Qazaqstan täuelsızdıgı qandastarymyzdyŋ atajūrtqa qosyluymen bırge şetel qazaqtarynyŋ ädebi-mädeni mūralarynyŋ da altyn qordan oryn aluyna mümkındık jasady. Halqymyzdyŋ tarihi-ädebi mūralaryn jinastyruda Qytaidaǧy tarihşy, ädebietşı, şejıreşılerımız ben aqyn-jazuşylarymyzdyŋ eŋbegı erekşe.
Zeinolla Sänık qazaq halqynyŋ patrioty, el men jerge bailanysty qūndy derekterdı, tarihi mūralardy tarihşy-etnograf retınde maqsatty türde qolǧa alyp, erekşe yqylaspen, asqan qyzyǧuşylyqpen zerttegen. Milliardtar elınde halyqtyŋ betkeūstar ūldarynyŋ eŋbekterın, önerpazdarynyŋ önerlerın tasada qaldyrmaudyŋ abzaly jinaqtau, jariialau dep ūǧynǧan zertteuşı sol jolda tynymsyz eŋbek ettı. Aldymen ǧylymi eŋbekterı de, tarihi şyǧarmalary da maqala türınde jaryq körgen. Belgılı bır taqyryppen jūmys ısteu barysynda, ony jan-jaqty zerdelep, gazet betıne şaǧyn maqala retınde şyǧaryp, uaqyt öte tolyqtyryp kölemdı monografiiaǧa ainaldyrǧan. Bügıngı künı zertteuşınıŋ eŋbekterı ızdenımpazdyq pen yjdaqattylyqtyŋ negızındegı qajyr-qairat, asqan tözımınıŋ arqasynda tuyndaǧan qūndy mūra, mol qazyna. Sonyŋ ışınde «Qarakerei Qabanbai», «Süleimen bi», «Tūǧyryl han», «Demejan batyr» syndy tarihi esselerı men zertteulerı tyŋ derekterden syr şertedı. Zeinolla Sänık esımımen tyǧyz bailanysty dünienıŋ bırı «Qarakerei Qabanbai» tarihi essesı ekenı ras. Sebebı būl – Zeinola Mübarakūlynyŋ Beisenǧali Sadyqanūlynyŋ ūsynysymen, bergen derekterınıŋ negızınde ūzaq jyldar boiy zerttegen taqyryptarynyŋ bırı jäne bıregeiı. Nege Zeinolla Sänık būl taqyrypqa dendep bardy degen saualdyŋ da qylaŋ bererı jasyryn emes. «Qabanbaidan jetı ūl tuady: Ümbetai, Kışkentai, Syrymbet, Edıge, Baitaq, Moinaq, Älı. «Jetı Qabanbai» ataluy sodan. Joŋǧardyŋ soŋǧy hany Ämırsana tarihynan habary bar adamdar onyŋ qazaqty köp jaǧalaǧanyn bıledı. Qabanbai kenje ūly Älıge Ämırsananyŋ Mönei atty qyzyn äpergen. Möneiden – Aitqūl, Sarqūl (Sänık atalyp ketken Ürımjıde «Qabanbai batyrdy» bastyrǧan Zeinollanyŋ arǧy atasy. Ol özın Zeinolla Sänık deuı sondyqtan)» dep jazady professor Bolatjan Äbılqasym. Qabanbaidyŋ ūrpaǧy boluynan bölek, oǧan bailanysty aŋyz-äŋgımelerge, tarihi jyrlardy estıp öskendıgı, özı de osy negızdegı el auzyndaǧy äŋgıme, derekterdı erınbei jinauy, qazaq tarihyna erekşe yqylas qoiǧany taǧy bar. Qabanbai turaly şyǧarmalardyŋ ışındegı şoqtyǧy biık tuyndy Qabdeş Jūmadılovtıŋ «Darabozy» ekenı anyq. Sondyqtan da bolar Zeinolla Sänık «Qabdeş körkemdık tūrǧyda jazsa, menıkı derektı roman» dep atap körsetken. Degenmen, mätındegı oidyŋ mazmūndylyǧy men aqparattylyǧyn, jadyda saqtalyp qaluyna nazar audaryp otyrǧan. Sol üşın qaisybır qoldanysta özınıŋ ömırden tüigenın oimaqtai oiǧa syidyryp, kestelı sözben örnektep jetkızedı. Jazuşy el ışındegı būrynnan qalyptasqan söz tırkesterın öz oiymen qorytyp basqaşa qūbyltyp, körkemdep te ūsynady. Kei dılmar sözderde negızgı oi saqtalǧanmen qalamger tarapynan zaman talabyna sai keiıpker auzynan türlenıp, tülep qaitadan qanat qaǧady...
Qabanbai batyrdyŋ küreske toly ömırı batyrlyq jyrlarda qiial-ǧajaiyp mazmūnǧa ie. Mysaly, Būqar jyrau tolǧauynda «Jau kelgende jaraǧym, Basyndyrmas pyraǧym» dep suretteuın bärımız bılemız. Olai bolsa, – Qazaq, «şeşennıŋ tılı –ortaq, şeberdıŋ qoly– ortaq» deidı eken, osyǧan «eldıŋ eldıgı –ortaq, erdıŋ erlıgı –ortaq» degen sözdı qosqym keledı. Qabanbai batyrdy bükıl el bolyp köterse, būl bärımız üşın maqtanyş qoi - dep bıletın söz zergerı Z.Sänıktıŋ esselerındegı «qysqa sözben tüiındelgen beinelı oi», dılmär sözderın tanyp baiqaiyq.
