Qazaqstan Respublikasynyŋ Tūŋǧyş Prezidentı N.Ä.Nazarbaev «Bolaşaqqa baǧdar: Ruhani jaŋǧyru» atty maqalasynda «Bızdıŋ sanamyz ısımızden ozyp jüruı, iaǧni, odan būryn jaqsaryp otyruy tiıs. Sanamyzdy jaŋǧyrtu, saiasi jäne ekonomikalyq jaŋǧyrtulardy tolyqtyryp qana qoimai, olardyŋ özegıne ainalady»- dep, ruhani jaŋǧyrtudyŋ maŋyzyn atap körsettı.
Jaŋa tūrpatty jaŋǧyrudyŋ eŋ basty şarty – ūlttyq kodyŋdy saqtai bılu. Ūlttyq kod, ūlttyq mädeniet saqtalmasa eşqandai jaŋǧyru bolmaidy. Ūlttyq salt-dästürlerımız ben muzykamyz, ädebietımız, joralǧylarymyz bır sözben aitqanda ūlttyq ruhymyz bolmysymyzda mäŋgı qaluǧa tiıs. Onsyz alǧa basu, damu bolmaidy. Sonymen qatar alǧa basu üşın ūlttyŋ damuyna kedergı bolatyn ötkennıŋ kertartpa tūstarynan bas tartu kerek.
Q.Toqaev: «Mūndaǧy basty ideia bolaşaq pen ötkendı üilesımdı sabaqtastyra bılu. Ozyǧyn alyp, tozyǧyn tastau» - dep anyqtady.
Qazaq halqy atadan balaǧa berılıp otyrǧan ejelgı salt-dästürın, ädet-ǧūrpyn ǧasyrlar boiy saqtap, zaman, ömır elegınen ötkızıp, ekşep, jetıldırıp, jyldar synynan ötkızıp, qoldanyp otyrǧan. Qazaqta jaqsy salt-dästür köp jäne olar qazaqtyŋ jaǧymdy keskın-kelbetın, tūrmysyn, ömır tırşılıgın, oi-sanasyn körsetıp, halyqpen bırge etene qainasyp kele jatyr.
Ūltymyzda ülkennıŋ kışı aldyndaǧy, kışınıŋ ülken aldyndaǧy, erkektıŋ äiel aldyndaǧy, äieldıŋ erkek aldyndaǧy ädep saqtauynyŋ tamaşa ülgılerı öte köp. Mysaly, ülkennıŋ jolyn kespeu, būryn söilemeu, tamaq almau, kelınge sypaiy söileu, ata-ene aldyndaǧy inabattylyq, sälem etu, köpşılık ortadaǧy ädeptılık, sälem beru, sälem alu, adamgerşılık, qamqorlyq, syilasu t.b erteden kele jatqan halqymyzdyŋ ädet-ǧūrpy. Ädeptılık – är adamnyŋ bet-beinesı, keskın kelbetı, özın-özı tanytu jolyndaǧy önege, ülgısı, adamdyq qasietı jäne jeke basynyŋ mädenietı. Qazır QR memlekettık qyzmetşılerdıŋ ädep kodeksı bekıtılgen. «Ädeptı degenşe – ädemı deseişı» degendei, ülken-kışı bolsyn ädep saqtau halqymyzdyŋ qasiettı tärbielık-tälımdık dästürı.
«Dästürdıŋ ozyǧy bar, tozyǧy bar» - desek, ozyǧyn alyp, tozyǧynan arylu kerek. Halqymyzdyŋ tarihi-äleumettık, tūrmystyq jaǧdaiyndaǧy erekşe qymbat dästürı – qonaqjailylyq. Ol jomarttyqtyŋ, azamattyqtyŋ, bauyrmaldyqtyŋ, syilastyqtyŋ ülken belgısı. «Qūdaiym bi qylmasaŋ da, bi tüsetın üi qyl» - dep tılek tılep qazaq üiıne qonaq tüskendı märtebe sanaǧan. Qazaq qonaǧyn qadırleidı, üiınde oǧan eşkımge tiıstırmegen. Qonaǧynyŋ bar jaǧdaiyn jasaǧan, köŋılın kötergen, kelgen şaruasyn bıtırgen. Halqymyzdyŋ osy dästürın böten ūlt ökılderı joǧary baǧalaidy, taŋqalady, riza bolady. Būl dästürdı saqtap damytuǧa jatady. Böten de jaǧdai bar, mysaly, «körşıŋmen tatu bol» - degen. Bıraq būl dästürdı oryndamau kezdesude. Qalada körşıler bır-bırımen aralaspai barady. Körısse, kezdesse bas izeuden aspaidy. Qonaq etıp, şaqyryspaidy. Alystaǧy aǧaiynnan, qasyŋdaǧy körşıŋ jaqyn. Kömekke tez kele alady. «Körşı aqysy» - dep aralasu, kömektesu dūrys. Barmasaq, kelmesek – el jarylady, almasaq, bermesek – däm tarylady, - degen söz bar. Dästürdı saqtau jaqsylyqqa jetkızedı.
