Äbılqaiyr Sqaqov Pavlodar oblysynyŋ äkımı bolyp taǧaiyndalǧaly segız ai boldy. Osy aralyqta onyŋ öŋırde atqarǧan şarualary turaly az jazylyp jatqan joq. Būl joly oblystyq «Saryarqa samaly» gazetınıŋ tılşısı aimaqtyŋ tızgının ūstaǧan basşymen ruhani jäne ūlttyq qūndylyqtar turaly söilesudı jön kördı. Sondyqtan, ony kabinette emes, S.Toraiǧyrov atyndaǧy oblystyq kıtaphanada äŋgımelesuge şaqyrdy.
- Äbılqaiyr Baqtybaiūly, eldegı ırı industrialdyq ortalyqtardyŋ bırı - Pavlodar oblysynyŋ tızgının qolǧa alǧanyŋyzǧa jylǧa juyq uaqyt ötıptı. Araǧa bıraz uaqyt salyp kındık qanyŋyz tamǧan jerge oraldyŋyz. El-jūrtyŋyz jatyrqap qalǧan joq pa eken? Sızdı qalai qarsy aldy?
- Ärine, Pavlodar oblysy – menıŋ tuǧan jerım, tuǧan elım. Būryn osy jerde 15 jyl qyzmette boldym. Jūmys babymen Elordada ıstep, elge qaita oraldym. Mıne, sodan berı segız ai öttı. Tuǧan jerde qyzmet etu oŋai emes. Men öŋırdı, mūnda ömır süretın azamattardyŋ jaǧdaiyn jaqsy bılemın jäne olardyŋ aldyndaǧy jauapkerşılıktı öte joǧary sezınemın. Bırınşı kezekte men qazaqy döŋgelek üstel ūiymdastyrudy jön sanadym. Onyŋ basyna el aǧalary, aqsaqaldardy, ziialy qauym ökılderı men BAQ qūraldary ökılderın jinadym. Olarmen erkın otyryp, tıldesıp, öŋırdegı mäselelerdı talqyladyq. Aqsaqaldar maǧan şyn nietımen batasyn berdı. Ol üşın men öte rizamyn. Jaqsy qabyldady dep aituǧa bolady. Äkımdık qyzmetım bastalǧan kez audandar men qalalar äkımderınıŋ eseptık kezdesulerımen qatarlas keldı ǧoi. Sol jūmys saparlarymdy da aldyŋǧy tolqyn ökılderımen kezdesıp, ziialy qauymnyŋ aqyl-keŋesterıne qūlaq asudan bastadym. Men osy kezdesulerde aitylǧan jaittarǧa ünemı nazar audaramyn. Baianauylǧa barǧanda arnaiy at basyn būryp, Mäşhür Jüsıp babamyzdyŋ kesenesıne ziiarat ettım. Keiın pandemiia bastalyp, halyqpen kezdesuler toqtatyldy. Bıraq, jaǧdai qalpyna kelgennen keiın, men mūndai kezdesulerdı qaita ötkızıp jatyrmyn. Men üşın kez kelgen uaqytta tūrǧyndarmen tıkelei dialog ornatu maŋyzdy.
- Sızdıŋ osy öŋırge basşylyqqa keluıŋız älemdegı kürdelı kezeŋ – pandemiiamen tūspa-tūs keldı. Allaǧa şükır, qazır jaman ındettıŋ betı qaitqan siiaqty. Oblystaǧy ahual qalai bolyp jatyr?
- Jalpy, ındetke qatysty oblys aimaǧyndaǧy jaǧdai tūraqtandy. Qazır provizorlyq bölımşede 14 adam (30.09.20 küngı aqparat boiynşa - red.) em qabyldap jatyr. Özıŋız jaqsy bılesız, auru uşyqqan tūsta auruhanalardaǧy jükteme 98 paiyzǧa jetken bolatyn. Ärine, ındettıŋ betı qaitty eken dep arqany keŋge saluǧa bolmaitynyn jaqsy tüsınemız, sondyqtan bız koronaviruspen küresuge baǧyttalǧan şaralardy toqtatqan joqpyz.
