Azamat sözı qazırgı tıldık qoldanysta ekı türlı maǧynalyq qabat jüktep qoldanylady. Zaŋ-sot jüiesınde, resmi ıs-qaǧazdar tıldık stilınde termindık atau retınde (adamdardyŋ barlyǧyna bırdei: azamat, azmatşa) aitylady. Ekınşısı, etnotanymdyq, körkem stilde jeke sipatta erteden kele jatqan ekspressivtık ūǧym-maǧynasynda jūmsalady. Ony tarihi ädebi tıldıŋ jolyndaǧy stildık qabattardan anyqtaimyz.
Azamat sözınıŋ ertedegı maǧynasy «qaru asyp atqa mınetın er adam, jasaqşy» degendı bıldırgen. Qazaqtyŋ köne epos jyrlarynda, handyq däuır jyraular tılınde semantikalyq mazmūnyn aşa tüsu üşın «jıgıtter, şoralar, er» sinonimderın qatar qoldanady. Bergıdegı Mahambet tılınde sol kezeŋdegı oqiǧalarǧa bailanysty adamdardyŋ äleumettık bailanysyn berude «joldastar, azamat» tızbegı sözdıŋ semantikalyq özegın küşeitu maqsatynda qatar berıledı: «Qasyma ergen joldastar, Joldastarym mūŋaima!». Azamat sözınıŋ negızgı maǧynasyn Ş. Uälihanov «kämlettık jasqa jetıp, otbasy qūrǧan adam» dep tüsındıredı. Būnyŋ semantikalyq tızbegı bolyp «jasaqşy, elıne, otbasyna qorǧan jauynger» ūǧymdary jalǧasa alady. Osy pıkırlerge süiene otyryp R. Syzdyq sözdıŋ leksikalyq maǧynasyn körsetude, «kämletke tolyp erjetken adam, jıgıt» jäne «belgılı bır memleketttıŋ teŋ qūqyqty adamy» (QÄTS, 2006, 111) degen qūqyq salasynda termindık maǧynadaǧy söz bolyp tanylady» deidı [Syzdyqova R. Sözder söileidı. Almaty. Arys. 2004j. 246-247].
Azamat sözınıŋ jalpy leksikasy «tūlǧa» ūǧymyna saiady. Arab tılınde būl söz osy tūlǧada qoldanylyp, «aibyndylyq, ūlylyq» degendı bıldıredı eken (QTAPSTs. G. Mamyrbekova. 2017j). Demek, arab tılınen engen degen joramal da joq emes. Bıraq, bız sözdıŋ türkılık bastaularyn köremız.
Tūlǧa sözı halyqaralyq termindık atau (jeke tūlǧa//indvid ˂ adam) bolyp ta qoldanylady. Tūlǧa sözı semantikasyn «adam» ūǧymynan alatyny belgılı. «Azamat» sözınıŋ qazaq etnotanymynda effektı-ekspressivtık qabatty maǧynalarǧa ie. Iаǧni, «er jetu, ülken jıgıt bolu» odan ary örısteu barysynda «el, halyq sözın ūstaityn basşy, el qorǧany, halyq tıregı» qatarlarynan ärı qarai «otbasy, otaǧasy, üidıŋ ülkenı, otbasynyŋ ūiytqysy» degen semantikalyq qabattardy tüzedı. Barlyǧy jiylyp kelgende bır ǧana tuystyq ūǧymdy tanytatyn «adam» sözınıŋ leksikalyq-özek ūiytqysyna syiatyn bır ǧana variant. Ony sözdı grammatika-leksikalyq damu ürdısınen tolyq baiqaimyz. «Azamat» tūlǧasy köne «asa» jäne «man» tübırlerınen bırıgıp bırtalai fonomorfosemantikalyq damu kezeŋderınen ötken. Söz qūrylysyndaǧy elementterdı tübır tūrǧysynan alu sebebımız, monosillabtardyŋ derbes maǧynasy joǧaryda körsetken «azamat» sözınıŋ bütın leksika-semantikasymen säikes keledı. Tübırler naqty tıldık faktı retınde ädebi tıldıŋ bır kezeŋderınde aktiv qoldanysta bolǧan. Azamat sözın rekonstruksiialauda osy tiptı tübırlerdı jeke alyp qaraimyz. «Asa» tübırı köne jyrlarda jiı kezdesedı. Qazaq tılınde asa jūrt, asa ru degen tırkesterı