«Han batyr Qabanbai» tarihi essesınde batyrdyŋ erlık ısterın bylai aiqyndaidy: «Qabanbaidyŋ esımı öz kezınde qazaqtarmen qatty jaulasqan joŋǧarlardyŋ jüregınde sūrapyl küş pen sestı aibardyŋ joiqyn ızın qaldyrǧan»; «Qarakerei Qabanbai, Qanjyǧaly Bögenbai atqa mındı degende, jūrtyŋdy tastap qaşa ber» dep joŋǧarlar mäteldegen;
«Jūdyryqtai jūmylǧan bırlıgı bolmasa, qazaqtyŋ jer betınen qūryp, tyndym bolyp etuı ǧajap emes edı». Ūlan-ǧaiyr dalany mūra qyp qaldyrǧan ata-babamyz jau kelgende bırlıktı tu qylyp, erlıktı jyr qylyp, küş bırıktırıp ūmtylǧan. Rasynda da talai qily kezeŋdı basynan ötkergen ūltymyz syn saǧatta yntymaq pen auyzbırşılıktıŋ arqasynda ärqaşan jeŋıske jetıp otyrǧan. Jazuşy qazaq bop saqtaludyŋ negızı jūdyryqtai jūmylǧan bırlıkte ekenın tüiındep jetkızedı.
«Şekteulı uaqyt şeşılmeitın kürmeu siiaqty». Uaqyt – altynnan qymbat. Uaqyttyŋ qadırın bılmegen adam sanauly uaqytta alasūryp, tar şeŋberdıŋ ışınde qalǧandai küi keşetını haq. Adamnyŋ ömırı de uaqytpen şekteulı. Al şekteulı uaqytta dūrys maqsat-mūratyŋdy aiqyndap, mejelep almasaŋ keiın bärı keş boluy yqtimal.
«Bılım degenıŋız būrynnan berı sūraǧanǧa qarai sūlaǧan ǧoi». Kım üirenuge, oquǧa asyqsa oǧan da bılım esıgını aiqara aşylatyny sözsız. Bılsem degen nietı bar adam üşın kez-kelgen närse qiyndyqsyz keledı.
«Äke mūraty – balanyŋ aldynda ketu,
Bala mūraty – äkenı ardaqtap jöneltu». Äke üşın balasynyŋ özınıŋ aldynda dünie saluy qiynnyŋ qiyny. Al bala mäŋgılık saparǧa ardaqtap jöneltuge mındettı. Ol sezımdı tek äkeler tüsıne alady.
«Asylyŋdy joǧaltsaŋ da, näsılıŋdı joǧaltpa». Näsıl sözınıŋ artynda ūlt, tıl jatyr. Osy kielı ūǧymdardyŋ adam balasy üşın mänı zor. Jetı atasyn bılu jetelılık. Onda ūltyŋdy da ūlyqtaisyŋ, tılıŋdı de satpaisyŋ. Tıl sarqylmas quat, aryŋ men mädenietıŋ.
«Düniede tırlıkten qymbat närse joq. Basqany satyp aluǧa bolar-au, tırlıktı satyp aluǧa bolmaidy». Tırşılık adam balasyna berılgen mümkındık, salauatty ömır salty, ruhyŋ da, tänıŋ de azbai tırşılık etu bır baqyt. Densaulyq bır amanat, sony qadırlep kütu maŋyzdy.
«El aralap, bılım jinaǧan adam egınşı siiaqty». Keibıreuler sol egınnıŋ babyn tauyp, mol önım alady. Al endı bıreuler sol bapty taba almai, tapsa da ūqsata almai, jarytyp eşteŋe ala almaidy nemese qūralaqan qalady. Bılımdı alu bar, qoldanu bar. Onyŋ bärı sol qajettılıktı sezınu men tüisınuge bailanysty.
«Köilektıŋ kırı jusa ketedı,
Köŋıldıŋ kırı aitsa ketedı». El ışınde saqtalyp, ūrpaqtan ūrpaqqa jalǧasyp kele jatqan söz oralymdaryn jazuşy ornymen paidalana bıledı. Adamnyŋ jan düniesı ünemı jaqsy sözben suarylyp tūrady. Jaqsy lebız tyŋdasaŋ, janyŋ rahattanady. Sondai jaqsy energiiany özıŋ de basqa adamdarǧa söz arqyly joldai alasyŋ. Küiınışıŋdı syrtqa şyǧaru tüsınısu bolyp tabylady.
«Körgen tüstei qysqa ömırge – köregendık, sonyŋ qadır-qymbatyn tüsınetın tüisık kerek siiaqty». Sana, tüisık adam balasyna berılgen ülken syi, sol syidyŋ arqasynda qadırleudı ūǧynamyz. Uaqytynan keş kelıp jatatyn tüsınık keide der kezınde qadırlemei qalu jaǧdailaryn tuǧyzady.