Qazırgı uaqytta aimaqtaǧy ottegımen qamtamasyz etu nüktelerın alty ese köbeitpekpız. Būryn 228 nükte bolsa, qazır olardyŋ sany 1300, keiın 1400-ge jetkızudı közdep otyrmyz. Oblysymyzdyŋ medisina mekemelerınde jasandy jeldetu apparattarynyŋ sany ekı esege artty. Jyl soŋyna deiın üş ese köbeitemız degen josparymyz bar. Qajettı qarajat bölındı. Stasionarlar men därıhanalarda därı-därmek qory jetkılıktı. Būl rette äleumettık-käsıpkerlık korporasiiasy arqyly tūraqtandyru qoryna qajettı qarajat bölınıp, 2,5 mln därı-därmek äkelındı. Būǧan qosa, öŋırımızde 200 tösekke arnalǧan moduldık infeksiialyq auruhana men osyǧan qosymşa Ǧ.Sūltanov atyndaǧy auruhana janynan 60 tösek-oryndyq infeksiialyq klinika korpusynyŋ qūrylysy jürıp jatyr.
Būdan bölek koronavirustyŋ ekınşı tolqynyna daiyndyq retınde oblysymyzda vaksina egu şaralaryn qyrküiektıŋ alǧaşqy künderınen bastap kettık. Dispanserlık esepte tūrǧan adamdarǧa ekpe egılıp jatyr. Osy oraida ırı käsıporyndar men mekemeler qyzmetkerlerıne öz qarajaty esebınen vaksina sala bastady.
Şynynda, būl ındet bızge ǧana emes, bükıl älemge oŋai bolǧan joq. Därıgerler qauymyna auyr boldy. Osyndai kürdelı kezeŋde jankeştılık tanytty, dertı bar janǧa şipa ızdep, aianbai eŋbek ettı. Öz basym pandemiiamen küreste bırauyzdylyq tanytqan barşa jerlesterıme rizaşylyǧymdy bıldıremın. Bız qiyn kezden öttık. Būryn-soŋdy kezdespegen ındetpen küresu kezınde mol täjıribe jinadyq.
Qauıp seiılgenımen, bız kez kelgen jaǧdaiǧa daiyn boluymyz kerek. Pandemiia bızge osyny anyq ūǧyndyrdy. Būdan bölek, öŋırdegı medisinanyŋ osal tūstaryn da anyqtap berdı. Mäselen, osydan üş jyl būryn oŋtailandyru şaralarynyŋ sätsız jürgızıluı saldarynan infeksiialyq qyzmet jüiesı basqa auruhanalarǧa bölınıp tastalǧan eken. Soǧan bailanysty nauqastar oblystyq balalar auruhanasy men Ǧ.Sūltanov atyndaǧy auruhanada emdelıp kelgen edı. Saldarynan infeksiialyq qyzmet sapasy tömendep ketkenı belgılı boldy. Bız osy mäselenı keşendı türde şeşuge kırısıp kettık.
- Äbılqaiyr Baqtybaiūly, öŋırdıŋ damu dinamikasy jaily tūrǧyndarmen eseptık kezdesulerden, oblystyq mäslihat deputattary aldyndaǧy esepterıŋızden, merzımdı baspasöz betterınen jaqsy bılemız. Bügıngı äŋgımemızde ruhani qūndylyqtardy tılge tiek etuge basymdylyq bersek degen nietımız bar.
