Keşelı berı qazaqstandyq äleumettık jelını saiqymazaq ärtıs Saşa Baron Koen jaryp tūr. Qazaq qoǧamy üşın Borat degen atpen tanymal būl keiıpker būǧan deiın «Borat» filmı arqyly atyn şyǧarsa, al qazır ekınşı filmınen bölek, Qazaqstannyŋ memlekettık tuyn qorlau äreketımen jūrttyŋ nazaryn özıne būrdy.
Boratqa qatysty keşegı künı äleumettık jelını dür sılkıntken videoǧa toqtaludan görı, sol videoǧa qatysty äleumettık jelıdegı bırqatar pıkırlerdı nazarlaryŋyzǧa ūsynudy jön sanadyq.
Qazaqstannyŋ Türkiiadaǧy tötenşe jäne ökılettı elşısı Abzal SAPARBEKŪLY: «Maǧjan atamyz Alystaǧy bauyryma degen jyrdy osy türık aǧaiynǧa bosqa arnamasa kerek. Ärine türık jūrty basqa eldıŋ ūlttyq simvoldaryna qūrmetpen qaraityn halyq. Alaida tuysqan, bauyr, dos halyqtyŋ namysyn öz namysyndai köretın märt halyq», dep jazyp, el nazaryna qysqaşa ǧana beineroliktı ūsyndy.
Al şymkenttık Niiaz DÄULET: «Memlekettıgımızdı aiqyndap, tanytyp tūratyn nyşanymyz.
- Ölıp bara jatsaŋda tuyŋ jyǧylmasyn degen halyqpyz.
Ūlybritaniia - koroldık memleket. Tuy bar, qadırı joq nemese olar üşın bärıbır kompleks joq. Tuynan türsi (trusi) tıkken el.
Saşa Koen (şoşqalar renjıp qalmasyn) - denı sau emes kloun
Qazaq degen mal baqqan elmız, eşkımge soqtyqpai jai jatqan elmız.
Elımızden qūt-bereke qaşpasyn dep, jerımızdıŋ şetın jau baspasyn dep naizasyna jylqynyŋ qylyn taqqan elmız.
Dūşpan basynbaǧan elmız, basymyzdan söz asyrmaǧan elmız.
Dosymyzdy saqtai bılgen elmız, däm-tūzyn aqtai bılgen elmız.
Bıraq asqaqtaǧan han bolsa – han ordasyn taptai bılgen elmız.
Atadan ūl tusa – qūl bolamyn dep tumaidy, anadan qyz tusa – küŋ bolamyn dep tumaidy, ūl men qyzyn jatqa qūl men küŋ etıp otyra almaityn elmız.
Sen temır bolsaŋ, bız kömırmız – erıtkelı kelgenbız, qazaq-qalmaq balasyn telıtkelı kelgenbız.
Tanymaityn jat elge — tanysqaly kelgenbız, tanysuǧa könbeseŋ – şabysqaly kelgenbız.
Sen qabylan bolsaŋ, men arystan – alysqaly kelgenbız, tūtqyr sary jelımmen jabysqaly kelgenbız.
Bıtım berseŋ – jönıŋdı ait, bermeseŋ – tūrysatyn jerıŋdı ait!”
Būl sözderdı aitqanda Qazybek bi babamyz 14 jasta eken. Sevan Rabdandy (jauyz joŋǧar qontaişysy) dalbasalatyp qoiǧan eken sonda.
Rämızımızdı qorlap, Memlekettıgımızdı taptaǧan, Ūltymyzdyŋ abyroiyn tökken film tüsırılıptı. Aldynda şyqty. Älgı kloun oinaidy.
Qazybek bi babamyzdai bır oǧlannyŋ bolmaǧany ma? Ökınıştı.
Bız älde ışımızden bır bırımızdı talap jüre beremız be?
Qazır baiyrǧy şaq emes, atqa qonyp, qaiqy qylyş asynyp jolǧa şyǧatyn. İä, baqsaq mümkın bızdıŋ emosiiaǧa berılıp, bır oiran ūiymdastyruymyz keibır jymysqy älemdık saiasi oiynşy lobbister üşın qajet bolyp otyrǧan da şyǧar», -dep būl mäselenı halyqaralyq deŋgeide şeşudı sūrap Erlan QARİN, Batyrhan QŪRMANSEIIT aǧalaryna sūrau saldy.
Tanymal jurnalist Ashat SADYRBAI: «Bız memlekettık rämızderımızdı qūrmetteĭmız. Özge bır eldıŋ tentegınıŋ filmın jarnamalauǧa atsalysqym kelmeĭdı. Tentektı tentek degen saĭyn börkı qazandaĭ bolady. Olarǧa köŋıl audaryp, bassyzdyqqa bas qatyrudyŋ qajetı joq. Tudy mazaq etkenı üşın zaŋ aldynda jauap bersın. Zaŋ ǧana ornyna qoiady dep oĭlaĭmyn».