Qazaq dästürlı toişyl, sauyqşyl halyq. «Toi degende qu bas ta domalaidy» - dep toi jasau halqymyzdyŋ quanyşty salty, saltanaty. Bızdıŋ qazaqta toi köp, toidyŋ nebır türın oilap tauyp, toi jasai beredı. Bolsyn. «Jemeseŋ de mai jaqsy» - degen, toi jaqsy. Keiıngı jyldary eŋ köp salynǧan qūrylys nysandary - toi ötkızetın meiramhanalar boldy. Osy toi jasauda, qazaqşylyq bäseke bar. Osy bäseke kerek pe? Toiǧa 1000 adam şaqyryp, feierverk atyp, alys-jaqyn elderden ataqty änşılerdı şaqyryp, qalyŋdyq maşinamen meiramhanaǧa kırıp, ekı-üş asaba toi basqaryp, qalada da, auylda da bolsyn dep ekı toi ötkızıp, asta-tök ysyrap jasap, qarajatyn şyǧyndap, uaqytyn ketırıp, baryn şaşady. Abaişa aitqanda, beker «mal şaşpaq» - bes dūşpannyŋ bırı. Būl maqalada aitylǧan ysyrapşyldyq pen astamşylyq, daŋǧoilyq. Osy aqşa jastar tūrmysyna jūmsalsa şe? Arabtyŋ «israf» degen sözı bar, bızde «ysyrap» deidı. Ysyrap tek toida emes, toi dastarhany siiaqty jaiylǧan sadaqada da oryn aluda. Ärine, bar jaqsy. Äitse de ysyrapşyldyqqa jol bermeu kerek. Älemde 1 mlrd-tan astam tūrǧyndar aştyq jaǧdaiynda ömır keşude eken. Sondyqtan elımızdıŋ, özımızdıŋ bailyǧymyzdy şaşpau jön.
Maqalada mūndai bäsekenı orynsyz deidı, ol kertartpa, eldı, otbasyn qūrdymǧa bastaityn jaman ädet. Jetıluge, oquǧa baruy, ünemdı, ūtymdy paidalanuǧa ūmtylu –jaqsy ädet, jaqsy mınez-qūlyq, ony mınez-qūlyq pragmatizmı deidı. Qazaq ozyq bolam dese, jaman ädet, mınez-qūlyqtan arylyp, tüzeluı tiıs.
Pragmatizm – özıŋnıŋ ūlttyq jäne jeke bailyǧyŋdy naqty bılu, ony ünemdı paidalanyp, soǧan säikes bolaşaǧyŋdy josparlai alu, ysyrapşyldyq pen astamşyldyqqa, daŋǧoilyq pen kerdeŋdıkke jol bermeu degen söz. Qazırgı qoǧamda şynaiy mädeniettıŋ belgısı–orynsyz sän-saltanat emes, kerısınşe, ūstamdylyq, qanaǧatşyldyq pen qarapaiymdylyq, ünemşıldık pen oryndy paidalanu körgendılıktı, mädeniettılıktı körsetedı. Sondyqtan bız maqalanyŋ osy qūndy baǧyt, oilaryn sanamyzǧa sıŋırıp, basşylyqqa alyp, oryndauymyz kerek, ūlttyq kodymyzdy, mädenietımızdı saqtap, zaman talabyna sai özgeruımız qajet. Prezident Q.Toqaev «Toi qualaityn uaqyt emes, oi qualaityn kezeŋmen betpe-bet keldık. Būl däuır – aqyl-oidyŋ, ǧylym man bılımnıŋ, eŋbektıŋ däuırı» -dep maqsat-mındettı anyqtap berdı.
Halqymyzdyŋ tamaşa dästürınıŋ bırı – bata beru. «Batamen el kögeredı»-degendei, bata aq tıleudıŋ belgısı, ol qasiettı ruhani ūǧym, jaqsy ıstı batamen bastaimyz. Batany qūrmettı, elge syily, jasy ülken adamdar beredı, qūda beredı. Bata söz ūly qasietterge, ızgılıktı jasampaz ısterge bastauşy, ärı tudyruşy, ruhani mūra bolyp tabylady. Bata körkem sözben, öleŋ-taqpaqpen, ūiqas-yrǧaqpen, şeşendıkpen, mazmūndy, maŋyzdy tılekpen, emosiialyq äser sezımmen berıledı. Bata halqymyzdyŋ ǧasyrlar boiy saqtap, damytyp, qoldanyp kele jatqan dästürı. Sovet zamanynda dıni dep şekteldı. Qazır örledı. Bügınde bata bere alatyn, bata bere almaityn ülkender de bar. Būl bırınşıden sovet däuırınıŋ äserı bolsa, ekınşıden ülken adamnyŋ tıl bailyǧy men şeşendıgınıŋ kedeilıgınen bolatyn siiaqty. Bata beru, bata alu dästürın, onyŋ ūlttyq sipat-mazmūnyn, türın saqtai otyryp, zamanaui tılektermen baiytyp, jetıldıru, damytu, bügıngı, erteŋgı kün tılegımen, ūlttyŋ ruhani kemeldenuımen ūştastyru oryndy bolmaq.
Ekonomikalyq modernizasiia turaly aitqanda, onyŋ jetıstıgı mädeni modernizasiiasyz bolmaitynyna da toqtalu qajet. Mädeniet üşın ekonomika qandai maŋyzdy bolsa, ekonomika üşın mädeniet sondai maŋyzdy. Halyqtyŋ sanasyn, közqarasyn özgertpei, eŋbekke, ömırlık qaǧidalarǧa közqarasyn jaŋǧyrtpasa, ekonomikalyq saiasi reformalar jasalmasa, ol reforma tüptıŋ tübınde qūrdymǧa ketedı. Mysaly: būryn solai tärbielengen, sondai tärtıpsızdıkpen jürgen tūrǧyndar qazır de kez kelgen jerge qoqystardy tastap jüre beredı, maşinasyn ereje-tärtıpsız qoia beredı, aǧaştardy syndyra beredı. Söitıp, qalalar, eldı mekender qoqysqa tola berude, tazalyq tömendeude. Būl jaman ädet. Al tazalyq– densaulyq kepılı, mädeniet körınısı. Qazaq «auylyn körıp, azamatyn tany» -deidı.
