öjettıgı üşın» (13.08.1942), «Moskvany qorǧaǧany üşın» (1.05.1944) medaldarymen marapattalǧan.

Soǧysty aǧa leitenant şenımen aiaqtaǧan.

Zaldan bır adam:

-Şoqyr aǧa, sızdı «soǧysta 4 nemıs soldatyn qarusyz ūryp jyǧyp, tūtqyn etken» degen sözdı estıgenmın, sonyŋ aqiqat, ne jaŋsaq ekenın özıŋızden bılgım keledı? - dedı.

-İä, ol bolǧan oqiǧa. Tek tūtqyndap äkelgenım - törteu emes, üşeu. Şoqaŋ äŋgımesın odan ärı jalǧastardy.

-1942-jyldyŋ tamyzy aiaǧynda Jukov Moskvaǧa Joǧarǧy Bas Qolbasşynyŋ stavkasyna alyndy da, onyŋ ornyna Batys maidannyŋ qolbasşysy bolyp general-polkovnik Konev keldı. 9 qyrküiekte bızdıŋ maidan äskerlerı Kalinin oblysynyŋ Rjev qalasyna şabuyldy bastap kettı. Aidyŋ orta şenınde polkymyz şabuyldauşy bölımder qatarynda qala ırgesıne jettı. Jaqsy qorǧanys qūrǧan jau qasarysyp, qalaǧa kırgızbei qoidy. Ekı jaqtyŋ adam jäne qaru şyǧyndary öte köp boldy. 20-sy künı polk komandirı podpolkovnik Nikitin kelıp, divizionymyzdy sapqa tūrǧyzdy da qalaǧa kıru üşın 2-gvardiialyq moto-atqyştar diviziiasynyŋ derbes avtomatşylar batalony jauyngerlerı tym az bolǧandyqtan, bızdıŋ artpolktan avtomatty jaqsy atatyndardan bır rotany uaqytşa jasaqtap beru kerektıgın, soǧan öz erıkterımen barǧysy keletınderdıŋ üş adym alǧa şyǧularyn ötındı. Men bırden atyp şyqqanymda vzvodymnyŋ komandirı Fazyl bauyrym «nege bara jatyrsyŋ?» syŋaimen qarap qalǧanynda - janarymyz tüiısıp qaldy. Erıktıler bölek bır rota qūrap, sol künı jäne ertesıne jattyǧular jasadyq.

22-sınıŋ taŋynda bızdıŋ avtomatşylar batalony 2 gvardiialyq moto-atqyştar diviziiasynyŋ tankılerıne erıp, qalanyŋ soltüstık-şyǧys şetıne jete bergenımızde – tankterdıŋ jartysynan köbı örtenıp, ne şynjyr tabandary sögılıp, odan ärı jylji almai jolda qaldy da, 7-8 ǧana tanktyŋ artyna 300-dei avtomatşy tyǧylyp, tüske taman Rjevke kırdık. Qalaǧa deiın-aq dünie astaŋ-kesteŋ bolǧan. Jau oǧynyŋ qarşa boraǧany – «attyly borandy» elestetedı. Ol boranda deneŋe qar ūryp, jarmassa, myna «boranda» qorǧasyn oq qadalady, ne tesıp ötedı...

Qala ışındegı ūrystyŋ qatty jürgenı sonşalyq, jarty saǧat ışınde tankterımızdıŋ bıreuı aman qalmady, tügelımen joiyldy. Avtomatşylar sol tört rotamyzdy saqtaumen qalaışılık kartany baǧdar etıp, 4 kvartaldy faşisterden tazartuǧa kırıstık. Ornymyzdan qozǧala bergenımızde batalon komissary rotany toqtatyp, sapqa tūrǧyzdy da diviziia komandirı men komissarynyŋ kışı serjant Böltekovty rota komissary etıp taǧaiyndaǧany turaly būiryǧyn paş ettı. Maǧan deiıngı rota komissary qalaǧa jetpesten oqqa ūşqan edı. Kvartaldardyǧy är üi, är päter üşın şaiqas qoiu qaraŋǧylyq tüskenşe sozyldy.

