Erlan Qarin. Qazaq auyz jäne jazba ädebietındegı jebe türlerınıŋ ataulary

Küderıden bau taǧyp, Kıreuke kier kün qaida. Kümbır, kümbır kısnetıp, Küreŋdı mıner kün qaida. Tolǧamaly aq balta, Tolǧap ūstar kün qaida. Alty qūlaş aq naiza, Ūsynyp şanşar kün qaida. Sadaq toly sai kez oq, Masaǧynan ötkerıp, Basyn qolǧa jetkerıp, Sozyp tartar kün qaida? /Dospanbet jyrau/ Qozyjauryn kökjendet qylşanda tūr, Köbe būzar, qasaly, ändıgenı. On ekı tūtam, şai jıbek, ala bılek, Tūr, qalmaqtyŋ qaida dep jandy jerı! Bederıŋdı beinelep bere almasam, Küşıgen jün saikez oq, aŋdy menı! /Svetqali Nūrjan. «Eŋsegei boily Er Esım»/ Küderıden bau taǧyp, Kıreuke kier kün qaida. Kümbır, kümbır kısnetıp, Küreŋdı mıner kün qaida. Tolǧamaly aq balta, Tolǧap ūstar kün qaida. Alty qūlaş aq naiza, Ūsynyp şanşar kün qaida. Sadaq toly sai kez oq, Masaǧynan ötkerıp, Basyn qolǧa jetkerıp, Sozyp tartar kün qaida? /Dospanbet jyrau/ Qozyjauryn kökjendet qylşanda tūr, Köbe būzar, qasaly, ändıgenı. On ekı tūtam, şai jıbek, ala bılek, Tūr, qalmaqtyŋ qaida dep jandy jerı! Bederıŋdı beinelep bere almasam, Küşıgen jün saikez oq, aŋdy menı! /Svetqali Nūrjan. «Eŋsegei boily Er Esım»/ Qazaqtyŋ qaru-jaraqtary jäne köşpelı äskeri öner jaily soŋǧy uaqytta bırqatar eŋbekter jazyldy. Aitalyq, qazaqtyŋ dästürlı qol önerı, qaru-jaraǧy, sauyt-saimany, köşpelılerdıŋ soǧys täsılderı siiaqty taqyryptarda köptegen ǧylymi zertteuler, tanymdyq anyqtamalyqtar jaryqqa şyqty. Sonyŋ ışınde er qaruy bes qarudyŋ bırı sadaq jaily, sadaq jebesı turaly da köptegen eŋbekter bar. Alaida, bırqatar ädebietterde jebelerdıŋ neden jasalǧany, qandai maqsatta qoldanylatyndyǧy, qanşalyqty alysqa ūşatyndyǧy, salmaǧynyŋ, ūzyndyǧynyŋ qandai bolatynyn t.b. bylaişa aitqanda, ǧylymi tūrǧydan tereŋ sipattama berıledı. Olai deitınımız, bırqatar zertteu eŋbekterınde sadaq oqtarynyŋ qūrylysy, qaidan tabylǧandyǧy jaqsy sipattalady. Bıraq, negızınen jalpylama «sadaq oqtary» nemese «jebeler» dep qana keltıredı. Bolmasa «qozyjauryn», «sauytbūzar» dep eŋ köp qoldanystaǧy bır-ekı atauy atalady. Basqa ataulary qoldanylmaidy dese de bolady. Osyny eskere kelıp, bız bügınge deiın qazaq auyz jäne jazba ädebietındegı jebe ataularyn toptastyryp, jüieleudı jön kördık. Ärine, būl Ūly dalanyŋ syrly eskertkışterı emes, tarihymyzdyŋ tas jazuy emes, bar bolǧany sadaqtyŋ bır bölşegı ǧana. Alaida, būndaǧy maqsat bır ǧana kışkentai jebenı mysalǧa alu arqyly, qazaq tılınıŋ qoldanysymyzda joq qanşama qazynasy bar, bai tıl ekendıgın körsetu. Mysaly, tastardyŋ qazaqşa ataularyn jüielep, toptastyrudy qolǧa alǧan Änes Sarai, özen-kölderdegı balyq türlerınıŋ ūmyt bolǧan san aluan ataularyn tügeldei anyqtap, zerttep, jüielegen Qajyǧali Mūhambetqali siiaqty, bız de būl maqalada sadaq jebelerınıŋ tolyq atauyn beruge tyrysyp, osy baǧytty ūstaudy jön kördık. Tek būl jolǧy zertteudıŋ barysynda qazaqtyŋ auyz jäne jazba ädebietınde jebe ataularynyŋ 40-qa juyq attary anyqtalyp, olardyŋ sol jyrlarda, dastandarda jäne körkem ädebiette qalai qoldanys