- Osy taqyrypty kötergenıŋızge rahmet. Men üşın basşy retınde ǧana emes, azamat, äke retınde de öte maŋyzdy mäsele. Ruhani qūndylyqtar ındet nemese basqa da kölemdı problemalar aiasynda joǧalyp ketpeuı tiıs dep esepteimın. Ruhani bailyq adamnyŋ jeke basynan, tärbiesınen, mädenietınen bastalady. Menıŋ tüsınıgımde adam özı ömır sürıp otyrǧan qoǧamǧa sai azamatty tärbieleuge tiıs. Ata-babamyzdan bızge jetken ūlttyq qūndylyqty saqtai bılu – ärqaisymyzdyŋ paryzymyz. Ūrpaǧymyzǧa osy bır asyl qasietterdı darytu – täuelsız elımızdıŋ baqytty keleşegı üşın jasalatyn jūmys.
- Auyl - bızdıŋ altyn besıgımız. Auyl dese, bärımızdıŋ köz aldymyzǧa şybyqty at qyp mıngen balalyq şaq keledı. Sız üşın būl ūǧym nenı elestetedı?
- Men auyl turaly aitqanda toqtai almaimyn. Auyl – menıŋ tuǧan jerım, balalyq şaǧym, menıŋ mektebım... Bärımız de sol auyldan şyqtyq qoi. Men üşın auylmen tyǧyz bailanysty bır ūǧym bar. Ol - eŋbek.
Jaz bolsa, maldy örıske qosu, qysta jem-şöbın beru, qūdyqtan su tasu, baqşa egıp, şöbın jūlu, qysqyǧa otyn-su, jem-azyq daiyndau degendei tırlıkter ǧoi. Eŋbektıŋ ne ekenın men jetı-segız jasymnan bastap bıldım. Aldymen mektepke barmas būryn, qoradaǧy tırlıktı rettep, mal jaiǧaitynbyz. Sabaq bıtken soŋ da osy şarua, odan bölek «fliagany» jazda arbaǧa, qysta şanaǧa salyp alyp, su tasitynbyz. Bılesız ǧoi, auylda şarua bıtpeidı. Üi tapsyrmasyn ülgermei, sabaq arasyndaǧy üzılıs kezınde oryndaitynmyn. Balaǧa ūqsap oinauǧa da mümkındık tabatynmyn. Odan soŋ, keşkı mal jaiǧau jūmystary qaita bastalady emes pe?! Auylda bolmaǧan adam mūny tüsınbeidı. Menıŋ dostarym balalyq şaǧym turaly osyndai estelıkterımdı estıgende qatty taŋǧalady. Bıraq, Sız menı jaqsy tüsınesız dep oilaimyn. Ata-analarymyz osylai eŋbekpen tärbieledı. Sodan jaman bolǧan eşkımdı körmeppız. Mıne, balalyq şaqtyŋ estelıgı osyndai.
Taǧy bır aita keterlıgı, auyl dese eŋ aldymen köz aldyma äjem keledı. Men atamdy köre almadym. Bıraq, atamnyŋ ornyn joqtatpai qara şaŋyraqqa ie bolǧan, qazaqy tärbiemen susyndatqan äjemnıŋ orny men üşın erekşe. Ortasynda bedeldı, dana äiel, asyl äje bola bıldı. Bügıngıdei esımde, äjem ünemı: «Adam bolam deseŋder, ekı qasiettı joǧaltpaŋdar. Adamgerşılık jäne eŋbekqorlyq. Osy ekeuı abyroilaryŋdy asqaqtatyp, jūrt qatarly ömır süruge jeteleidı. Qatarlastaryŋa syily bolasyŋdar», - dep otyratyn. Endı, mıne, özımız er jetıp, ata-ana atanǧan şaqta balalarymyzǧa sol äjemnıŋ tälım-tärbiesın aityp otyramyz. Şamamyz kelgenşe, ülkenderden alǧan tärbienı ūrpaǧymyzǧa darytuǧa talpynamyz.