23-qyrküiekte Kün şyǧysymen kvartaldardy jaudan tazartuǧa taǧy kırıstık. Üş qabatty bır üidıŋ ortaŋǧy qabatynda qasymdaǧy ekı jauyngerımmen ūrys salyp jürgenımde ekeuı de qaza boldy. Qaralmaǧany 2-3 päter, jalǧyz bolsam da solardy süzıp şyqpaqşy boldym. Bırınşısınen eşkım körınbedı, esıgı joq ekınşısıne kıre bergenımde oq atyldy da, ūrysqa kırısıp kettım. Tynyştyq ornaǧasyn bölmelelerdı jailap qarap şyqtym, ekı fris ölıp jatyr. Endı soŋǧy päterge bas sūqtym. Dälızden ışke öte bergenımde tört faşist aldymnan şyǧa keldı! Men olardan būryn kezenudegı avtomatymnyŋ şürıppesın basyp qalyp edım, atylmady. Taǧy bastym – oǧy tausylǧan! Olar masairap, bır-bırımen jyrqyldasyp, qolymdy köteruge ymdady. Men avtomatymdy jerge qoidym da, arqamdy esık jaqtauyna tırep, qoldarymdy joǧary köterdım. Olar avtomattaryn arttaryna yǧystyryp menı tıntuge taqala bergenderınde, qos jūdyryǧymdy bet-jaqtaryna jan därmenmen ekı-ekıden qatty sıltep ülgerdım. Ekı-aq sekund ışınde törteuı mūrttai ūşty. Dereu tört avtomat pen ūzyn sapty granatalaryn jinap aldym da, 3-4 qadam keiındep, tehnikumda oqyǧan nemıs tılın paidaǧa asyryp: «Zu stellen sik!» dep aiqailadym. Analar süiretılıp tūra bergenderınde: «Arme nah oben!» dep jäne aqyrdym. Bıreuı eŋkeie bergenınde qysqa qonyşty etıgınen pyşaq sabyn baiqap qaldym da, özderınıŋ «şmaisserınen» atyp jıbergenımde – betımen edendı süze sūlady. Zärelerı ūşqan qalǧandaryn qoişa aidap tömenge tüstım.

Tüsten keiın arttaǧy äskerler kelıp jettı. Sol künnıŋ keşınde auyr jaralanyp, esım kıresılı-şyǧasyly jaǧdaidaǧy menı gospitalge jönelttı. Būl menıŋ soŋǧy şaiqasym eken. 9 ai gospitalde jatyp emdelgenımnen keiın, äskerge jaramsyzdyǧyma bailanysty elge qaitaryldym.

J.Dospanovtyŋ anyqtamasy

1942 jyldyŋ tamyzynda 1221 derbes gaubisaly artilleriia polky 31 armiiadan 30 armiiaǧa berıledı. Al, Ş.Böltekūly 20-23 qyrküiekte erıktı retınde osy armiia 2-şı gvardiialyq atqyştar diviziiasynyŋ derbes avtomatşylar batalony qūramynda Rjev qalasyn aluǧa qatysqanynda ony rota komissaryna taǧaiyndaǧan general-maior P.G.Chanchibadze (1901-1950) Ūly Otan soǧysyn 120 atqyştar polkynyŋ komandirı, polkovnik şenımen bastaǧanynan Ekınşı düniejüzılık soǧysty 2 gvardiialyq armiianyŋ qolbasşysy, general-polkovnik, Sovet Odaǧynyŋ Batyry bolyp aiaqtaidy.

Ol kezde Böltekov bolǧan Şoqyrdy 31 armiia qolbasşysy, Sovet Odaǧynyŋ Batyry (1940), general-leitenant D.D.Leliuşenko men armiia äskeri sovetınıŋ müşesı diviziondyq komissar Doroninnıŋ 1942-jyldyŋ 12 qaraşasynda «Jauyngerlık Qyzyl Tu» ordenıne ūsynǧany qoldau tauyp, 25-jeltoqsanda osy joǧary ordenmen marapattalady. Bıraq orden iesıne tapsyrylmastan qalady. Gospitaldan mügedek bolyp 1943 jyly Almatyǧa oralǧan qazaq batyry sol jyly familiiasyn Böltekūlyna auystyrady.

1984 jyly, Ūly Otan soǧysynyŋ jeŋıspen aiaqtalǧanynyŋ 40 jyldyǧy qarsaŋynda Şoqyr Böltekūlyn Almaty qalalyq äskeri komissariatyna şaqyryp, onymen söilesken komissardyŋ orys ūltty orynbasary: «Sız soǧysta Bultekov degen familiiada bolypsyz, ereje boiynşa «Otan soǧysy» ordenıne ūsynuymyz üşın sol familiiany tezdetıp qaita alyŋyz, ätpese qūr qalasyz» deidı. Sonda Şoqyr aǧamyz: «Sız ne dep otyrsyz, bır orden alu üşın ömırlık familiiamdy özgerte almaimyn» dep kesıp aitady.