«Düniedegı närselerdı adam sūrap bılıp, tügesıte almaidy. Körıp, közı toimaidy, estıp, qūlaq qūryşy qanyp bolmaidy eken». On segız myŋ ǧalamnyŋ taŋǧajaiybyn tanyp bılu, ony igeru rasynda da mümkın emes. Bıraq adam özıne ne qajettı ekenın bıluı tiıs. Qaşanda paidaly ärı qajettı närsenı igeruı maŋyzdy.
«Azamat adamnyŋ azamattyǧy – bıreudıŋ mının qazǧylap, kemşılıgın şūqylau emes, sol kemtıktıŋ astarynda jatqan artyqşylyqty arşyp aluǧa boluǧa tiıs». Keŋ jürekpen köregendılıktıŋ uäjı dep oilaimyz. Sanalylyq, tüsınıstık, jaqsy köruşılıktıŋ mümkınşılıgı ekenı dausyz.
«Bır adamnyŋ, bır kıtaptyŋ, iaki bır oqiǧanyŋ keide şeşuşı röl atqaryp ketetını de şyndyq». Ömırımızdıŋ äp-sette özgerıp şyǧa keluıne bır saǧat tanys bolǧan adamyŋ da, üş saǧatta oqyp bıtırgen kıtabyŋ da septıgın tigızuı mümkın.
«Süleimen bi» tarihi essesınde de Zeinolla Sänık dılmar sözderı özındık körkemdıgımen erekşelenedı, obrazdan görı oiǧa köbırek köŋıl bölıngen. Örnekteuden görı salystyruǧa, öz oiyn däleldep aqiqatyn aitu täjıribesıne süiengen. Qabanbai batyrdyŋ törtınşı ūrpaǧy Süleimen bi Ädılbekūly qazaq dalasynda şeşendıgımen, qara qyldy qaq jarǧan ädıldıgımen äigılı bolǧan. Süleimen esımın Äset Naimanbaiūly, Sara Tastanbekqyzy, Kärıbai Taŋatarūly syndy aqyndar öz jyrlaryna arqau etken. Zeinolla Sänık tarihi essesınde «Süleimen bidıŋ asyn» soŋǧy as degen eken. Oǧan sebep te joq emes. Asta üş jüz at şapsa, qyryq atqa bäige berılgen. Būl astyŋ erekşe ataluy bıraz jaittarǧa sebepşı boluymen tıkelei bailanysty. Mäselen Süleimen bi asynyŋ şarapaty «Äset pen Kärıbai» aitysynyŋ düniege keluıne, künı bügınge deiın şoqtyǧy biık sanalatyn romandardyŋ tuuyna, Iliias Jansügırovtıŋ «Qūlager» romanyna da araqau bolǧanyna köz jetkızemız.
«Zamanǧa qarasaq, astyndaǧy şoǧyn tartyp qoiǧan qazanǧa ūqsap, bülkıldep, qainap jatqan tärızdı. Bır kün bolmasa, bır kün būrq-sarq qainap ketıp, asyp tögılıp jata ma dep qorqasyŋ, balapan basyna, tūrymtai tūsyna kete me dep oilanasyŋ». Būl Naiman ruynyŋ ışındegı Baijıgıtttıŋ ülkenı Toǧas ruynan şyqqan Baibaraq batyrdyŋ ūrpaǧy Dodabaq bidıŋ sözı. Qalamger bilerdıŋ auzyna osy sözdı sala otyryp, uaqyt tynysyn, zaman lebın aŋdatady. Keleşekke alaŋdaidy. Qazaq halqynyŋ as beru räsımınıŋ maŋyzyn äspetteidı, iaǧni qūr as ışıp, dūǧa baǧyştau emes ūlt bolaşaǧy üşın alqa qūryp, kelelı mäseleler talqylanǧanyn jetkızedı. Būqara halyqtyŋ ot tıldı, oraq auyzdy bi- şeşenderınıŋ sözıne ūiyǧanyn, söz qūdyretıne jügıngenın baiqatady.
«Qonaq kütudıŋ özı de mın şyǧarmai kütu. Orasan tapqyrlyq pen bılgırlıktıŋ, tatu-berekenıŋ körınısı». «Qonaq az otyryp, köp synaidy», «Qūtty qonaq kelse qoi egız tabady» degen halqymyz ejelden-aq tūrmys-saltynda qonaq kütudıŋ mädenietın qalyptastyrǧan. Qonaqtyŋ qas qabaǧynan tanyp, erekşe köŋıl audaryp, ızetpen ıltipattyŋ ülgısın körsete bılgen. Aq peiıl darqan köŋılıne riza bolǧan qonaq qimai attanǧan. Arada syilastyqtyŋ altyn köpırın ornatqan.
«At erdıŋ qanaty bolsa, bäigege qosqanda, saltanattyŋ sanaty». Z. Sänık «At bäigesı» dep alǧan tarauynda Süleimen bi asynda «üş jüz at bäigege qosylyp, qyryq atqa bäige» berılgen degen derek keltıredı. «Üş söz söilense, sonyŋ ekeuı jüirık atqa tän bolyp şyǧady» dep qalam terbeidı. Jüirık at iesınıŋ bedelı men abyroiyn asqaqtatyp, saltanatyn asyrǧanyn aitady.