Keibıreuler konsertke keşıgıp keledı, oǧan qymsynbaidy. Konsert kezınde jürıs-tūrys, zaldan şyǧu, kıru toqtamaidy, konsert köru erejesın būzady, konsert köru mädenietın saqtamaidy. Qai jerge bolmasyn barǧanda keşıgu, tazalyq saqtamau jaman ädet, mūndai ädetten jirenu qajet.
Mädeniettı, bılımdı, tärtıptı, patriot, jaŋa qazaqstandyqtardy tärbielemeiınşe, özgermeiınşe ozyq eldıŋ qataryna qosyludyŋ auyly alys bolmaq.
«Jiren jaman ädetten, üiren jaqsy ädepten»-degendei adamdarda ärtürlı ädet bolady. Mysaly: bıreu sändı kiınıp, taza jüredı. Bıreuler şaruasyna ūqypty, bıreuler tapsyrmany sanaly oryndaidy, üşınşıler keşıkpei dälme-däl jüredı. Būl jaqsy önegelı ädet.
Al bıreu qūlaǧyn şūqi beredı, mūrnyn ūstai beredı, şaşyn sipai beredı. Al endı bıreuler ösek tasudy, ötırık aitudy, aryz jazudy, jamandaudy, ūrlyq jasaudy ädet qylady. Būl qoǧamǧa tiımsız, ziiandy jaman ädet «Tasysa ösek, ysqyrtsa kesek, qūmardan äbden şyqqany»-dep aqyn Abai būl ädetterdı qatty synaǧan, qaşyq bol degen.
Al halyq bolsa ösekşı, ötırıkşı, aryzqoi, ūrlyqşy, jaman adam dep at qoiǧan. Olardan aulaq jürgen. Olardyŋ jaman aty halyq jadynda saqtalyp qalady, ūrpaǧy da bıletın bolady.
Mūnyŋ bärı halyq ūǧymynda «ädet» dep atalady. Onyŋ da jaqsy jäne jaman türlerı bar. Halyq onyŋ jaqsysynan üirenuge, jamannan jirenuge şaqyrady. Qazır bız osy kemeŋger Abai saqtandyrǧan jaman ädetterdıŋ qanşasynan aryldyq, qūtyldyq, älde älı de bar ma? Bız, qazaq Abai aitqan tapsyrmany oryndauymyz kerek. Q.Toqaev «Abai – ruhani reformator» atty maqalasynda «Ūly danyşpan ūlttyŋ ruhani, mädeni, adami bet-beinesın asqan köregendıkpen sipattaǧan. Onyŋ ūlylyǧy da osynda» -dep jazdy.
Gumanist Abai on segızınşı sözınde «Adam balasyna jyrtyqsyz, kırsız, sypaiy kiınıp, häm ol kiımın bylǧap, byljyratyp kimei, taza kimek dūrys ıs»-deidı. Aqyn adamnyŋ jeke basynyŋ mädenietıne, jarasymdy kiınuge nasihattaidy, ügıtteidı. Jarasymdy kiınu jaqsy ädet, olpy-solpy kiınu jaman ädet.
Jūrtşylyq körermender konsertke, spektaklge, kezdesu keşterıne sändı kiınıp keludıŋ ornyna qalai bolsa solai kiınıp kele salady jäne ony qarapaiymdylyq, erkındık, demokratiialyqtyŋ körınısı dep tüsınedı. Olai emes, futbolka, krossovka, şorty teatrda, konsert zalynda demokratiialyqtyŋ da, qarapaiymdylyqtyŋ da körınısı emes. Kerısınşe, mädenietsızdık, olardy sport zalynda kiedı. Qarapaiym kiınu– tūrpaiy, jūpyny, mädenietsız kiınu emes, sypaiy, taza, jarasymdy kiınu. Adamnyŋ kiım kiiuı, onyŋ ışkı mädenietınıŋ deŋgeiın, ruhani därejesın körsetedı. Adamnyŋ jürıs-tūrysy, kiım kiısı, ortada özın ūstauy, iaǧni, syrtqy körınısı Abaidyŋ «tolyq adam» ideiasynyŋ bır tarmaǧy. Orystyŋ ūly jazuşysy, därıger A.P.Chehov «u cheloveka doljno byt vse prekrasno: i odejda, i liso, i duşa» degendei jan-jaqty damyǧan, kemeldengen «tolyq adam» deŋgei-därejesıne jetu maqsat. Azamattardyŋ jeke basynyŋ mädenietın köteru, kiımdı jarasymdy, taza kiiu dästürın nasihattaǧan jön.
Qymbat kiım kiıp, qymbat maşina mınıp körınu, şyntaǧyn köterıp, qolyn taraqtap, şaşyn sipap äurelenu –artyqtyq ne ozu emes – ol maqtanşaqtyq. Gumanist Abai aitqan kereksız «kerbezdık, masqaralyq». Ūly aqyn «tegınde adam balasy adam balasynan aqyl, ǧylym, ar, mınez degen närselermen ozbaq. Onan basqa närselermen ozdym ǧoi demektıŋ bärı de aqymaqtyq» -dep ösiet qaldyrǧan.
Bız ozyq eldıŋ qataryna tek ekonomikalyq jaqsy körsetkıştermen ǧana emes, adami joǧary qadır-qasiet, belgılerımızben de qosyluymyz kerek. Qazaqqa bolsyn degen ūly danyşpan Abai «Tolyq adam» ideiasyn ūsynǧanda, ol adam qandai boluy kerek ekendıgın özı aityp, «aqyl, qairat, jürektı bırdei ūsta, sonda tolyq bolasyŋ elden bölek»-dep jauabyn beredı. Al Q.Toqaev «Abai – ruhani reformator» atty maqalasynda «Abaidyŋ «tolyq adam» ılımı jan-jaqty ärı tereŋ zertteluı tiıs» -dep tapsyrma berdı.