bar. Mäselen, «Qyz Jıbek», «Aiman-Şolpan» liro-epostarynda «Asa jūrttyŋ elınde... Asa jūrtqa barǧanda...» dep kelse, Mahambette: «Alamanǧa jol berdık, Asa jūrtty meŋgerdık.». Ǧalym R. Syzdyq osyndaǧy «asa» tūlǧasynyŋ «tuysqan jūrt, öz jūrty» degen maǧynasyn naqtylai kele, arab tılınıŋ ne türkı sözıne jatatyndyǧyn naqty aita almaidy [Syzdyqova R. Sözder söileidı. Almaty. Arys. 2004j. 242-243]. Sözdıkterde, aşa (qazaqşa asa) sözı köne türkı tılderınde «tuysqan» degendı bıldırgen. «asa jūrt – tuysqan adamdar, öz jūrty»(DTS, 4 b). Türkıtanuşy K. K. Iýdahin qyrǧyz tılınıŋ soltüstık dialektısınde «tuysqan adam, otbasy müşesı» degendı bıldıretın arab tılınen engen söz dep körsetedı. Töl leksikonymyzda ejelden bar «asa taiaq» degen tırkes, etnomädeni tanym boiynşa qūrmettı, syily adamdar, handar ūstaityn qūraldyŋ atauy. Osyndaǧy «asa» men tuysqandyq maǧyna beretın leksikalyq ülgılerın qarauymyz kerek. Ol üşın tıldıŋ etnoqatparlaryn negızge alamyz. VCV tiptı tübır sözderdıŋ bolmysy qazaq jäne barlyq türkı tılınıŋ töl tanymyna negızdelgen ūǧym sözder bolyp keledı: ana, apa, ene, aǧa, äke, sol siiaqty «asa»(būnda şyrai maǧynasy emes). Joǧaryda körsetılıp ötken «asa» ūǧymy stildık qoldanystan emes, ol baǧzydan jetken tüsınık pen tanymnyŋ tıldegı beinesı. Ony tıldıŋ damu ürdısındegı faktılerden köremız, as ~ asa ~ asan // «as» tübırınen örbitın asqar, asqaq. Baǧzy türkıler «kök Täŋırge» tabynǧan dep jatamyz, iaǧni aspanǧa. Sözderdıŋ semantikasyn salystyrsaq, aspan, asqar, asqaq, tübır negız as köne türkı tılınde «joǧary», «biık» degen ūǧymdy beredı [ Qondybai S. Arǧyqazaq mifologiiasy. Almaty. «Daik-Pres». 2004j. 24]. Būl tübırdıŋ miftık, tarihi däiektemelerı türkı, german-skandinav tılderınde de kezdesedı. Asan – qazaq-türkı tanymynda «jerūiyq ızdeuşı, dalanyŋ kiesı». Al, köne türkı tanymyndaǧy «kök börı» obrazyn beretın aşina/asina antroponimınıŋ tübırı de as. Qazaq dästürınde er adamdy qūrmettep, törge şyǧaratyny belgılı. Jäne tuystyq ru-taipa bölınısı (ata) er adammen ölşenedı. Al, osyndaǧy köne ūǧym men dästürdıŋ bailanysyn teksersek, qazaq-türkıge ortaq Alyp Er Toŋa, Er Şoiyn, Er Şoban, Er Tarǧyn, Er Saiyn, Er Qosai t.b epostyq antrponimderdıŋ barlyǧy «er» sözımen jazylady. Būlar äuelgı «kök» tanymdyq kompleksıne kıretın esımder jäne jyr siujetterınde «Täŋırge, kökke» tabynuşylyq saryndar bar. Joǧaryda atap ötken ädebi tılımızdegı asa sözınıŋ «joldas, şora, jıgıt» sözderımen tırkesetının baiqadyq. Iаǧni, köne «as» tübırınıŋ özınde er/erkek ūǧymdaryn tanytatyn maǧynalyq qabat bolǧan dep topşylaimyz. «Azamat» sözınıŋ damu aspektısı eŋ aldymen osy as ~ asa tübırlerınıŋ semantikalyq özegınen örıstegen, ony ılkı tübır tūlǧasynyŋ äuelgı ūǧym-tanymdyq qyryn jıtı rekonstruksiialaudan anyqtaimyz. As tübırınıŋ asa bolyp damuynda bır-bırımen semantikalas ekı maǧynalyq qatardy tüzgen. Bırı er/erkek, er jıgıt, ekınşısı oǧan tıkelei özektes «tuǧan, tuysqan» maǧynasy.