«Adam toqtyqtyŋ qadırın joqtyqta, janaşyrdyŋ qadırın jany qysylǧanda baryp bıledı». Būl aforizmdı Zeinolla Sänık «Tüieşı ükırdai zamanynda» atty tarihi bölımınde ūtymdy qoldanǧan. Äset Naimanbaiūly siiaqty aqtaŋger aqynǧa qamqorlyq körsetken ükırdai tūlǧalanyp körınedı. Tüieşınıŋ adamgerşılık qasietterın, el-jūrtyna jasaǧan qamqorlyǧyn tılge tiek ete kelıp, avtor soŋynda osyndai aforizmmen tüiındeidı.
Tarih qoinauynda özındık orny bar, Şyŋǧys hannyŋ ögei äkesı, ärı tärbiesıne de tıkelei qatysy bar tūlǧa – Tūǧyryl han. Öz kezegınde batyrlyqtyŋ da, naǧyz erjürektıktıŋ de ülgısın körsete bılgen tūlǧa. «Bastausyz su, tamyrsyz aǧaş bolmaidy ǧoi, su ışken qūdyǧymyzdy qadır tūtaiyq, basyp kelgen jolyŋdy, örmelep kelgen örıŋdı ūmytpaǧaisyŋdar...» būl Kökşe äulie tämsılı bolsa, «Jauyŋdy köbeitpe, jauy köptıŋ– jazymy köp» Qūtylyq äje danalyǧyn esıne tüsırgen Tūǧyryldyŋ soŋǧy künderındegı oi arpalysy bylai berıledı: «Taŋ ūzarsa, tüs köbeietını siiaqty jol ūzarsa, adam qiial şünetıne şöge beredı ǧoi»
«Is oŋynan basaiyn degende adam aqyl soŋyna tüsedı». Äigılı Temuchin turaly äŋgımeleu barysynda oqtyn-oqtyn säulelı oilar tızbegın qoldanyp otyrady.
«Abyroiyn taza ūstaǧan äiel – altyn qazyq». Avtor erıne adal, qamqor äiel obrazyn osy bır auyz sözben-aq jetkızıp ketedı. Şaŋyraǧy ǧana emes, el ısınde jürgen erınıŋ qamyn küittep, jaǧdaiyn jasaǧan äiel berekenıŋ de, bırlıktıŋ de ūiytqysy, altyn qazyǧy ekenın meŋzeidı.
«Auyzben arystan alu oŋai». Daŋqty Şyŋǧys qaǧannyŋ auzymen Ketbūǧaǧa qarata aitylǧan būl tırkestı qaǧannyŋ ūldaryna bergen mınezdeu, sipattau, synau barysynda qoldanady. Rasynda da qazaq «batyrsynǧan jıgıttı jauda syna, şeşensıngen jıgıttı dauda syna» dep auzymen oraq orǧandardy ǧana emes, jaraǧyn asynyp jau kelgende erlık körsetkenderdı töbesıne kötergen. Sondyqtan «auyzben arystan alu oŋai» dep qatal talap qoiǧan.
«Baq pen däulet degenderıŋız köşpelı altyn siiaqty». Basyŋa qonǧan baq ta, däulet te baǧalai bılmegenge saǧymǧa ainalyp bır sätte ūşatyny haq. Qasiettı, kielı dünielerdıŋ bır orynda tūraqtap tūruy da qiyn. Avtor «qolda barda altynnyŋ qadırı joq» degen tämsıldı köşpelı altyn siiaqty ainyp ketetın kiemen bailanystyryp qoldanady.
«Börte hanymnyŋ aiaǧy būl üige qūt bop kırdı. Qoŋyrat elınıŋ enşısı däulet bop ornady» dep topşylaidy.
Adamnyŋ eŋ bırınşı dūşpany öz näpsısı ekenı belgılı. İmandylyq, ızgılıkten alşaqtatyn näpsınıŋ bır qaruy – aşu. Qalamger osy aşu turaly: «Aşudyŋ suyn aqylmen qaitarǧan dūrys» dep oi qorytady.
«Alystan aiǧailap kelgen jaudy alu oŋai. Eŋ qaterlısı – abaisyzda aŋdatpai soǧatyn ırgelı jau», degen siiaqty özındık oi qorytyp, dılmär söz tızgen jazuşynyŋ qalamynan tögılgen är söz ömır täjırbiesı men qūnarly oidyŋ pısken jemısı.
«Qairatyŋdy ölıge emes, tırıge körset». Halqymyzdyŋ bolmysynda, ūlttyq tanymynda eşqaşan dünieden qaitqan adam turaly terıs pıkır, jaman söz aitylmaidy. Ökınışke orai, keide tırı kezınde ündemei jürgender, ömırden ozǧan adam turaly pendeşılıkpen ǧaibat aita bastaidy.
«Kesek batyr kesılgen basqa qoqaŋdamas bolar». Batyrlar küş teŋ bolǧanda ǧana beldesedı. Būl jerde avtor jeŋılıs turaly tūspaldaǧan ıspettı. Ünemı ızdenıste jürgen jazuşy el ışındegı köneköz qariialardan estıgenderın qoiyn kıtapşasyna türtıp alyp otyrǧanyn, keiın sol dünielerdıŋ köp kömegı tigenın öz estelıkterınde ünemı aityp otyrǧan.