Bauyrjan Momyşūlynyŋ: «Almatyda ekı qazaq tūramyz. Bırı - men, ekınşısı – Şoqyr» degen sözı halyq arasyna lezde tarap ketken.

Şoqyr Böltekūly densaulyǧyn tüzegesın, 1945 jyly boks qolǧabyn qaita kiıp, jattyǧuyn bastaidy. 1946 jyly bokstan Qazaq SSR-ınıŋ bırınşı chempionaty ötkızılgende – sonyŋ tūŋǧyş absoliuttık jeŋımpazy atanady. Būl ataqty taǧy ekı jyl qatarynan özınde saqtap qalady. Sol 1946-jyldyŋ küzınde Moskvada ırı halyqaralyq turnir ötkende soǧan ömırınde bırınşı ret qatysqan Ş.Böltekūly 81 kelıge deiıngı salmaqta ringke 4 ret şyǧyp, barlyǧynda qarsylastaryn aiqyn basymdylyqpen tıze büktıredı. Olardyŋ ışınde SSSR-dıŋ 1945 jylǧy chempiony, 1944 jäne 1946 jyldardaǧy kümıs jüldegerı Levon Guduşauri da bar edı. Guduşauri tanymal emes qazaqtan jeŋılısıne namystanyp, dereu jattyqtyruşylyqqa auysyp ketedı. Böltekūly 1946-1960 jyldary respublika qūrama komandasynyŋ aǧa jattyqtyruşysyn atqarǧanynda - sol qūramaǧa qazaq jıgıtterınıŋ enuıne eŋbektenıp, küş salady. Alǧaşqy nätije – 1947 jylǧy Sovet Odaǧy bırınşılıgınde 51 kelıge deiıngı salmaqta Mahmūt Omarov qola medaldy ielenedı. Osy chempionatqa jattyqtyruşylyǧymen qatar sportşy retınde özı de qatysady. Bırınşı orta salmaqta ol 1945 jylǧy SSSR chempionatynyŋ qola jüldegerı G.Kasidı (Donesk), 1946 jyldyŋ bırınşılıgınde qol medaldy moinyna taqqan G.Stepanovty (Moskva) ūtyp jartylai finalǧa şyqqanynda - aldyŋǧy jylǧy Odaq chempiony moskvalyq A.Stepanovqa ūtylyp, qola medal üşın tartysta soŋǧy raundta A.Pichuginge (Leningrad) esesın jıberıp alyp, 16 boksşy arasynan qūrmettı 4 oryndy ielenedı. Osy jerde aitu kerek, G.Stepanov öte namysty eken – bızdıŋ Böltekūlynan jeŋılıs tapqannan keiın, 1948, 1949 jyldary SSSR chempiony atansa, jäne 2 ret finalǧa şyǧyp (1950, 1951) kümıs medaldy oljalady.

Osylaişa Şoqyr aǧamyz soǧysta jürıp Sovet Odaǧynyŋ maŋdai aldy-medaldy boksşylaryn tıze büktırse, 5 jyldan keiın sonysyn taǧy qaitalap, 1947-jyldyŋ aiaǧynda Qazaqstan tarihynda bırınşı bolyp bokstan SSSR sport şeberı atandy. Būl ataqty 1960-jylǧa deiın alu – öte qiyn bolǧanyn myna körsetkış däleldep beredı.

Qazaq SSR-ı boiynşa SSSR sport şeberı ataǧyn aldymen alǧan 10 boksşy:

1.Böltekūly Ş. (1946 j. halyqaralyq turnirdıŋ jeŋımpazy, 1947-j. SSSR chempionatynda – 4-şı oryn) – 1947;

2.Rojkov G. (1953 j. SSSR chempionatynyŋ kümıs jüldegerı) – 1953;

3.İvanov İ. (SSSR chempionattarynda kümıs - 1954, qola - 1957) – 1954;

4.Omarov M. (1953 j. halyqaralyq turnirdıŋ jeŋımpazy, SSSR chempionattarynda kümıs -1959, qola -1947, 1957, II SSSR halyqtary spartakiadasynyŋ kümıs jüldegerı, 1959) – 1954;

5.Kadetov A. (1953 j. halyqaralyq turnirdıŋ jeŋımpazy) – 1954;