HHI ǧasyrda zaman özgerdı, adam özgerdı, adamnyŋ mınez-qūlqy, qasietı özgerdı. Keibır jaman ädetter oryn aluda.«Aŋqau elge aramza alaiaq» şyqty. Ötırık aldau, piramidalar, lombardtar, üi alyp beruşıler, aqşany eselep qaitaruşylar qaptady. Osyǧan keibıreuler sendı, keibıreuler azǧyn adam bolyp şyqty. Abai osyndaidan jūrtşylyqty eskerttı. «Qu tılmenen qūtyrtyp, keter bır kün otyrtyp»-dedı. Sol aitqany bügın de bar. Būl adamgerşılıktıŋ, adamdyqtyŋ älsıreuı. Būl asa qauıptı, bırlıktı joiyp, eldı kenje qaldyrady, jazyqsyz adamdar zar ilep qalady.
Bügın de köre almau, qyzǧanudy, ötırık, ösek aitudy, zamandastaryn jamandaudy ädet qylǧandar bar, iaǧni, Abaişa aitqanda «ötırık pen ösektı jündei sabap» jürgender jetedı. Olar bastyqtardyŋ qasynda jüredı, maqtaidy, marapattap, jeke basynyŋ küiın jasaidy.
Būlar naǧyz qaşyq bolatyn, adamdar arasyna ırıtkı salatyn, kertarta, jaman ädetter, olardan qūtylu kerek. Asyl mūratyna ruhy taza adamdar ǧana jetedı, halyq arasynda abyroily bolady.
Abai – qazaqtyŋ ruhani qolbasşysy.
Bızdıŋ qazaqty oŋdyrmai jürgen «bır jūbanyş» bar. Jalǧyz bız be, eldıŋ bärı de söitıp jür ǧoi, köppen körgen ūly toi, köppen bırge bolsaq bolady degen sözdı jūbanyş qylady. Jer bılmegen köp adam adasyp jürse, bır jer bıletūǧyn kısınıŋ keregı joq pe eken? Tūqymymyzben auzymyz sasyq boluşy edı, onda köbıŋnen qalma, sende auzyŋdy sasyta beruıŋ kerek pe?-deidı. Özgermeimısıŋ? «Qataryŋnyŋ aldy bol!»- degen qazaqtyŋ namysty, jıgerlı sözı bar ǧoi!
Qazaqtan hal-jaǧdai sūrasaŋ «şükır» deidı. Barǧa şükırlık etken dūrys. Bıraq, şükırden de basqa söz bar ǧoi?! Qazaq nege jūbanyş, şükırden şyqpau, aspau kerek. Onan da jaqsy, öte jaqsy, tūrmys keşuge nege ūmtylmasqa? Tek bır deŋgeide tūra bermek pe? Ruhani jaŋǧyru qazaqtardy damuǧa, ozuǧa bastauşy ūǧym. Olai bolsa, sony basşylyqqa alyp, eskıden qaşyq bolyp, özımızdı özımız jūbatudy ädet qylmai, alǧa qozǧalu qajet qoi. Boldym, toldym demei, jetken jerım osy demei, jetıstıkke, jeŋıske jete beru kerek. Iаǧni, Abaidyŋ aitpaǧy, Toqaevtyŋ maqalasyndaǧy tūjyrymy osy ǧoi.
Qazaq «qūdai saldy, bız köndık», «köppen bırge körgen ūly toi» - dep, ne bolsa da jüre beredı. Ol qiyndyqtan şyǧuǧa, şūǧyl ıs-qimyl jasauǧa şaban. Reformator Abai qazaqtyŋ osynysyn, könbıstıkke köndıgıp alǧanyn aiausyz synady. Qazaq ömırı osylai mal artynda salpaqtap öte berse, ol örkeniettı tüsınde de körmei, oqşau, soŋynda şaŋ basyp qala beretınıne yzalandy, qapalandy. Synaǧany, qazaq qatardan qalmasyn, «mūrty auzyna tüspesın» degenı. Abai aitqan qazaq kemşılıgı bügın qanşalyqty joiyldy, tüzeldı, qazaqtyŋ sanasy qanşalyqty özgerdı? Äitpese, bız älı künge «Baiaǧy jartas – bır jartastan» ūzai almai jürmız be? Nemese «Jūrt aitsa boldy, köp aitsa köndı» - degen ermelık, elıktegıştıkpen jürıp kelemız be? Būl ädettı qoiyp, Abai jolymen jüru kerek. Ūly Abaidyŋ köksegenı qazaqtyŋ ozyq boluy, onyŋ jolyn körsettı. Oqyǧan eldıŋ ozatynyn aitty. «Ǧylym tappai maqtanba» - dep eskerttı.
Q.Toqaev «Abai – ruhani reformator» atty maqalasynda «Eŋ aldymen bılım igeru. Zaman talabyna sai bılım alu intellektualdy ūlt qalyptastyruǧa jol aşady» - dep körsettı.
Danyşpan Abai «paida oilama, ar oila» - dep ösiet aitty. Osy asa maŋyzdy ösietın bügıngı qazaq qalai oryndap jür degen sūraq kün tärtıbınde ötkır tūr.Äiteke bi «jeke basyŋnyŋ paidasyn oilama, halyqtyŋ paidasyn oila, öz paidaŋ sonyŋ ışınde» - deidı. Ärine, bügınde halyqtyŋ paidasyn oilaityn, memleketke qyzmet etıp jürgen qazaq qairatkerlerı jeterlık. Bar.Bıraq, jeke basynyŋ paidasyn küittep, paidakünemdıkke, paraqorlyqqa, aqyry sybailas jemqorlyqqa deiın jetkenderde jetkılıktı. Būl halyq, memleket üşın öte qauıptı, jaman ädet. «Ūrlyq tübı – qorlyq» - degendei, türmege tüsken, halyq qazynasyna qol salǧandar, bır salǧanda mol salǧandar jiı ūstaluda. Masqara ǧoi?! «Ruhani jaŋǧyru» bızdı osy jaman ädet-jaǧdaidan alyp şyǧatyn amal. Indet kezınde Qazaqstanǧa böten memleketter gumanitarlyq kömek jasaǧanda Q.Toqaev lauazymdy şeneunıkterge «ar-namys qaida?» - dedı.