Köne türkı tılınen bermen saqtalǧan asa sözıne man tübırı jalǧanǧanda, «asaman» qūrylymy kürdelı leksika-grammatikalyq damu joldarynan ötken, az+am+at//as+am+an – bıryŋǧai VC tiptı tübırler köne «a» formantynan. Aldyŋǧy taqyryptarymyzda qozǧaǧan «an», «as» tübır varianttary. Adam sözı köne «ad» jäne «am/an» tübırlerınen jasalǧanyn aittyq. Tübır damuynyŋ ekınşı ürdısı qazırgıdegıdei tolyq morftardyŋ qalpyna keltırıluı: asa+man (disillab) semantikasy tuystyq qatynasty bıldıretın (bır adamǧa qatysty): «tuysqan, tuǧan». Semantikalyq örısteu barysynda maǧyna jalpydan jekege qarai «tuysqanym, jaqynym, (otbasynyŋ müşesı)», köşpelılık-jaugerşılık jaǧdaiynda «eldıŋ, halyqtyŋ qorǧany, otbasynyŋ tıregı» ūǧymdaryn öne boiyna jinaqtaǧan.
Asa tübırı derbes damuyndaǧy fonetikalyq säikestıktı z/s ˃ asa/aza – mūnda «aza» varianty. Aza 1. Ölım jıtımge bailanysty qaiǧy-qasıret, mūŋ şer. 2. Kısı ölgen üige tuǧan-tuys, jekjat-jūraǧattarynyŋ maldai ne zattai, aqşadai alyp baratyn kömegı [11, 246]. Iаǧni, asa tübırınıŋ fonetikalyq varianty «aza» sözı de tuysqandyq, jaqyndyqqa bailanysty ürdıs-ǧūryp semantikasyn beredı eken. Jaugerşılık zamanyndaǧy auylyn, elın qorǧaǧan batyry, erı soǧysta mert bolyp soǧan el bolyp joqtau aityp, aza bıldıruı osyndai ädet-ǧūryptyq tanymnan tılde fonetikalyq aiyrma bolyp şyqqan boluy mümkın. Mäselen, ondai fakt köne türkılerdıŋ «Alyp Er Toŋany joqtau» jyrynan aŋǧaruǧa bolady.
Asa – syn esımnıŋ şyraiy: asa ülken//asqar. Sinkrettı tübır qataryna jatady. «Asaman//Azaman tūlǧasynyŋ fonetikalyq damu jolyndaǧy semantikalyq qabatyna «köptık» män üstelgen. Körsetkenımızdei köşpelılık-jaugerşılık jaǧdaiynda qaitys bolǧan erıne el bolyp, halyq bolyp aza tūtady. Aza/qaza osydan şyqqan. Azaman ˃ Azamat, n ~ t säikestıgınıŋ az ǧana aiyrmaşyly «n» – jeke adamǧa qatysty maǧynany, iaǧni bır adamǧa qatysty tuysqandyq mänın berse, «t» formanty B. Saǧyndyqūlynyŋ negızdeuı boiynşa «köptık» ūǧymdy bergen [Saǧyndyqūly B. Qazaq tılı leksikasy damuynyŋ etimologiialyq negızderı. Almaty: Qazaq universitetı. 2005j. 163].
Derbes tūrǧandaǧy man tūlǧasynyŋ bır adamǧa qatysty ūǧymdy beredı, al auslauttyŋ köne türkılık t formantyna qūbyluy köpşe maǧynaǧa jyljytady. Būndai forma köne türkı tılınde erteden bar. Endı, «azamat» sözınıŋ tūlǧasy tek «aza» fonetikalyq variantyndaǧy «mert bolu, qaza tabu» semantikasynan şyǧarǧanymyz äbestık bolar. «man» sözı qyrǧyz tılınde jeke tūryp «jan, tırşılık» degen maǧynada, mysaly, qos söz qūrylysynda: jany-many kalbady [37, 361]. Tübır tūlǧalary ūzaq damu barysynda osy qalybyna köne tübır, keiıngı tübır küiı, morfemalyq formasy, jaŋa semantikalyq qasietımen, tügelımen bırtūtastanu üderısınen ötken.
Qortyndylai kelgende, «azamat» sözınıŋ etimologiialyq damu ürdısın älı de qarastyru kerek. Leksikalyq damu kezeŋderın baǧdarlap, tübır, morftyq jetılu satylaryn anyq köre alǧan jaǧdai da ǧana şyndyqqa jete köretınımız kämıl. Bızdıŋ qarastyruymyz sonyŋ alǧy şarty retınde tügeldei boljam bolmasa da, däleldı negızderge süiendık. Sözdıŋ öne boiynda –man tūlǧasy jatqandyǧy anyq baiqalady. Sebebı sözdıŋ bütın leksikalyq özek semantikasy («adam ~ tūlǧa ~ kısı) sony tanytyp tūr. Tek keiıngı sözdıŋ damu barysynda özgerısterge ūşyraǧandyqtan, tübır tūlǧalaryn baiqau qiynǧa soqty.
Yqylas Ädılet,
QazŪPU-dyŋ magistranty