6.Karimov V. (1954 j. halyqaralyq turnirdıŋ jeŋımpazy, I SSSR halyqtary spartakiadasynyŋ jäne SSSR chempionatynyŋ qola jüldegerı, 1956 j., SSSR chempiony - 1960) – 1954;

7.Tychinin B. (1954 j. halyqaralyq turnirdıŋ jeŋımpazy) – 1954;

8.Hairutdinov M. (1955 j. halyqaralyq turnirdıŋ jeŋımpazy) – 1956;

9.Gildin İ. (1955 j. halyqaralyq turnirdıŋ jeŋımpazy) – 1956;

10.Nūrmahanov Ä. (1956 j.halyqaralyq turnirdıŋ jeŋımpazy, SSSR chempionattarynda kümıs – 1957, qola - 1959, II-SSSR halyqtary spartakiadasynyŋ qola jüldegerı, 1959) – 1956.

Ş.Böltekūly 800-ge tarta razriadty boksşylar daiyndaǧan. Olardyŋ 100-den astamy - SSSR chempionattarynyŋ, SSSR halyqtary spartakiadalarynyŋ, ırı halyqaralyq turnirlerdıŋ, sport qoǧamdary odaqtyq jäne respublikalyq bırınşılıkterınıŋ jüldegerlerı

Şoqyr aǧamyzdyŋ boksta salǧan sara jolyna tüsken tek qazaq ūlttylardan Olimpiadalyq oiyndardyŋ 5 jeŋımpazy (B.Sattarhanov, E.Ybyraiymov, B.Artaev, B.Särsekbaev, S.Säpiev), älemnıŋ 7 chempiony (S.Säpiev – 2 märte, B.Jūmadılov, E.Jaŋabergenov, B.Jaqypov, S.Aqşalov, D.Eleusınov, J.Älımhanūly), älem kubogynyŋ 2 dürkın iegerı S.Qonaqbaev, älem kubogynyŋ taǧy bır iegerı A.Topaev, Aziia, Afrika, Latyn Amerikasy oiyndarynyŋ chempiony Ä.Nūrmahanov, osy bäsekelerdıŋ ondaǧan jüldegerlerı, Europa, Aziia chempiondary şyqqandary zor maqtanyş.

Qazaq SSR-ınıŋ eŋbegı sıŋgen jattyqtyruşysy Şoqyr BÖLTEKŪLY – Kiev körkemsuret akademisynda oqyǧan, Qazaq memlekettık dene tärbiesı institutyn bıtırgen. «Qazaqfilm» kinostudiiasynda suretşılıktı de atqarǧan. 1994 jyldyŋ 6-säuırınde Almaty qalasynda ömırden ozdy.

Zaiyby Nūrsūlu Elubaiqyzy TAPALOVA 1923-jyldyŋ 13 qyrküiegınde Aqtöbe oblysynyŋ Oiyl audanynda tuǧan. Qazaqtyŋ tūŋǧyş balerinasy. Qazaq muzykalyq teatry janyndaǧy studiiada oqyǧan (1936-1939). Qazaq akademiialyq opera jäne balet teatryna balet bişısı bolyp 1936-jyly, 13 jasynda qabyldanǧan. Qazaq SSR-ınıŋ eŋbegı sıŋgen artisı ataǧyn 24 jasynda – 1947 jyly alǧan. «Qūrmet belgısı» ordenınıŋ iegerı (1957). Almaty qalalyq sovetınıŋ deputaty (1947-1949). Qazaqtyŋ tūŋǧyş äskeri ūşqyşy, körnektı memleket jäne qoǧam qairatkerı Hiuaz DOSPANOVANYŊ ūzaq jyldar eŋ jaqyn qūrby-qūrdastarynyŋ bırı bolǧan Nūrsūlu Elubaiqyzy 1998 jyly dünie saldy.

Atyrau qalasynda bır köşede tūrǧan syilas qūrdasym bolǧan marqūm Qaiyrjan HAMENOV köp jyldardan berı Qazaqstannyŋ batysyndaǧy tanymal, sondai-aq, eleusız qalǧan ırı tūlǧalar turaly mälımetter jinaumen ainalysyp kelgen bolatyn. Kelesı jyly Berış ruynyŋ Qūlkeş bölımınen şyqqan alyptar turaly kıtabyn jaryqqa şyǧarudy josparlap jürdı. Sol alyptardyŋ ışınen barşa qazaqqa ortaq Şoqyr BÖLTEKŪLY-da salmaqty orynyn alatyn edı. Qaiyrjan marqūmnyŋ ısın jalǧastyratyn bır şejıreşı şyǧar älı... (Soŋǧy azattyq jol avtordyŋ rūqsatymen öŋdelegen).

