Bılımnıŋ bärı paidaly degen sözben kelısesız be? Qazırgı orta bılım aluşylardyŋ alǧan bılımı erteŋgı şynaiy ömırıne qanşalyqty jaramdy? Şynaiy ömırge qajettı bılımmen, qazırgı berıp jatqan bılımnıŋ arasy qanşalyqty alys? Bügın osy jaiynda oi qozǧap, talqylap körelık. Bırden mysalǧa köşıp, matematika pänın alaiyq. Matematikany 7-synypqa deiın barlyǧy oquy kerek, oǧan eşkım dau tudyrmaidy. Alǧaşqy tört amaldy (alu, qosu, köbeitu, bölu – avt.) ärkım bıluge mındettı. Ol ömırge qajet. Menıŋ qazırgı aitpaǧym, 8-synyptan bastalatyn kosinus, sinus, tangens, kotangens amaldary. Osyndai tereŋ matematikalyq teŋdeulerdı qanşalyqty şynaiy ömırımızge paidalanyp jatyrmyz? Eger būl logikany damytady desek, onda onyŋ ornyn basatyn türlı täsılder bar. Mysaly, şahmat kombinasiiasy aldyŋǧy 7-synypqa deiıngı amaldardy paidalana otyryp logikany damyta alady.
Matematikǧa qabıletı joq nemese ony süimeitın balany 7 synyptan keiın 11 synypqa deiın mäjbürlep oqytu qanşalyqty dūrys dep esepteisız? Al eger matematikaǧa qabılettı, süiıp jaqsy köretın oquşylar bolsa olardy 7-synyptan keiın arnaiy matematikalyq synyp aşyp tereŋdetıp oqytsa bolady. Olardyŋ sany köp te emes. Tıptı arnaiy matematikalyq mektepter de bar. Eger qoǧamda tereŋ matematikter kerek bolsa osy mektepterdegı oquşylar ornyn toltyryp bere alady. Al sol mekteptegı matematikany süiıp oqityn 10, 20 paiyz bala üşın barlyq balany mäjbürlep oqytudyŋ qanşalyqty maŋyzy bar?
İä, oqytqan balalardyŋ barlyǧy matematik bolyp ketpeitının barlyǧymyz jaqsy tüsınemız. Surettı süiıp salatyn qabıletı bar bala nege tereŋ matematikany igeruı qajet? Jalpy qoǧamda matematik degen mamandyq joq, al suretşı mamandyǧy bar. Ekınşı mäsele matematika aptasyna 8-9 ret oqytylady, al ömırge eŋ qajettı deneşynyqtyru – aptasyna 3-4 ret ötedı. Matematikany jaqsy bıletın, bıraq densaulyǧy jiı syr beretın ūrpaq bızge qajet pe? Eger bızdıŋ osynşama küş salyp jatqan tereŋ bılımdı matematikterımız qoǧam problemasyn şeşetın bolsa, onda jyl saiynǧy är mektepten bıtırgen, matematikanyŋ jılıgın şaǧatyn «Altyn belgıge» bıtırgen balalarymyz, matematikterımız qaida kettı degen oi tuady. Sol myqty matematikter ärı ketse matematik mūǧalımı bolady. Sebebı bızde ǧylym jolǧa qoiylmaǧan. Ol ǧylym jolǧa qoiylmasa JOO bıtırgen tülekterımız şetel asyp ketuı ǧajap emes. Bız qanşa bılgendıgımızben emes, sol bılgenımızdı ömırde qanşalyqty jaratyp jatqandyǧymyzben maqtanuymyz qajet. Jalpy şeteldık ǧalymdar bılımdı paidalylyq koeffisent tūrǧysynan qarastyrady. Ol degenımız – bılım tek şynaiy ömırge qajettılıgı tūrǧysynan qarastyrylady degen söz. Iаǧni, ömırde paidaǧa jaramasa ol bılım avtomatty türde artyq bılım bolyp sanalady. Qazaqstannyŋ bılım beru jüiesınde artyq bılımnıŋ bar ekenın şeteldık ǧalymdar da dıleldegen.