Sondyqtan, menıŋ ömırımde auyldyŋ alatyn orny bölek. «Auyl – el besıgı» atty kezınde memlekettık baǧdarlama qabyldandy. Osy jäne basqa da jobalar aiasynda qanşama auyldardaǧy joldardy kürdelı jöndeuden ötkızıp jatyrmyz. Oǧan 2,5 mlrd. teŋgege juyq qarajat qarastyrylǧan. Mäselen, tek 2020 jyly 114 km-den astam jol jöndelıp bıtuı tiıs. Būl - ötken jylmen salystyrǧanda üş ese köp. Jalpy, auyldardy damytuǧa tek osy jyly 22,5 mlrd. teŋge bölındı. Auyldy damytu üşın qolymyzdan kelgen barlyq jaǧdaidy jasaimyz. Odan bölek, menıŋ öz tarapymnan auylǧa degen erekşe jyly közqarasym bar. Öitkenı, men de auyldan şyqtym.
- Aitpaqşy, osy taqyrypta söz qozǧalsa, qūlyn-taidyŋ jalyna jabysqan balalyq şaq oiǧa oralady. Şynyŋyzdy aityŋyzşy, soŋǧy ret atqa qaşan mındıŋız?
- Ras aitasyz. Bala künımızde oiyn balalary jinalyp alyp, tai mınetınbız. Qūlyn kezınen jügen-noqta saluǧa daiyndap, tai üiretkenımız esımde. Ökınışke orai, qazır künde atqa mınetındei mümkındık joq. Öz basym atqa soŋǧy ret byltyr qysta otyrdym. Ol kezde Nūr-Sūltan qalasynda tūratynmyn. Bır demalysta künnıŋ aiazyna qaramastan, dosymmen baryp, seruendedık. Bala künım esıme tüsıp kettı me, jiyrma gradustyq suyqqa qaramai, ekı saǧat uaqytymdy tabiǧat aiasynda ötkızıppın. Atqa mınu – men üşın qarapaiym sport qana emes, şarşaǧandy basatyn, ruhty köterıp, jan dünienı tazartatyn terapiia. Şynymen, auyryp jürgen arqam jazylyp kettı.
Jalpy, tört tülık ışınde jylqy öte sezımtal keledı ǧoi. Ol qoryqqandy sezedı. Jaqsy körgen adamǧa bas bermeitın asaudyŋ özı baǧynady. Menıŋ oiymşa, ärbır azamat osy jylqyny baptau, mınu mädenietın barynşa nasihattauy kerek. Bır mezgıl uaqyt tauyp, bala-şaǧamyzdy jylqyǧa jaqyn
qylyp tärbielesek, ūtylmasymyz anyq.
- Rasynda da bügın ata-babamyzdan kele jatqan ūlttyq qūndylyqtarymyzdyŋ denı saǧymǧa ainaldy. Oǧan, ärine, örkeniettıŋ äserı tiıp jatqany tüsınıktı. Desek te, «auyzdy qu şöppen sürte beruge» bolmas. Qoǧamymyz ruhani jaŋǧyru ürdısın keŋınen nasihattai bastady. Bızdıŋ aimaqta ūlttyq qūndylyqtarymyzdyŋ saqtalu deŋgeiı qanşalyqty dep oilaisyz?
- Ūlttyq qūndylyqty saqtau, ruhani jaŋǧyru mäselesı kün tärtıbınen tüspeuı tiıs. Ata-babamyzdan kele jatqan salt-dästür eşqaşan ūmytylmaǧany abzal. Būl – bızdıŋ azamattyq boryşymyz, basty mındetımız. Uaqyt öter, zaman özgerer. Al, bızdıŋ basty bailyǧymyz - ūlttyq qūndylyǧymyzǧa degen közqaras mäŋgılık boluy şart. Bır ǧana mysal. Biylǧy jyly oblysymyzda Ūly Abaidyŋ 175 jyldyǧyna orai, aituly şaralar josparlanǧan edı. Bıraq, pandemiiaǧa bailanysty olar onlain türde jüzege asyp jatyr. Būdan mereitoidyŋ maŋyzdylyǧy tömendemeidı ǧoi. Karantin de tyiylar, qalypty ömırge oralarmyz. Būiyrtsa, danyşpan babamyzdyŋ mereitoiy öz deŋgeiınde atalyp öter.