Jūmabai DOSPANOV,

«Altyn ǧasyr», №40, 2015-jyl

«ALTYN ǦASYR» REDAKSİIаSYNA

Jaryq körgelı jıbermesten oqyp kele jatqan «Altyn ǧasyr» gazetınıŋ 2-qazandaǧy 40-sanynda «Qazaqstan boksynyŋ atasy» degen ülken maqala mereiımdı bır köterıp tastady.

Bala kezımde bokstan äigılı jattyqtyruşy atanǧan Şoqyr Böltekūlynyŋ estılmei qalǧanyna 50 jyldai bolyp qalǧan şyǧar. Dünieden qai uaqytta ötkenın de bılmei qaldym.

Men onyŋ Ūly Otan soǧysyna qatysqanynan habarsyz edım, myna maqaladan onyŋ naǧyz erjürek maidanger ekenıne täntı boldym. Qaruly tört nemıs soldatyn ūryp jyǧyp, tūtqynǧa aluy – adam sener-senbes jai. Osy erlıgın barşa qazaqtyŋ balalary – keiıngı ūrpaǧymyz bılse eken.

Endı redaksiiaǧa, maqala avtoryna sūraq qoiyp, ötınış jasaǧym keledı.

Maqalanyŋ 7-bettegı jalǧasynda «2-şı jäne 3-oryndardaǧy N.Karsev pen menı – maidan äskeri sovetınıŋ müşesı Bulganin men maidan ştabynyŋ bastyǧy general Goluşkevich marapattady» dep jazylypty. 1950-jyldary bır Bulganin Keŋes Odaǧynyŋ basşylyǧynda bolǧan-dy, maqaladaǧy Bulganin sol ma, älde basqa ma? Osyǧan anyqtama berılse.

Ötınışım – gazettıŋ 8-betınde «Şoqyr Böltekūlynyŋ qolyna timegen «Jauyngerlık Qyzyl Tu» ordenınıŋ marapattau betşesı, 1942-jyl» degen betşenıŋ fotoköşırmesı basylypty. Köşırmenıŋ kışkentai bolǧandyǧynan şyǧar, ondaǧy jazudardyŋ bır sözın de oqi almadym. Mümkındık bolsa, betşenı A-4 kölemınde ülkeitıp qaita jariialasaŋyzdar – menen özge oqyrmandar da razy bolar edı.

Älıp BİBOSYNŪLY, zeinetker,

Aqtöbe oblysy

REDAKSİIаDAN: Aqtöbelık gazet oqyrmany Ä.Bibosynūlynyŋ sūraǧy men ötınışı boiynşa N.A.Bulganinnıŋ qysqa ömırderegın qaita jariialap otyrmyz.

BULGANİN Nikolai Aleksandrovich (11.06.1895, Nijnii Novgorod qalasy, RSFSR – 24.02.1975, Moskva qalasy)

Älemdık därejedegı memlekettık qairatker. RSFSR Halyq Komissarlary Sovetınıŋ Predsedatelı (1937-1938). SSSR Halyq Komissarlary Sovetı Predsedatelınıŋ orynbasary (1938-1944). SSSR Ministrler Sovetı Predsedatelınıŋ orynbasary (1947-1950), bırınşı orynbasary (1950-1955). SSSR Qorǧanys Ministrı (1947-1949, 1953-1955). SSSR Ministrler Sovetınıŋ Predsedatelı (1955-1958).

Ūly Otan soǧysynda Şoqyr Böltekūly qūramynda bolǧan Batys maidan äskeri sovetınıŋ müşesı (12.07.1941 – 15.12.1943), SSSR Qorǧanys Halyq Komissarynyŋ orynbasary, Memlekettık Qorǧanys Komitetınıŋ, Joǧarǧy Bas Qolbasşy Stavkasynyŋ müşesı.

1947-jyldyŋ 3-qaraşasynda Sovet Odaǧynyŋ Marşaly atanǧan. N.S.Hruşevke qarsy şyqqany üşın 1958 jyldyŋ 26 qaraşasynda general-polkovnikke tömendetılgen şenı qaita qalpyna keltırılmedı.