Bes bölımnen tūratyn Demejan Keşubaiūly turaly eŋbekte ūlt bolaşaǧy üşın janyn pida etken batyr, ärı şeşen Demejen ömırınen syr şertıledı. «Demejan» tarihi essesın oqi otyryp, ūlt azattyq kürestıŋ tek orys imperiiasynyŋ qol astyndaǧy ǧana emes, qytai imperiiasyna baǧynǧan qazaqtardyŋ basynan da jankeştı oqiǧalardyŋ oryn alǧanyn bıluge bolady. Būl essedegı dılmär söz janrlyq jaǧynan maqal-mätelge ūqsaidy, naqtylyqqa negızdelgen. Aqiqatty däleldeuden görı basynan ötkızgen öz täjıribesınıŋ ülgısı.
«Ötkır pyşaq qynǧa qas, artyq qairat janǧa qas», «Körgen körgenın köseu türtkenın...», «Bilık ūstau oŋai, bılıp ūstau qiyn», «Adamdy türmede, atty kermede... degen būǧan da erlık, tözımdılık kerek, oŋai-ospaqqa iılme... «Jaişylyqta dos köp, basyŋa kün tuǧanda jürmesın öş bop», «Qaharynan qan sorǧalap, demınen aiaz bürkıp tūrǧan aşuly ükımet, būl öŋır onyŋ aşsa alaqanynda, jūmsa jūdyryǧynda tūr», «Qaşyp jürgen ölımnen qasqaiyp tūrǧan ölım artyq»;
Qazaq qalamgerlerınıŋ kez kelgen prozalyq şyǧarmalary biler sözıne, şeşendık arnau, tolǧau, aforizmderge toly. Öitkenı «Öner aldy – qyzyl tıl» degen halqymyz eŋ aldymen tıl qūdıretıne jügıngen. Sūlu, körkem, beinelı sözdermen qūnarly oidy toǧystyrǧan qalamger oqyrman talǧamynan şyǧuǧa talpynǧan. Jalpy halyq auzynan tastamai aityp jürgen qanatty sözder siiaqty Zeinolla Sänık şyǧarmaşylyǧyndaǧy dılmar sözder de halyqtyŋ keregıne jaraityn asylyna, ūrpaq mūrasyna ainalar dep senemız.
Qabanbai batyrdyŋ küreske toly ömırı batyrlyq jyrlarda qiial-ǧajaiyp mazmūnǧa ie. Mysaly, Būqar jyrau tolǧauynda «Jau kelgende jaraǧym, Basyndyrmas pyraǧym» dep suretteuın bärımız bılemız. Olai bolsa, – Qazaq, «şeşennıŋ tılı –ortaq, şeberdıŋ qoly– ortaq» deidı eken, osyǧan «eldıŋ eldıgı –ortaq, erdıŋ erlıgı –ortaq» degen sözdı qosqym keledı. Qabanbai batyrdy bükıl el bolyp köterse, būl bärımız üşın maqtanyş qoi - dep bıletın söz zergerı Z.Sänıktıŋ esselerındegı «qysqa sözben tüiındelgen beinelı oi», dılmär sözderın tanyp baiqaiyq.
«Han batyr Qabanbai» tarihi essesınde batyrdyŋ erlık ısterın bylai aiqyndaidy: «Qabanbaidyŋ esımı öz kezınde qazaqtarmen qatty jaulasqan joŋǧarlardyŋ jüregınde sūrapyl küş pen sestı aibardyŋ joiqyn ızın qaldyrǧan»; «Qarakerei Qabanbai, Qanjyǧaly Bögenbai atqa mındı degende, jūrtyŋdy tastap qaşa ber» dep joŋǧarlar mäteldegen;
«Jūdyryqtai jūmylǧan bırlıgı bolmasa, qazaqtyŋ jer betınen qūryp, tyndym bolyp etuı ǧajap emes edı». Ūlan-ǧaiyr dalany mūra qyp qaldyrǧan ata-babamyz jau kelgende bırlıktı tu qylyp, erlıktı jyr qylyp, küş bırıktırıp ūmtylǧan. Rasynda da talai qily kezeŋdı basynan ötkergen ūltymyz syn saǧatta yntymaq pen auyzbırşılıktıŋ arqasynda ärqaşan jeŋıske jetıp otyrǧan. Jazuşy qazaq bop saqtaludyŋ negızı jūdyryqtai jūmylǧan bırlıkte ekenın tüiındep jetkızedı.
«Şekteulı uaqyt şeşılmeitın kürmeu siiaqty». Uaqyt – altynnan qymbat. Uaqyttyŋ qadırın bılmegen adam sanauly uaqytta alasūryp, tar şeŋberdıŋ ışınde qalǧandai küi keşetını haq. Adamnyŋ ömırı de uaqytpen şekteulı. Al şekteulı uaqytta dūrys maqsat-mūratyŋdy aiqyndap, mejelep almasaŋ keiın bärı keş boluy yqtimal.
«Bılım degenıŋız būrynnan berı sūraǧanǧa qarai sūlaǧan ǧoi». Kım üirenuge, oquǧa asyqsa oǧan da bılım esıgını aiqara aşylatyny sözsız. Bılsem degen nietı bar adam üşın kez-kelgen närse qiyndyqsyz keledı.