Toi demekşı, ruhani qūndylyqtardyŋ joǧalmaǧany osy otbasylyq toilardan da belgılı ǧoi. Qazır toi köp, soŋǧy kezderı aptanyŋ basynan bastap künde äiteuır bır otbasylyq merekelık şara bolyp jatady. Şıldehana, besık toi, sündet toi, tılaşar, mereitoi, üilenu men qyz ūzatu – osynyŋ bärı atadan balaǧa berılıp kele jatqan ruhani qūndylyqtar ǧoi. Tek tuǧan-tuys, dos-jaran bolǧan soŋ, bärı osyndai atauly kündı dästür men salttyŋ maǧynasyna tereŋ üŋılmei-aq jeŋıl-jelpı qarap, toilap ketkenı dūrys emes. Bıraq, pandemiia bastalǧaly qazır toi-dumanǧa tyiym salyndy. El-jūrt osy dästürdı äbden saǧynyp jür. Osy tūsta karantinnıŋ bır paidasy boldy dep esepteimın. Iаǧni, osy üzılıs kezınde halyq dästür men salttyŋ maŋyzdylyǧy men qadırıne erekşe nazar audara bastady. Oǧan beijai qarauǧa bolmaitynyn, ata-babadan qalǧan ruhani mūrany barynşa saqtap, jaŋǧyrtu kerektıgın adamdar qazır äbden tüsıngen siiaqty. Būl - jaqsy nyşan.
Odan bölek, karantin bastalmai tūryp, Jüsıpbek Aimauytov atyndaǧy oblystyq qazaq muzykalyq drama teatrynan Kenjebai Ahmetov pen Janat Hadjievtıŋ «Erte oiandym, oilandym» qoiylymyn tamaşaladym. Keremet ruhani azyq boldy öz basyma! Abaidyŋ jastyq şaǧyn suretteitın bır epizodtyŋ osy küngı maŋyzdylyǧyn aita ketkım kelıp otyr. Romandy oqyǧan adamdar bıledı. Qalada oquda bolǧan on üş jasar bala Abai eldegı «äŋgımelerge» bola jazalanǧan adamdardy köredı. Ädıletsızdıkpen küresıp jürgen onyŋ dünietanymynda ülken sılkınıs bolǧany belgılı. Qysqasy, spektakl tüsıngen adamǧa oi saldy. Zamannyŋ özgergenıne qaramastan, būl - bügıngı qoǧamnyŋ da problemasy. Dälelsız, negızsız aitylatyn söz köbeiıp kettı. Är sözdıŋ aitylar jönı, orny bar ekenın ūmytpaǧan jön. Sözge saq boluymyz kerek. Söz qylyştan da ötkır. Jahandanuǧa jūtylyp ketpeu üşın osyndai ruhani qūndylyqtardy därıpteitın şaralardy eşqaşan toqtatpau kerek.
- Älemge tanymal bır saiasatker: «Eger tıl men mädenietıŋ joǧalsa, şekarany aşa sal. Bärıbır neŋdı qorǧaisyŋ? Būl endı senıŋ elıŋ emes...», - deptı... Kädımgıdei oi salatyn qanatty söz eken.