Qyzylordalyq Dmitirii POPOV-tyŋ: «Mojno şutit nad kem ugodno i nad chem ugodno, no ne nasionalnymi simvolami strany. Ni odno gosudarstvo v mire, kakim by on prodvinutym ne byl, ne poterpit nadrugatelstvo nad svoim Nasionalnym flagom. Şutki, şutkami, no to chto oni delaiut, eto uje perebor, priamoe oskorblenie seloi strany i nasii», -degen jazbasyna Malik Adenov: «Iа toje na pervyi film Borata zlilsia, nas pozorit. No proşlo vremia, naş vlast opozorila, unizilo naşu stranu tak chto Boratu i ne snilos. Tak chto eto erunda chto on tvorit», -dep jauap jazdy.
Dastan MYRZA: «Boratqa nesıne renjisızder, dostar?Altyn sandyqtyŋ üstınde jalaŋbūt otyrǧan elmız. Ol ras. Suretkerdıŋ qiialyna şek bar ma, bıreudıŋ jobasy bolsa da astyrtyn türde sony jetkızıptı. Älde şyndyqtyŋ aşy bolaryn bılmep pe edıŋızder?»
Quanyş EDILHANTEGI: «Ökınışke orai Borattıkı dūrys siiaqty, bıraq onyŋ mazaǧy bır adamǧa, sol ornatqan sistemaǧa ǧana baǧyttalǧan-au dep oilaimyn. Bız, qazaq halqy, ūialatyndai eş ornymyz joq, ūialsa bükıl älemge öz elın mazaq etkızıp qoiǧan topastar ūialsyn.
Äitpese bızdıŋ ne künämız bar - eşkımnıŋ ala jıbın attaǧanymyz joq, eşkımge ziianymyz tigen joq, qaita basqalardy bauyrymyzǧa tartqannan basqa. Al el basqaryp otyrǧandardyŋ, rasynda da Borat mazaqtaityndai tūstary köp. Australiiadaǧy teŋız jaǧalauyndaǧy alyp eskertkıştı qaraŋyz, bärı soǧan tabynyp jatyr. Solai ekenı ötırık emes qoi - bükıl köşe, äuejai, mektep, JOO, tıptı qalaǧa şeiın qaptap kettı emes pe?»
Feisbuk äleumettık jelısındegı Boratqa qatysty pıkırler sanaluan. Bırı nazarǧa almaudy aitsa, endı bırı namysty taptatpauǧa şaqyruda. Qalai desek te, Qazaqtyŋ kök tuynyŋ tabanǧa taptalyp, mazaqqa ainaluy eşkımdı de bei-jai qaldyrmaǧany sözsız. Äleumettık jelı ulap-şulap, uaqyt öte basylady, ıs osymen bıtedı me? Ärı qalai būl mäselenıŋ şeşımı qalai tabylady? Äzırge belgısız. Belgısız bolatyny, maqala jariialanǧan osy minuttarǧa deiın Qazaq bilıgı tarapynan resmi mälımdeme jasalmady.
İnternet iırımderınen türlı memleketterde rämızderdı qorlauǧa qatysty bolǧan oqiǧalar tızbegın tauyp aldyq. Mysaly, İzrailde memlekettık tudy qorlaǧan adam üş jylǧa qamauǧa alynyp, 60 myŋ şekel aiyppūl töleidı eken. İzraildıŋ ekı tuyna qyzyl boiau jaqqany üşın Ramle Adel Amasistı Tel Aviv soty «memlekettıŋ tuyn qorlau-sol memlekettıŋ halqyn qorlau» dep aiyptap, jazaǧa tartypty.
İspaniiada äzılkeş Daniel Mateo äzıl baǧdarlama barysyndaǧy qoiylymda ispan memlekettık tuymen mūrnyn sürtkenı üşın qylmystyq jauapqa tartylǧan eken. Moldovanyŋ ekı köşe sypyruşysy qoqys tasu üşın memlekettık tudy qoldanǧany üşın bır jylǧa bas bostandyǧynan aiyrylǧan. Ūlybritaniiada Pink Floyd tobynyŋ gitaristı Devid Gilmor Bırıkken Koroldıktıŋ tuyna süiengenı üşın jauapqa tartylsa, AQŞ-tyŋ Jaŋa Orlean ştatynda Uiliam Mamford degen adam tudy otqa jaqqany üşın ölım jazasyna kesılıptı. Äitse de, būl ötken ǧasyrda bolǧan oqiǧa desedı. Bıraq amerikandyqtar jazanyŋ osy türın qaita qoldanu keregın jiı köterıp jürgen körınedı. Änşı Paulina Rubio suretke tüsu kezınde Meksikanyŋ tuyn jamylǧy retınde qoldanǧany üşın jauapqa tartylǧan.