«Äke mūraty – balanyŋ aldynda ketu,
Bala mūraty – äkenı ardaqtap jöneltu». Äke üşın balasynyŋ özınıŋ aldynda dünie saluy qiynnyŋ qiyny. Al bala mäŋgılık saparǧa ardaqtap jöneltuge mındettı. Ol sezımdı tek äkeler tüsıne alady.
«Asylyŋdy joǧaltsaŋ da, näsılıŋdı joǧaltpa». Näsıl sözınıŋ artynda ūlt, tıl jatyr. Osy kielı ūǧymdardyŋ adam balasy üşın mänı zor. Jetı atasyn bılu jetelılık. Onda ūltyŋdy da ūlyqtaisyŋ, tılıŋdı de satpaisyŋ. Tıl sarqylmas quat, aryŋ men mädenietıŋ.
«Düniede tırlıkten qymbat närse joq. Basqany satyp aluǧa bolar-au, tırlıktı satyp aluǧa bolmaidy». Tırşılık adam balasyna berılgen mümkındık, salauatty ömır salty, ruhyŋ da, tänıŋ de azbai tırşılık etu bır baqyt. Densaulyq bır amanat, sony qadırlep kütu maŋyzdy.
«El aralap, bılım jinaǧan adam egınşı siiaqty». Keibıreuler sol egınnıŋ babyn tauyp, mol önım alady. Al endı bıreuler sol bapty taba almai, tapsa da ūqsata almai, jarytyp eşteŋe ala almaidy nemese qūralaqan qalady. Bılımdı alu bar, qoldanu bar. Onyŋ bärı sol qajettılıktı sezınu men tüisınuge bailanysty.
«Köilektıŋ kırı jusa ketedı,
Köŋıldıŋ kırı aitsa ketedı». El ışınde saqtalyp, ūrpaqtan ūrpaqqa jalǧasyp kele jatqan söz oralymdaryn jazuşy ornymen paidalana bıledı. Adamnyŋ jan düniesı ünemı jaqsy sözben suarylyp tūrady. Jaqsy lebız tyŋdasaŋ, janyŋ rahattanady. Sondai jaqsy energiiany özıŋ de basqa adamdarǧa söz arqyly joldai alasyŋ. Küiınışıŋdı syrtqa şyǧaru tüsınısu bolyp tabylady.
«Körgen tüstei qysqa ömırge – köregendık, sonyŋ qadır-qymbatyn tüsınetın tüisık kerek siiaqty». Sana, tüisık adam balasyna berılgen ülken syi, sol syidyŋ arqasynda qadırleudı ūǧynamyz. Uaqytynan keş kelıp jatatyn tüsınık keide der kezınde qadırlemei qalu jaǧdailaryn tuǧyzady.
«Düniedegı närselerdı adam sūrap bılıp, tügesıte almaidy. Körıp, közı toimaidy, estıp, qūlaq qūryşy qanyp bolmaidy eken». On segız myŋ ǧalamnyŋ taŋǧajaiybyn tanyp bılu, ony igeru rasynda da mümkın emes. Bıraq adam özıne ne qajettı ekenın bıluı tiıs. Qaşanda paidaly ärı qajettı närsenı igeruı maŋyzdy.
«Azamat adamnyŋ azamattyǧy – bıreudıŋ mının qazǧylap, kemşılıgın şūqylau emes, sol kemtıktıŋ astarynda jatqan artyqşylyqty arşyp aluǧa boluǧa tiıs». Keŋ jürekpen köregendılıktıŋ uäjı dep oilaimyz. Sanalylyq, tüsınıstık, jaqsy köruşılıktıŋ mümkınşılıgı ekenı dausyz.
«Bır adamnyŋ, bır kıtaptyŋ, iaki bır oqiǧanyŋ keide şeşuşı röl atqaryp ketetını de şyndyq». Ömırımızdıŋ äp-sette özgerıp şyǧa keluıne bır saǧat tanys bolǧan adamyŋ da, üş saǧatta oqyp bıtırgen kıtabyŋ da septıgın tigızuı mümkın.
«Süleimen bi» tarihi essesınde de Zeinolla Sänık dılmar sözderı özındık körkemdıgımen erekşelenedı, obrazdan görı oiǧa köbırek köŋıl bölıngen. Örnekteuden görı salystyruǧa, öz oiyn däleldep aqiqatyn aitu täjıribesıne süiengen. Qabanbai batyrdyŋ törtınşı ūrpaǧy Süleimen bi Ädılbekūly qazaq dalasynda şeşendıgımen, qara qyldy qaq jarǧan ädıldıgımen äigılı bolǧan. Süleimen esımın Äset Naimanbaiūly, Sara Tastanbekqyzy, Kärıbai Taŋatarūly syndy aqyndar öz jyrlaryna arqau etken. Zeinolla Sänık tarihi essesınde «Süleimen bidıŋ asyn» soŋǧy as degen eken. Oǧan sebep te joq emes. Asta üş jüz at şapsa, qyryq atqa bäige berılgen. Būl astyŋ erekşe ataluy bıraz jaittarǧa sebepşı boluymen tıkelei bailanysty. Mäselen Süleimen bi asynyŋ şarapaty «Äset pen Kärıbai» aitysynyŋ düniege keluıne, künı bügınge deiın şoqtyǧy biık sanalatyn romandardyŋ tuuyna, Iliias Jansügırovtıŋ «Qūlager» romanyna da araqau bolǧanyna köz jetkızemız.