1996-1998 jyldary jaŋartylǧan bılım baǧdarlamasy engızılmei tūryp şetelden kelgen ekspertter Qazaqstannyŋ bılım beru jüiesıne zertteu jürgızgen. Qortyndysynda olar Qazaqsatnnyŋ bılımı 3/1 jüiesı boiynşa oqytylyp jattyr dep diagnoz qoiǧan. Oquşylardyŋ är oqyǧan bılımın 3 % desek, sonyŋ tek 1% yn ǧana şynaiy ömırınde kädege jarata alady, al qalǧan 2 % artyq. Iаǧni eş jerge jarata almaityn tek teoriia ǧana. Joǧaryda aitqan artyq bılımge jatatynyn aitqan. Al sızderde qalai degen sūraqqa: bızde 1/1 iaǧni bır bılgenın erteŋınde ömırıne paidalana alatyn bılımdı ǧana beremız degen eken. Bız osy olqylyqty toltyrdyq pa?. Mysaly, oquşylarǧa üi tapsyrmasyn bermeimız dep älemdı taŋ qaldyrǧan Filiandiiada PISA-ǧa (Programme for International Student Assessment) sai älemdegı eŋ ozyq bılımdı memleketterdıŋ ondyǧyna kıretın memleket, osy aitylǧan problemany şeşıp qoiǧan. Olar balalardyŋ qabıletı men erekşelıgıne bailanysty «Oppo» atty pänı engızgen. Ol jerde oquşy 8 synypta öz mamandyǧyn taŋdap, sony ǧana tereŋdetıp oqytady. Būny jasauǧa bızge ne kedergı?
Qazaqstan bılımı mülde basqa baǧytqa būryluy kerek. Menıŋ oiymşa, mekteptıŋ basty mındetı bılım beru ǧana emes, sonymen qatar oquşynyŋ qabıletın anyqtau jäne ony damytu. Bır sözben aitqanda tobyr emes tūlǧa qalyptastyru. Ol üşın aldymen artyq bılımnen qūtylu kerek. Artyq bılımnen qūtylu üşın aldymen är pändegı artyq aqparattyŋ ömırşeŋdıgın anyqtap, eger ol şynaiy ömırge jaramdy bolmasa nemese balany damytuǧa jūmys jasamasa, ondai ölşemge kelmeitın bılımdı avtomatty türde alyp tastau kerekpız. Ondai paidasyz bılımnıŋ ornyna abaitanu (qazaqty tanu üşın), alaştanu (otandy süiiu üşın), şeşendık öner (tıl damytu üşın), alǧaşqy medisina ( jedel järdemge deiın kömek körsete bılu üşın), psihologiia (özın jäne özgenı tüsınu üşın), ädep sabaǧyn ( er men äiel, ülken men kışı mındetterın tüsındıru üşın), taim-menedjment (uaqytyn ünemdı jūmsau üşın), ömır qauıpsızdıgı ( keleŋsız jaǧdailardan saqtanu üşın) siiaqty ömırge eŋ qajettı zäru bılımderdı engızu kerek. Mıne, şet el paidaly bılım dep osyny aityp otyr. Mysaly, osy soŋǧy ömır qauıpsızdıgı degen pän öte maŋyzdy, sebebı üidegı qarapaiym qauıpsızdıktı saqtamaǧannan köptegen balalar baiqamai türlı uly sūiyqtaqtar ışıp, gazdan ulanyp jatady. Mıne, zäru iaǧni eŋ kerektı bılım dep osyny atuǧa bolady.
Endı älemdık deŋgeidegı zäru bılımdı aitatyn bolsaq, qazır gugl, feisbuk siiaqty eŋ ırı kompaniialarǧa sonşalyqty bılımdı adamdar emes, ideia tudyra alatyn kreativtı adamdar qajet. Ony bız erte kezde qiial-ǧajaiyp ertegıler arqyly damytqanbyz. Äigılı psiholog Deniel Goulman «Emosionaldy intellekt» kıtabynda EQ-dıŋ (mınez-qūlyq) IQ-den de artyq ekenın däleldegen. Sondyqtan, bız bala boiynda artyq bılımnen görı osyndai adami qabıletterın arttyru kerekpız. Al, bız älı künge deiın matematika siiaqty artyq bılımnıŋ artynan joŋǧardy quǧan Qabanbaişa qualap kelemız. Qaşan quyp jeterımızdı bır Bılım ministrınıŋ özı bıler...
Aidyn Rahymbaev, tarih pänınıŋ mūǧalımı