Halqymyzdyŋ ūly perzentı Dınmūhamed Qonaev Asanbai Asqarovqa «Asanbai, qolyŋnan kelgenşe qazaqty jylatpauǧa tyrys, qorlyqqa berme. Qorlyqqa köngen halyq zorlyqqa da könetın iıssalmas, ynjyq bolyp ketedı. Ūlt özınıŋ müddesın özı qorǧai alatyn därejege jetuı kerek. Kezınde qazaqtyŋ janyn saqtap qalsaq eken dedık qoi... Bız ol däuırden öttık. Endı qazaqtyŋ ruhyn, namysyn saqtauymyz kerek» - degen tolǧaqty pıkırı oiǧa oralady.
Būryn Almatyǧa baryp, oquǧa tüse almai qalsa, jıgıtter namystanyp, ūialyp, «auylǧa ne betımmen qaitamyn, ne aitamyn» - dep, özderın qoiarǧa jer tappaityn. Qazır ENT-den tömen ball alsa, joǧary oqu ornyna bara almaityn bolsa, «qatarymnan qaldym, ūiat boldy» dep namystanatyn jas azaidy. Kerısınşe,äke-şeşesınıŋ tapqan-taianǧanyna süienetın ūl-qyz köbeidı. Ar-namys qaida, qazaq jasynda?
Kemeŋger Abaidyŋ ılımı, Ruhani jaŋǧyru bızge endı ar oilaityn qazaq azamattaryn tärbeleudı, olardy köbeitudı, ar-namys ädetın ūstanudy mındetteidı.
«Abai –ruhani reformator» atty maqalasynda Q.Toqaev «jaŋa zamanda ar, namys, ūiat siiaqty adami qasietterdıŋ qajettılıgı bola ma? Būl ziialy qauym ökılderı talqylaityn auqymdy filosofiialyq mäsele» -degen baǧdar oi aitty.
Ūlttyŋ bolaşaǧy üşın qam jegen ūly oişyl Abai qyryq ekınşı sözınde «qazaqtyŋ jamanşylyqqa üiır bola beretūǧyn bır sebebı –jūmysynyŋ joqtyǧy. Jūmysy joqtyq, tamaǧy toqtyq, azdyrar adam balasyn»-deidı. Äitpese, pedofil, jezökşelık, naşaqorlyq, aferistık, aldauşylyq, otbasyndaǧy zorlyq-zombylyq, aramtamaqtyq, ışımdıkke salynu, ūrlyq, ajyrasu, tonau sekıldı jaman ädetter qaidan şyǧady? Adam azǧannan şyǧady. «Qazaq qoǧamynyŋ ruhani deŋgeiı östı me, tömendedı me?» degenge, «tömendedı», «bılım köp pe, diplom köp pe?» degenge, «diplom köp» degen jauaptar bar, iaǧni, oilanatyn närse köp.
Mūny Prezident Q.Toqaev «bız eşteŋenı jasyrmauymyz kerek»-degen. Qazaq maqalynda «auruyn jasyrǧan adam öledı» deidı. Ūlttyq tärbie men qoǧamdyq tärtıp, ruhani jetılu, sananyŋ özgeruı qazaq qoǧamyndaǧy ötkır tūrǧan mäseleler bolyp tabylady.
Ūly ǧalym Äbu Nasyr äl-Farabi «Tärbiesız berılgen bılım – adamzattyŋ qas jauy»-degen. Aqsaqaly bolmaǧan auyl jetım, ǧalymdary bolmaǧan el jetım. Ūltty azǧyndatu üşın ǧalymdaryn alady. Ǧalymdaryn alsa, ǧylym, bılım joiylady. Ǧylym, bılım joiylsa ūlt nadan bolady. Nadan ūlt damuyn toqtatady, nadan ūltty damyǧan el, örkeniettı ūlt basqaratyn bolady.
Abai özınıŋ «tolyq adam» tūjyrymyn miras etse, äl-Farabi «baqytqa jetu jolyndaǧy qaiyrymdy qoǧam» qaǧidasyn ösiet etıp qaldyrdy. Q.Toqaevtyŋ «halyq ünıne qūlaq asatyn memleket» atty tūjyrymdamasy da osy qaǧidamen ündesedı. Şeneunıkter el-jūrttyŋ mūŋ-mūqtajyna qūlaq aspaǧanda kımge qūlaq asady. Olardyŋ mındetı – halyqqa qyzmet etu.
Qazaqta sözdı tyŋdai bılu jäne sözge toqtai bılu dästürı bolǧan. Äiteke bi «jıgıttıŋ jaqsylyǧy sözge toqtai bılgenınde, özınıŋ sözın bötenge tyŋdata bılgenınde» -degen eken.
Q.Toqaev «halyq sözın tyŋdaityn, estitın ükımet bolsyn»-deidı. Ärine, ükımet halyqtyŋ mūŋ-mūqtajyn, ötınış-sūraǧyn tyŋdap, şeşım qabyldap, kömektesu, tūrmysyn jaqsartu şaralaryn alu kerek. Al jūrtşylyq bır mäselenı öz müddesı üşın oiyna bekıtıp alady da, asyl sözge de, köpke ortaq aqyl-şeşımge de toqtamaityn bolyp barady.