«Zamanǧa qarasaq, astyndaǧy şoǧyn tartyp qoiǧan qazanǧa ūqsap, bülkıldep, qainap jatqan tärızdı. Bır kün bolmasa, bır kün būrq-sarq qainap ketıp, asyp tögılıp jata ma dep qorqasyŋ, balapan basyna, tūrymtai tūsyna kete me dep oilanasyŋ». Būl Naiman ruynyŋ ışındegı Baijıgıtttıŋ ülkenı Toǧas ruynan şyqqan Baibaraq batyrdyŋ ūrpaǧy Dodabaq bidıŋ sözı. Qalamger bilerdıŋ auzyna osy sözdı sala otyryp, uaqyt tynysyn, zaman lebın aŋdatady. Keleşekke alaŋdaidy. Qazaq halqynyŋ as beru räsımınıŋ maŋyzyn äspetteidı, iaǧni qūr as ışıp, dūǧa baǧyştau emes ūlt bolaşaǧy üşın alqa qūryp, kelelı mäseleler talqylanǧanyn jetkızedı. Būqara halyqtyŋ ot tıldı, oraq auyzdy bi- şeşenderınıŋ sözıne ūiyǧanyn, söz qūdyretıne jügıngenın baiqatady.
«Qonaq kütudıŋ özı de mın şyǧarmai kütu. Orasan tapqyrlyq pen bılgırlıktıŋ, tatu-berekenıŋ körınısı». «Qonaq az otyryp, köp synaidy», «Qūtty qonaq kelse qoi egız tabady» degen halqymyz ejelden-aq tūrmys-saltynda qonaq kütudıŋ mädenietın qalyptastyrǧan. Qonaqtyŋ qas qabaǧynan tanyp, erekşe köŋıl audaryp, ızetpen ıltipattyŋ ülgısın körsete bılgen. Aq peiıl darqan köŋılıne riza bolǧan qonaq qimai attanǧan. Arada syilastyqtyŋ altyn köpırın ornatqan.
«At erdıŋ qanaty bolsa, bäigege qosqanda, saltanattyŋ sanaty». Z. Sänık «At bäigesı» dep alǧan tarauynda Süleimen bi asynda «üş jüz at bäigege qosylyp, qyryq atqa bäige» berılgen degen derek keltıredı. «Üş söz söilense, sonyŋ ekeuı jüirık atqa tän bolyp şyǧady» dep qalam terbeidı. Jüirık at iesınıŋ bedelı men abyroiyn asqaqtatyp, saltanatyn asyrǧanyn aitady.
«Adam toqtyqtyŋ qadırın joqtyqta, janaşyrdyŋ qadırın jany qysylǧanda baryp bıledı». Būl aforizmdı Zeinolla Sänık «Tüieşı ükırdai zamanynda» atty tarihi bölımınde ūtymdy qoldanǧan. Äset Naimanbaiūly siiaqty aqtaŋger aqynǧa qamqorlyq körsetken ükırdai tūlǧalanyp körınedı. Tüieşınıŋ adamgerşılık qasietterın, el-jūrtyna jasaǧan qamqorlyǧyn tılge tiek ete kelıp, avtor soŋynda osyndai aforizmmen tüiındeidı.
Tarih qoinauynda özındık orny bar, Şyŋǧys hannyŋ ögei äkesı, ärı tärbiesıne de tıkelei qatysy bar tūlǧa – Tūǧyryl han. Öz kezegınde batyrlyqtyŋ da, naǧyz erjürektıktıŋ de ülgısın körsete bılgen tūlǧa. «Bastausyz su, tamyrsyz aǧaş bolmaidy ǧoi, su ışken qūdyǧymyzdy qadır tūtaiyq, basyp kelgen jolyŋdy, örmelep kelgen örıŋdı ūmytpaǧaisyŋdar...» būl Kökşe äulie tämsılı bolsa, «Jauyŋdy köbeitpe, jauy köptıŋ– jazymy köp» Qūtylyq äje danalyǧyn esıne tüsırgen Tūǧyryldyŋ soŋǧy künderındegı oi arpalysy bylai berıledı: «Taŋ ūzarsa, tüs köbeietını siiaqty jol ūzarsa, adam qiial şünetıne şöge beredı ǧoi»
«Is oŋynan basaiyn degende adam aqyl soŋyna tüsedı». Äigılı Temuchin turaly äŋgımeleu barysynda oqtyn-oqtyn säulelı oilar tızbegın qoldanyp otyrady.
«Abyroiyn taza ūstaǧan äiel – altyn qazyq». Avtor erıne adal, qamqor äiel obrazyn osy bır auyz sözben-aq jetkızıp ketedı. Şaŋyraǧy ǧana emes, el ısınde jürgen erınıŋ qamyn küittep, jaǧdaiyn jasaǧan äiel berekenıŋ de, bırlıktıŋ de ūiytqysy, altyn qazyǧy ekenın meŋzeidı.
