Ömır taǧylymdaryn tarazylau -tarihi qajettılık

Tarihi ūly tūlǧalardyŋ öz zamanynda halqynyŋ müddesıne säikes saiasat jürgızıp,  halyqtyŋ mūŋ-mūqtajyn, eldıŋ bırlıgı men jer tūtastyǧyn saqtau jolynda öz ömırın qūrban jasauǧa deiın barulary bügıngı ūrpaqtyŋ ruhani qazynasyna ainalyp otyr. Qazaq tarihyndaǧy kürdelı tūlǧalardyŋ bırı- kışı jüz hany Äbılqaiyr. Ol – HVIII ǧasyrdaǧy qazaq dalasynda bırımen-bırı astasyp jatqan äleumettık-ekonomikalyq jäne saiasi prosesterdıŋ jiyntyq körınısı retındegı asa ırı jäne kürdelı tūlǧa. Äbılqaiyr han (Äbılqaiyr Mūhambet Ǧazi Bahadür han; 1693—1748) — 1718—1748 jj. batyrlyǧymen, ailakerlıgımen, şaiqastardy ūiymdastyra bıluımen daŋqy şyǧyp, mūragerlık jolmen emes, öz bedelımen Kışı jüzdıŋ hany boldy.Joşynyŋ on üşınşı ūly Toqa Temırden taraityn — Öseke ūrpaǧy, Qajy sūltannyŋ balasy, Şyŋǧys hannyŋ on besınşı ūrpaǧy. Äbılqaiyr han jerlengen Han molasy qorymyAqtöbe oblysy, Äiteke bi audany, Tolybai auylynan şyǧysqa qarai 90 şaqyrym, Qabyrǧa özenınıŋ Ölkeiek özenıne qūiar saǧasynan batysqa qarai 4 şaqyrym jerde. Han molasy qorymyn 1771 jyly kapitan N.Rychkov, 1832 jyly A.Levşin, 1835 jyly D.Eristov, 1898 jyly İ.Kraft, 1979 jyldan bastap S.Äjıǧaliev basqarǧan ekspedisiia zerttedı. 1979-1987 jyldar aralyǧynda Ä.Kekılbai, Ö.Jänıbekov, A. Sataev, S.Äjıǧali bastaǧan toptar zerttep, atalǧan oryn ǧylymi ainalymǧa engızıldı. 1998, 2001 jyldary Ş.Uälihanov atyndaǧy tarih jäne etnologiia instituty etnografiia bölımınıŋ meŋgeruşısı S.Äjıǧali bastaǧan ǧalymdar toby «Han molasy» qorymynyŋ topografiialyq kartasyn jasap, 1000-ǧa juyqbeiıtter men 40-tan asa qūlpytastardy sanap, ölşep, epigrafikasyn zerttedı. Äbılqaiyr han Qajysūltanūlynyŋ (1693-1748 j.j.) tarihi tūlǧasyn anyqtau jönındegı ūzaq jylǧy ǧylymi-zertteu jūmystarynyŋ nätijesınde «Han molasy» qorymynan qazyp alynǧan süiekter baiyrǧy ornyna qaita jerlenıp, qorymǧa 2011 jyly tas-belgı (obelisk) ornatyldy. Sonymen qatar 2015 jyly qorymda aq tüstı granitten jasalǧan biıktıgı 25 m, ışkı bölıgıne qazaq halqynyŋ ru taŋbalary qaşalyp salynǧan (jalpy sany 52)arhitekturalyq eskertkış jäne kesene tūrǧyzyldy. Derekterde Äbılqaiyr hannyŋ qypşaq dästürımen jerlengenı aitylǧan. Iаǧni, qaru-jaraǧy özımen qosa kömılgen. Qabır basyna hannyŋ ūly Nūraly 12 terek ekken. Sodan bır tüp aq tal ǧana qalyp, keiınnen naizaǧai tüsıp janyp ketken. Sol aq talǧa han jerlengen jer dep kie tūtyşular aqtyq  bailaityn bolǧan. Äbılqaiyrdyŋ jeke taǧdyry sättı boldy. On­yŋ ömırlık serıgı Bopai adal jar jäne qamqorşy ana bolyp qana qoimai, handyqty basqaru ısınde taptyrmas kömekşı retınde janynan tabyldy. Onyŋ balalary – Nūraly, Eraly, Aişuaq, Qoja-Ahmet, Şyŋǧys erjürek jauynger bolǧan, öz äkesınıŋ laiyqty mūragerlerı edı. Sonymen, Äbılqaiyr han qaiǧyly tarihi kezeŋde qazaq jerlerınıŋ Reseige ötu üderısın bırınşı bolyp bastady. Ol özıne deiın Qazaq Handyǧynyŋ Resei memleketımen bırtındep jaqyndasuyn bastaǧan Täuekel, Täuke, Qaiyp handardyŋ äreketın jalǧastyryp, tarihtyŋ jaŋa tızbegınde osy saiasi baǧytty aiaqtady. Ärine, Äbılqaiyr han osynşalyq mändı de maŋyzdy taǧdyrlyq şeşımnıŋ keiınırektegı saldarlaryn baǧamdai almaǧany haq. Däl sol tūsta onyŋ mezettık mındetı halyqty aman saqtap qalu boldy jäne ony ıske asyrdy da. Äbılqaiyr sol zamanǧa laiyq boldy, tarihtyŋ özı ony jasady, ol qiyn-qystau kezeŋde Otanyn jäne Halqyn qūtqaru jolynda batyl qadam jasai bıldı.