Ūly aqyn Abai «Kelelı keŋes joǧaldy, El sybyrdy qolǧa aldy»-dep ülkenderdıŋ sözıne, ǧalymdardyŋ aqylyna toqtamai ösek aitudy ädet qylǧandardy äşkerelese, «Sybyrdan basqa syry joq, Şaruaǧa qyry joq»-dep keibır ūlyqtardyŋ halyqtyŋ köŋılınen şyqpai otyrǧanyn synady.
Qazır söz mänın tüsınetın, aqylǧa toqtaityndar azaidy. Ärkım aqyldy, ärkımnıŋ öz jeke toqtamy boluda, iaǧni, aqiqat, ädıldık emes, öz müddesıne, öz paidasyna būru beleŋ aluda.
Dana Abai «Estılerdıŋ aitqan sözderın eskerıp jürgen kısı özı de estı bolady» -degen. Sözdı estıp, tyŋdap, tüsınıp, aqylǧa salyp, paidalansa, adamǧa paida. Sözge toqtai bılu dästürı qazaqtyŋ erekşe aqyldylyq qasietı. Ätpese, qazaq «aqymaqqa aitqan sözım şyǧyn»- deidı.
Ūly aǧartuşy Abai: «Qazaqtardyŋ maqaldarynyŋ köbınıŋ ıske tatyrlyǧy da bar, ıske tatymaq tügıl, ne qūdaişylyqqa, ne adamşylyqqa jaramaitūǧyny da bar. Äuelı, «Jarly bolsaŋ, arly bolma»,-deidı. Ardan ketken soŋ, tırı bolyp jürgenıŋ qūrsyn. «Atyŋ şyqpasa, jer örte»,-deidı. Jer örtep şyǧarǧan attyŋ nesı mūrat. «Sūrauyn tapsa, adam balasynyŋ bermesı joq» -degen eŋ baryp tūrǧan qūdai ūrǧan söz. Sūrauyn tabamyn dep qorlyqpenen ömır ötkızgenşe maldy ne jerden, ne aqqan terden sūrau kerek qoi! Osyndai bılmestıkpenen aitylǧan sözderden bek saq bolu kerek» -deidı.
Olai bolsa, bız jahandyq älem damuymen qabyspaityn, eskırgen, örkenietke sabaqtas kelmeitın, ruhymyzdy şyŋdamaityn, kertartpa maqal-mätelderden, ädet-ǧūryptardan, mınez-qūlyqtan aryluymyz kerek.
«Ruhani jaŋǧyru» men «Ūly Dalanyŋ jetı qyry» baǧdarlamalaryndaǧy «Zamanaui qazaqstandyq mädeniet» jobasy Qazaqstannyŋ mädeni jetıstıkterın älemdık deŋgeide tanymal etu, dala folklory men muzykalyq mūrasyn saqtau jäne nasihattau baǧyttaryn qamtyp, öner arqyly özgerudı, damudy, älemde tanymal boludy maqsat etedı. Sebebı, Prezident Q.Toqaev aitqandai, «şet el qazaqtyŋ ruhani jäne mädeni qūndylyqtarymen anau aitqandai tanys emes. Ūlttyq kodtyŋ bır tarmaǧy qazaqtyŋ bai önerı, muzykasy bolyp tabylady».
Qazaqtyŋ än-küi önerı är kezeŋderde nebır quǧyn-sürgındı bastan keşırdı. 1930 jyldary qazaqtardy sovettık baqytty ömırıne qaityp keledı dep mūŋdy änder repertuardan, tızımnen şyǧarylyp, 14 myŋ ännen tek 1 myŋ än qaldy. 1955-1960 jyldary qazaq änderın orysşaǧa audaryp oryndau oryn aldy. Dombyra men qobyz eskınıŋ qaldyǧy, közı dep şettetıldı. Qazaqtyŋ dästürlı muzyka aspaptarynyŋ ornyn gitara men baian basa bastady. Söitıp, qazaq önerı sahnadan yǧystyryldy, sanadan öşırıle bastady.
Qazaq tılı ögeilenıp, as üiden aspai qaldy. Is qaǧazdary, ülkendı-kışılı jinalystar tek orys tılınde jürgızıldı. Orysşa oqyp, orysşa tärbielengen qazaq balalary «qazaqpyn» deuge arlanyp, «men oryspyn» deitın boldy. Qazaqstandy memleket retınde bölşekteu, terrritoriiasyn böten respublikalarǧa bölıp beru, ışınen böten ūlttarǧa avtonomiia aşu saiasaty jürgızıle bastady. Būl jaǧdaidy Tūŋǧyş Prezident N.Ä.Nazarbaev özınıŋ halyqqa joldaularynda täuelsızdık aluymyzǧa bailanysty talai aitty.
Qazaq halqynyŋ ädet-ǧūrpy, salt-dästürı, ūlttyq merekelerı, Nauryz meiramy dıni, eskılıktıŋ qaldyǧy, kertartpa, ziiandy degen baǧa alyp, olardyŋ ornyn orys dästürlerı men merekelerı basty. Jaŋa sovettık salt-dästürler - Komsomoldyq toi, provody russkoi zimy, Novyi god, qaitqan adamdy janazasyn şyǧarmai, miting jasap, orkestmen şyǧaru ädetke ainaldy. Söitıp, bızdı bır jyldary ūlttyq kodtan aiyryp, tılımızdı, ädet-ǧūryp, salt-dästürımızdı ūmyttyryp, ūlt boludan qaldyra jazdady.