«Auyzben arystan alu oŋai». Daŋqty Şyŋǧys qaǧannyŋ auzymen Ketbūǧaǧa qarata aitylǧan būl tırkestı qaǧannyŋ ūldaryna bergen mınezdeu, sipattau, synau barysynda qoldanady. Rasynda da qazaq «batyrsynǧan jıgıttı jauda syna, şeşensıngen jıgıttı dauda syna» dep auzymen oraq orǧandardy ǧana emes, jaraǧyn asynyp jau kelgende erlık körsetkenderdı töbesıne kötergen. Sondyqtan «auyzben arystan alu oŋai» dep qatal talap qoiǧan.
«Baq pen däulet degenderıŋız köşpelı altyn siiaqty». Basyŋa qonǧan baq ta, däulet te baǧalai bılmegenge saǧymǧa ainalyp bır sätte ūşatyny haq. Qasiettı, kielı dünielerdıŋ bır orynda tūraqtap tūruy da qiyn. Avtor «qolda barda altynnyŋ qadırı joq» degen tämsıldı köşpelı altyn siiaqty ainyp ketetın kiemen bailanystyryp qoldanady.
«Börte hanymnyŋ aiaǧy būl üige qūt bop kırdı. Qoŋyrat elınıŋ enşısı däulet bop ornady» dep topşylaidy.
Adamnyŋ eŋ bırınşı dūşpany öz näpsısı ekenı belgılı. İmandylyq, ızgılıkten alşaqtatyn näpsınıŋ bır qaruy – aşu. Qalamger osy aşu turaly: «Aşudyŋ suyn aqylmen qaitarǧan dūrys» dep oi qorytady.
«Alystan aiǧailap kelgen jaudy alu oŋai. Eŋ qaterlısı – abaisyzda aŋdatpai soǧatyn ırgelı jau», degen siiaqty özındık oi qorytyp, dılmär söz tızgen jazuşynyŋ qalamynan tögılgen är söz ömır täjırbiesı men qūnarly oidyŋ pısken jemısı.
«Qairatyŋdy ölıge emes, tırıge körset». Halqymyzdyŋ bolmysynda, ūlttyq tanymynda eşqaşan dünieden qaitqan adam turaly terıs pıkır, jaman söz aitylmaidy. Ökınışke orai, keide tırı kezınde ündemei jürgender, ömırden ozǧan adam turaly pendeşılıkpen ǧaibat aita bastaidy.
«Kesek batyr kesılgen basqa qoqaŋdamas bolar». Batyrlar küş teŋ bolǧanda ǧana beldesedı. Būl jerde avtor jeŋılıs turaly tūspaldaǧan ıspettı. Ünemı ızdenıste jürgen jazuşy el ışındegı köneköz qariialardan estıgenderın qoiyn kıtapşasyna türtıp alyp otyrǧanyn, keiın sol dünielerdıŋ köp kömegı tigenın öz estelıkterınde ünemı aityp otyrǧan.
Bes bölımnen tūratyn Demejan Keşubaiūly turaly eŋbekte ūlt bolaşaǧy üşın janyn pida etken batyr, ärı şeşen Demejen ömırınen syr şertıledı. «Demejan» tarihi essesın oqi otyryp, ūlt azattyq kürestıŋ tek orys imperiiasynyŋ qol astyndaǧy ǧana emes, qytai imperiiasyna baǧynǧan qazaqtardyŋ basynan da jankeştı oqiǧalardyŋ oryn alǧanyn bıluge bolady. Būl essedegı dılmär söz janrlyq jaǧynan maqal-mätelge ūqsaidy, naqtylyqqa negızdelgen. Aqiqatty däleldeuden görı basynan ötkızgen öz täjıribesınıŋ ülgısı.
«Ötkır pyşaq qynǧa qas, artyq qairat janǧa qas», «Körgen körgenın köseu türtkenın...», «Bilık ūstau oŋai, bılıp ūstau qiyn», «Adamdy türmede, atty kermede... degen būǧan da erlık, tözımdılık kerek, oŋai-ospaqqa iılme... «Jaişylyqta dos köp, basyŋa kün tuǧanda jürmesın öş bop», «Qaharynan qan sorǧalap, demınen aiaz bürkıp tūrǧan aşuly ükımet, būl öŋır onyŋ aşsa alaqanynda, jūmsa jūdyryǧynda tūr», «Qaşyp jürgen ölımnen qasqaiyp tūrǧan ölım artyq»;
Qazaq qalamgerlerınıŋ kez kelgen prozalyq şyǧarmalary biler sözıne, şeşendık arnau, tolǧau, aforizmderge toly. Öitkenı «Öner aldy – qyzyl tıl» degen halqymyz eŋ aldymen tıl qūdıretıne jügıngen. Sūlu, körkem, beinelı sözdermen qūnarly oidy toǧystyrǧan qalamger oqyrman talǧamynan şyǧuǧa talpynǧan. Jalpy halyq auzynan tastamai aityp jürgen qanatty sözder siiaqty Zeinolla Sänık şyǧarmaşylyǧyndaǧy dılmar sözder de halyqtyŋ keregıne jaraityn asylyna, ūrpaq mūrasyna ainalar dep senemız.
Akramova Närkes,
M.H Dulati atyndaǧy
Taraz Memlekettık Universitetınıŋ 2 kurs magistranty