Basqa eldermen salystyrǧanda, Türkiia özınıŋ tuyna asa qūrmetpen qaraityn jäne özgelerden de sony talap etetın bırden bır el. Türık delegattary özderı barǧan kez kelgen elde Türkiianyŋ memlekettık tuynyŋ qai jerde, qalai ılınıp tūrǧanyna deiın tereŋ män beredı eken. Eger türıktıŋ tuy tiıstı ornynda tūrmasa, türık delegattary kelgen jerınen terıs būrylyp şyǧyp kete beredı deidı bıletınder.
Joǧaryda söz etken oqiǧalar ärbır eldıŋ memlekettık rämızınıŋ qanşalyqty maŋyzǧa ie ekenın aiǧaqtap berse kerek tı.
2019 esquire.kz saityna bergen sūhbatynda Borat:«Qazaqstan ömırımde estımegen, men bılmeitın el bolǧandyqtan, sol eldı filmıme taŋdap aldym. Postkeŋestık bır eldegı keibır jaǧdailardy öz şyǧarmamda nege körsetpeske? Men Qazaqstandy mazaq etken joqpyn. Menıŋ oidan qūrap, oilap tapqan elım rasymen de jer betınde bar dep oilaityn adamdarǧa külkım keledı jäne menıŋ mazaq etetınım de sol adamdar», -deidı.
Bälkım, Borat rasymen de miy jetken dünienı jasap, elge film degızıp ūsynǧan bolar. Alaida Qazaqtyŋ memlekettık tuyn jelbıretıp qoiyp, jüikege salmaq salatyn beinerolik tüsıruıne, film tüsıruıne adami aqyly jol bermeuge tiıs edı. Ärine, eger Boratta adami aqyl bar bolsa...
Tanymal jurnalist Ashat SADYRBAI: «Bız memlekettık rämızderımızdı qūrmetteĭmız. Özge bır eldıŋ tentegınıŋ filmın jarnamalauǧa atsalysqym kelmeĭdı. Tentektı tentek degen saĭyn börkı qazandaĭ bolady. Olarǧa köŋıl audaryp, bassyzdyqqa bas qatyrudyŋ qajetı joq. Tudy mazaq etkenı üşın zaŋ aldynda jauap bersın. Zaŋ ǧana ornyna qoiady dep oĭlaĭmyn».
Qyzylordalyq Dmitirii POPOV-tyŋ: «Mojno şutit nad kem ugodno i nad chem ugodno, no ne nasionalnymi simvolami strany. Ni odno gosudarstvo v mire, kakim by on prodvinutym ne byl, ne poterpit nadrugatelstvo nad svoim Nasionalnym flagom. Şutki, şutkami, no to chto oni delaiut, eto uje perebor, priamoe oskorblenie seloi strany i nasii», -degen jazbasyna Malik Adenov: «Iа toje na pervyi film Borata zlilsia, nas pozorit. No proşlo vremia, naş vlast opozorila, unizilo naşu stranu tak chto Boratu i ne snilos. Tak chto eto erunda chto on tvorit», -dep jauap jazdy.
Dastan MYRZA: «Boratqa nesıne renjisızder, dostar?Altyn sandyqtyŋ üstınde jalaŋbūt otyrǧan elmız. Ol ras. Suretkerdıŋ qiialyna şek bar ma, bıreudıŋ jobasy bolsa da astyrtyn türde sony jetkızıptı. Älde şyndyqtyŋ aşy bolaryn bılmep pe edıŋızder?»
Quanyş EDILHANTEGI: «Ökınışke orai Borattıkı dūrys siiaqty, bıraq onyŋ mazaǧy bır adamǧa, sol ornatqan sistemaǧa ǧana baǧyttalǧan-au dep oilaimyn. Bız, qazaq halqy, ūialatyndai eş ornymyz joq, ūialsa bükıl älemge öz elın mazaq etkızıp qoiǧan topastar ūialsyn.
Äitpese bızdıŋ ne künämız bar - eşkımnıŋ ala jıbın attaǧanymyz joq, eşkımge ziianymyz tigen joq, qaita basqalardy bauyrymyzǧa tartqannan basqa. Al el basqaryp otyrǧandardyŋ, rasynda da Borat mazaqtaityndai tūstary köp. Australiiadaǧy teŋız jaǧalauyndaǧy alyp eskertkıştı qaraŋyz, bärı soǧan tabynyp jatyr. Solai ekenı ötırık emes qoi - bükıl köşe, äuejai, mektep, JOO, tıptı qalaǧa şeiın qaptap kettı emes pe?»