- Sūraǧyŋyzdyŋ tüpkı oiyn tüsındım. Tıl turaly aitar bolsaq, qazır tılımızdıŋ damuyna qatysty az aitylyp jatqan joq. Dūrys-aq. Men oblysqa kelgennen keiıngı eŋ alǧaşqy äkımdık otyrysynda qaralǧan mäsele de tılge qatysty boldy. Memlekettık tıldı damytu baǧdarlamasynyŋ jüzege asyryluyn talqyladyq. Osy otyrysta oblys deŋgeiınde tılderdı damytudyŋ konsepsiiasy qabyldandy. Soǧan sai jūmys qolǧa alyndy. Jalpy, tıldıŋ damuy bilık nemese tıl mamandary ǧana ainalysatyn mäsele emes, oǧan bükıl qoǧam bolyp atsalysu kerek. Bolaşaq üşın bärımız jauaptymyz. Sol sebeptı men, bilık ökılı retınde, būl mäselenı ziialy qauym, jastar, BAQ qūraldary, iaǧni köpşılık bolyp bırge qolǧa alsaq, mäselenı şeşudıŋ jolyn bırge qarastyrsaq degen niettemın. Jūmyla kötersek, jük jeŋıl dep oilaimyn.
- Äbılqaiyr Baqtybaiūly, az-kem äŋgıme barysynda Sızdıŋ jeke tūlǧalyq qasietterıŋızdı de baiqap otyrmyn. Jūmysbasty azamat bolǧan soŋ, uaqyttyŋ tapşylyǧy öz äserın tigızbei qoimaityny tüsınıktı. Dese de, otbasy-oşaq qasynda ūlttyq qūndylyqtar turaly aityla ma?
- Ärine, men, azamat retınde, eŋ aldymen äkelık mındettı aldyŋǧy orynǧa qoiamyn. Äkım bolu ol – qyzmet. Bala tärbiesıne ata-ana jauapty. Oqyǧan-toqyǧanymyz bar. Ol az bolsa, äke-şeşe men ata-äjeden alǧan tärbiemız bar degendei, öz balalaryma ünemı «adam bol, adal bol» degendı sanasyna qūiyp otyramyn. Ūl-qyz dep jıktemei, bärıne bırdei qaraǧym-aq keledı. Bıraq, bızde «qyz – qonaq» degen qanatty söz bar, sondyqtan Dıldäma degen közqarasym airyqşa jyly.
- Dıldä? Halqymyz esım beruge erekşe män bergen ǧoi. Qyzyŋyzdyŋ atyn kım qoidy?
- İä, at beru kezınde kım bolsyn yrymǧa jügınetını belgılı. Qyzymyzdyŋ atyn joldasym ekeuımız aqyldasyp otyryp, özımız qoidyq. Abai atamyzǧa jar boluǧa laiyq tūlǧanyŋ esımın erekşe baǧalaitynmyn. Bır ūlymnyŋ aty – Tarlan. Erjürek, jıgerlı, taŋdauly degen maǧynalardy bıldıredı. Kenjemız – Samir. Ol esım de tılmäş, bıtımger degen maǧynada qoldanylady.
- Ata-ana üşın bala tärbiesı jauapty mındet dep öttıŋız. Üidegı ūsaq-tüiek şarualardy jasap, balǧa-şege ūstap degendei, äkelık önegeŋızdı körsetetın şyǧarsyz?
- Joǧaryda aityp ötkenımdei, auylda ösken balaǧa ūsaq-tüiek jūmys qiyndyq tuǧyzbaidy ǧoi. Jöndeu jūmystaryn jasaimyn dep ötırık aitpai-aq qoiaiyn. Esıktıŋ tūtqasy, su aǧatyn krandy qalpyna keltıru siiaqty şarualardy özım jasai beremın. Balǧa-şege ūstauǧa äbden jattyqqanbyz. Al, endı jūmys kürdelı bolyp jatsa, sol saladaǧy öz ısınıŋ şeberlerıne jügınetınımız ras. Men jūmysta äkım şyǧarmyn, al üide äkemın, sondyqtan basty mındetım – äkelık paryzymdy oryndau.
- Uaqyt tauyp, şynaiy sūhbat bergenıŋızge raqmet. Maqsat-mūrattaryŋyz oryndala bersın.
- Mazmūndy da maǧynaly sūhbatqa şaqyrǧanyŋyz üşın Sızge de raqmet.
Äŋgımelesken - Jūmabek Smanov.