Qazaq muzykasyn, ädet-ǧūrpyn, salt-dästürın, tılın joiu qazaq ruhyn joiu edı. Täuelsızdık alyp, tarihymyzǧa, tılımızge, mädenietımızge, salt-dästürımızge qaita oraldyq. Äitse de, bügın būl salada kökeitestı mäseleler bar.
«Ännıŋ de estısı bar, eserı bar, Tyŋdauşynyŋ qūlaǧyn keserı bar»-degendei qazır toi änderı, köŋıl köteruge, iyqty köterıp bi bileuge arnalǧan, muzykasynda jan läzzaty, sözınde aqyl-mazmūny az, jeŋıl-jelpı äuender beleŋ alyp bara jatqanyn baiqaimyz. Qazır «jaqsy än men tättı küi» azaidy. Mūny özı de öleŋ jazǧan, än şyǧarǧan, küi şyǧarǧan kompozitor-aqyn Abai «Qūr aiqai baqyrǧan, Qūlaqqa än be eken?» -dep än-küidıŋ tärbielık, estetikalyq mänın, maŋyzyn jetkıze aitty.
Älem qazaqtardy tek qara altynmen ǧana emes, mädeni jetıstıkterımız arqyly da tanuy kerek. Aqtöbelık talantty änşı Dınmūhambet Qūdaibergen memleket abyroiyn köterıp, qazaq atyn älemge paş ettı. Būl bır darynnyŋ jetıstıgı, al eger Dimaştai daryndylar köbırek bolsa qandai bolar edı? Qazaqstan üşın, ärine, keremet bolar edı. Qazaqtar arasynda älem artisı, opera oryndauşylar Aiman Mūsaqojaeva, Marat Bisenǧaliev, pianistka Jäniia Äubäkırova, dirijer Alan Börıbaev siiaqty daryndylar barşylyq. Öner Qazaqstandy, qazaqty älemge tezırek, keŋırek tanytady. Sondyqtan ol bügıngı qazaqstandyqtar jasap jatyrǧan zamanaui mädeniet boluǧa tiıs.
«Ruhani jaŋǧyru», «Ūly dalanyŋ jetı qyry» baǧdarlamalary boiynşa qazaq änderın, küilerın, folkloryn jinau, saqtau, nasihattau – basty maqsat. «El ışı – altyn kenış» degendei, auyl-aimaqtarda önerpazdar şyǧarǧan, oryndalyp jürgen talai jyr, dastan, terme, än-küi bar. Olar ainalysqa, sahnaǧa şyǧarylmauda. Halqymyzdyŋ än aitu, küi tartu dästürın zamanǧa sai jalǧastyru – ūrpaq mındetı.
Qazaqtar älem mädenietı qatarynan özınıŋ erekşe ūlttyq boiauymen, ūlttyq kiımımen laiyqty ornyn aluy tiıs. Qazır qazaq önerın, mädenietın bıletın şet elder köp emes ekenın sezemız, bılemız.
«Dästürdıŋ eskısı bar, jaŋasy bar»-degen sovet kezeŋınde kıtap jinau, kıtap oqu jaqsy dästür boldy. «Podpisanoe izdanie» degen boldy. Ataqty älem jazuşylarynyŋ nebır tamaşa ädebi şyǧarmalary sonda şyǧatyn. Jaqsy kıtapty tanystyqpen, al Almatydan kelgender auyl dükenderınen klassikany alatyn. Söitıp, kıtap kulty jasalǧan. Qazır jaǧdai basqaşa. Degenmen, bılım örkenietke jetkızetın tetık bolǧandyqtan, kıtapty, kıtap oqu ädetın qolǧa alu qajet. Sebebı, «artyq bılım kıtapta» -degendı bärımız bılemız.
Ūly oişyl Abai bızge «Bes asyl men bes dūşpandy» körsetıp, aityp berdı.
Ösek, ötırık, maqtanşaq,
Erınşek, beker mal şaşpaq-
Bes dūşpanyŋ bılseŋız.
Talap, eŋbek, tereŋ oi,
Qanaǧat, raqym oilap qoi
Bas asyl ıs könseŋız, -dedı.
Bız osy bes asyldy sanamyzǧa, boiymyzǧa sıŋıre aldyq pa? Bes dūşpannan jirenıp, aryldyq pa? Būl sūraqqa är qazaq, bükıl qazaq qoǧamy jauap beruı kerek.
Bes asyldyŋ bırı – eŋbek. Damyǧan ozyq el, tūrǧyndarynyŋ tūrmys deŋgeiı joǧary memlekettıŋ halqy eŋbekqor, qol jaiǧyş, sūranşaq emes, tūtynuşylyq ädetten arylǧan, öz jaǧdaiyn özı jasai alatyn halqy bar el.
Aǧylşyn premer-ministrı «temır-ledi» atanǧan Margaret Tetcher «Men basqaruǧa bır naqty oilastyrylǧan nietpen kırısken edım. Aǧylşyn qoǧamyn tolyǧymen täueldı masyldyqtan qūtqaryp, öz bolaşaǧyna senımdı käsıpkerge ainaldyryp, dästürlı «ötınemın, maǧan berıŋızşı» emes, «bärın özımız jasaimyz» deitın ūltqa özgertkım keldı» -dep öz ūstanymyn belgılegen.
Qazaq elındegı ruhani jaŋǧyrudyŋ, sanany özgertudıŋ basty şarty – közqarasty adal eŋbek etu dästürıne, eŋbek tärtıbıne qarai özgertu. Erınşektıktı, tūtynuşylyq ūǧymdy, ädettı joiu. Eldı eŋbekke baulu. «Eŋbek etseŋ erınbei, toiady qarnyŋ tılenbei» degendı bılemız. Ūly aqyn N.Baiǧanin «eŋbekke jalqaulardy şaqyramyn»- deidı. Eselı eŋbek etken Oŋtüstık Koreia, Malaiziia halqy qazır damyǧan memlekette ömır sürude. Q.Toqaev «Abai – ruhani reformator» atty maqalasynda «Bailyqtyŋ da, baqyttyŋ da kıltı – özıŋ süigen käsıpte»- dep jazdy.