Feisbuk äleumettık jelısındegı Boratqa qatysty pıkırler sanaluan. Bırı nazarǧa almaudy aitsa, endı bırı namysty taptatpauǧa şaqyruda. Qalai desek te, Qazaqtyŋ kök tuynyŋ tabanǧa taptalyp, mazaqqa ainaluy eşkımdı de bei-jai qaldyrmaǧany sözsız. Äleumettık jelı ulap-şulap, uaqyt öte basylady, ıs osymen bıtedı me? Ärı qalai būl mäselenıŋ şeşımı qalai tabylady? Äzırge belgısız. Belgısız bolatyny, maqala jariialanǧan osy minuttarǧa deiın Qazaq bilıgı tarapynan resmi mälımdeme jasalmady.
İnternet iırımderınen türlı memleketterde rämızderdı qorlauǧa qatysty bolǧan oqiǧalar tızbegın tauyp aldyq. Mysaly, İzrailde memlekettık tudy qorlaǧan adam üş jylǧa qamauǧa alynyp, 60 myŋ şekel aiyppūl töleidı eken. İzraildıŋ ekı tuyna qyzyl boiau jaqqany üşın Ramle Adel Amasistı Tel Aviv soty «memlekettıŋ tuyn qorlau-sol memlekettıŋ halqyn qorlau» dep aiyptap, jazaǧa tartypty.
İspaniiada äzılkeş Daniel Mateo äzıl baǧdarlama barysyndaǧy qoiylymda ispan memlekettık tuymen mūrnyn sürtkenı üşın qylmystyq jauapqa tartylǧan eken. Moldovanyŋ ekı köşe sypyruşysy qoqys tasu üşın memlekettık tudy qoldanǧany üşın bır jylǧa bas bostandyǧynan aiyrylǧan. Ūlybritaniiada Pink Floyd tobynyŋ gitaristı Devid Gilmor Bırıkken Koroldıktıŋ tuyna süiengenı üşın jauapqa tartylsa, AQŞ-tyŋ Jaŋa Orlean ştatynda Uiliam Mamford degen adam tudy otqa jaqqany üşın ölım jazasyna kesılıptı. Äitse de, būl ötken ǧasyrda bolǧan oqiǧa desedı. Bıraq amerikandyqtar jazanyŋ osy türın qaita qoldanu keregın jiı köterıp jürgen körınedı. Änşı Paulina Rubio suretke tüsu kezınde Meksikanyŋ tuyn jamylǧy retınde qoldanǧany üşın jauapqa tartylǧan.
Basqa eldermen salystyrǧanda, Türkiia özınıŋ tuyna asa qūrmetpen qaraityn jäne özgelerden de sony talap etetın bırden bır el. Türık delegattary özderı barǧan kez kelgen elde Türkiianyŋ memlekettık tuynyŋ qai jerde, qalai ılınıp tūrǧanyna deiın tereŋ män beredı eken. Eger türıktıŋ tuy tiıstı ornynda tūrmasa, türık delegattary kelgen jerınen terıs būrylyp şyǧyp kete beredı deidı bıletınder.
Joǧaryda söz etken oqiǧalar ärbır eldıŋ memlekettık rämızınıŋ qanşalyqty maŋyzǧa ie ekenın aiǧaqtap berse kerek tı.
2019 esquire.kz saityna bergen sūhbatynda Borat:«Qazaqstan ömırımde estımegen, men bılmeitın el bolǧandyqtan, sol eldı filmıme taŋdap aldym. Postkeŋestık bır eldegı keibır jaǧdailardy öz şyǧarmamda nege körsetpeske? Men Qazaqstandy mazaq etken joqpyn. Menıŋ oidan qūrap, oilap tapqan elım rasymen de jer betınde bar dep oilaityn adamdarǧa külkım keledı jäne menıŋ mazaq etetınım de sol adamdar», -deidı.
Bälkım, Borat rasymen de miy jetken dünienı jasap, elge film degızıp ūsynǧan bolar. Alaida Qazaqtyŋ memlekettık tuyn jelbıretıp qoiyp, jüikege salmaq salatyn beinerolik tüsıruıne, film tüsıruıne adami aqyly jol bermeuge tiıs edı. Ärine, eger Boratta adami aqyl bar bolsa...
Rauana DİMAŞQYZY,
«Adyrna» ūlttyq portaly.
Foto aşyq derekközden alyndy.
Ūqsas jaŋalyqtar