Bızdıŋ elımızde eŋbek etuge degen közqarasta oilanatyn özektı mäseleler bar. Ony QR Prezidentı Q.Toqaev «Şyndyqty aitsaq, şetelderde halqymyz naǧyz eŋbekqor jūrt retınde älı tanyla qoiǧan joq. Būl bızdıŋ bedelımızge de edäuır nūqsan keltıredı. Sondyqtan eŋbekke baulu jastarǧa tärbie berudıŋ negızgı baǧyty boluy kerek dep sanaimyn»-dedı.
Prezident «Abai jäne HHI ǧasyrdaǧy Qazaqstan» atty ülken maqalasynda «Halqymyz eŋbektıŋ qadırın bıledı. Eŋ bastysy, bügıngıdei beibıt kezeŋde är azamat özınıŋ eselı eŋbegı elımızdıŋ ekonomikasyn ılgerıletuge tıkelei yqpal etetının tüsınuı qajet. Sondyqtan şaǧyn jäne orta biznestı barynşa örkendetudı negızgı basymdyqtyŋ bırı retınde belgılep otyrmyz» -dep bolaşaqtaǧy maqsatty anyqtap berdı.
Dana Abai on besınşı qara sözınde «Egerde estı kısılerdıŋ qatarynda bolǧyŋ kelse, künıne bır märtebe, bolmasa jūmasyna bır, eŋ bolmaǧanda, aiynda bır, özıŋnen özıŋ esep al! Sol aldyŋǧy esep alǧannan bergı ömırıŋdı qalai ötkızdıŋ eken... özıŋ ökınbestei qylyqpen ötkızıppısıŋ? Joq, bolmasa ne qylyp ötkızgenıŋdı özıŋde bılmei qalyppysyŋ?» - deidı.
Patriot-jazuşy N. Ostrovskii «Samoe dorogoe u cheloveka – eto jizn. Ono daetsia cheloveku liş odin raz. Jizn nado projit tak, chtoby potom ne bylo muchitelno bolno za bezselno projitye gody» - degen. Olai bolsa är adam ne ıstedım dep, özıne esep berıp, ruhani jaŋǧyryp, jyl ötken saiyn özgerıp, jetılıp, damyp, ruhtanyp ömır aǧymynan qalmai, qazaqqa paidaly ıs tyndyryp ömır süru kerek. Qazır qazaqqa ne paidaly, ne ısteu kerek ekendıgın bıletınder köp, aqyl aitatyndar jetıp artylady. Al ısteitınder az. Endı sol bıletın kerekterdı bılektı sybanyp jıberıp, belsendılık körsetıp, ısteitınder köbeiuı qajet. Ärı jazuşy, ärı ǧalym Ǧ. Müsırepov «Qazaqtyŋ bıletını az emes, ıstei bıletını az. Bılu men ıstei bılu – ekı mäsele» - deptı. Olai bolsa, «Ruhani jaŋǧyru» men «Ūly dalanyŋ jetı qyry» baǧdarlamalaryn bılıp qana qoimai, ıstei bıletınder qolǧa alyp, jüzege asyrulary mındet. Q.Toqaev «Abai jäne XXI ǧasyrdaǧy Qazaqstan» atty maqalasynda «Aqyl-oimen ozatyn kezeŋ keldı. İntellektualdy ūlt qalyptastyru ideiasy Abaidan bastau aldy deuge bolady. Ūly oişyl är sözımen ūlttyŋ öresın ösırudı közdedı» - dep jazǧan.
Qazaqstanda «Bolaşaqqa baǧdar: Ruhani jaŋǧyru», «Ūly dalanyŋ jetı qyry» baǧdarlamalaryn jüzege asyruda Q.Toqaev özınıŋ «Abai jäne XXI ǧasyrdaǧy Qazaqstan» atty maqalasynda aitqandai «Osy oraida Abai mūrasynyŋ tigızer paidasy zor dep esepteimın. Abaidyŋ oi-tūjyrymdary bolaşaǧymyzǧa qaşanda ruhani azyq bola alady» - dep atap körsettı.
Tek Abai ideialaryna tereŋ boilau qajet jäne ony jüzege asyru kerek. Al qazır ūly aqynnyŋ öleŋderın, qara sözderın jatqa aitu men änderın sahnada oryndau bar. Q.Toqaev atalǧan maqalasynda:«Abaidy tereŋ tanuǧa basa män bergenımız jön. Abai sözı ūrpaqtyŋ baǧyt alatyn temırqazyǧyna ainaluy qajet»-dep aitty. Iаǧni, Qazaqstan ideologtarynyŋ aldynda ülken jūmys tūr.
«Bolaşaqqa baǧdar: Ruhani jaŋǧyru» baǧdarlamasyn ruh pen ıs-äreketter qairatkerlerı, oblystyŋ taŋdaulylary qarqyndy, nätijelı jüzege asyra alady.
Bız, qazaqtar tabiǧi bailyqtarymyz ben ruhani küş-quatymyzǧa jäne baǧzy babalar ösietıne sai, abyroi men ar-namysqa süienıp, ruhani jaŋǧyryp, örkeniettı, bai-quatty, baqytty, şattyqty ömır süruge laiyqtymyz.
Qūrmanbek Erkın Jolmyrzaūly,
QR mädeniet qairatkerı