tapqandyǧynan osy maqalada mysaldar berıldı. Bızdıŋ anyqtaǧanymyzdai sadaq jebesınıŋ 100-ge juyq türı belgılı, al osy jüz türlı jebenıŋ 40-qa tarta ǧana atauynyŋ jiyrmaǧa jeter-jetpesı jaŋaǧy jebeler türlerıne säikestendırıldı. Jäne jebenıŋ bar ataularyn tügeldeuden basqa anyqtalǧan jebe türlerınen bız köşpelı äskeri öner men dästürdıŋ qazaq dalasynda qanşalyqty kürdelı damu jolynyŋ bolǧandyǧyn köremız. Qazaqtyŋ bes qaruynyŋ bırı sadaqtyŋ, onyŋ ışınde jebenıŋ özınıŋ osynşama türı men atauy boluy osynyŋ bır dälelı bolsa kerek. Jäne de būl köşpelı äskeri önerdıŋ öte joǧary deŋgeide damyǧanyn, qazaqtyŋ qaru-jaraqtarynyŋ erteden qalyptasqandyǧy, onyŋ ūltymyzdyŋ jauyngerlık salty men qazaqtyŋ boiyndaǧy jauyngerlık ruhty qalyptastyruda alar orynyn körsetedı. Sodan keiıngı, būl maqalany jazuǧa türtkı bolǧan jai - elımızdıŋ mūrajailarynda «ūlttyq qaru-jaraq» taqyrybyna arnalǧan tūraqty ekspozisiia men zaldarynyŋ bolmauy. Bolǧan künde de olardyŋ jeke-jeke toptastyrylyp, är qaisysynyŋ öz-öz ataularyn tolyq ielengenı joq6 barlyǧy jarym-jartylai, bır jüiege keltırılmegen. Äitpese, Kenesarynyŋ qylyşy Şymkentte, al Abylaihanǧa Resei patşasynyŋ syilaǧan qylyşy Astanadaǧy Tūŋǧyş Prezidenttıŋ mūrajaiynda ärqaisysy jeke-jeke, är jerde tūrar ma edı? Nemese, qaida barsaŋ da, aldyŋnan jeŋsesı joq jemtır sauyt, jyǧasy joq jyrtyq dulyǧa şyǧady. Bügınge jetken babalar közı dep köretınıŋız osy. Sonda bızdıŋ börılı bairaq astynan, jaǧasy altyn jeŋı jez, şyǧyrşyǧy torǧai köz aq sauyt kiıp, bes qarudy asynǧan babalarymyzdan qalǧany sol ǧana ma edı? Bızdıŋ oiymyzşa, qazaqtyŋ qaru jaraqtaryna arnalǧan ekspozisiialarda qylyştyŋ, naizanyŋ, baltanyŋ, qoramsaqtyŋ, sadaqtyŋ jäne sauyttyŋ barlyq türlerın jinaqtap, jüielep, tolyq kölemde körsetu qajet. Mıne, osyndai baǧyt-baǧdardy ūstana otyryp, öz şamamyzşa sadaq oqtarynyŋ ataularyn anyqtap, bır jüiege toptastyrudy közdedık. Qazaqtyŋ qaru-jaraqtaryn zertteumen köpten berı ainalysyp jürgen Qaliolla Ahmetjan soǧysta jäne aŋşylyqta qoldanylatyn sadaq oqtarynyŋ bırneşe türlerı boldy deidı. Jäne oq ūşynyŋ formasy onyŋ jasalu materialy men qoldanu qyzymetı arqyly anyqtaldy dei kelıp, qazaq oqtarynyŋ jebelerın jasalǧan materialyna säikes topqa, jebe basynyŋ pışınıne bailanysty tipke, qimasyna bailanysty ülgıge, al ūzyndyǧyna bailanysty nūsqaǧa böledı. Būl ǧylymi tūrǧydan sadaq oqtarynyŋ eŋ bır jüielı jürgızılgen jıkteuı ekenın aita ketu kerek. Al bız qazaq auyz jäne jazba ädebietınde kezdesetın oq ataularyna süiene otyryp mynadai toptarǧa bölıp qarastyrudy jön kördık. Sabynyŋ türlerıne, qanattaryna (qauyrsyndaryna), ūştaryndaǧy oqtardyŋ jasalu materialdary men türlerıne jäne oqtyŋ jeke ataulary men mındetterıne qarai bölu. Jäne osy toptastyrulardy öz ışınde jıkterge jıkteudı qarastyrdyq.

Jebelerdı sabynyŋ türlerıne qarai bölu

Būl tarmaqtyŋ özın, oq saptarynyŋ qandai aǧaştan jasaluyna, saptarynyŋ ūzyndyǧyna jäne oq saptarynyŋ tüsıne bailanysty jıkteuge bolady. Qandai aǧaştan jasalǧanyna qarai oqtardyŋ «qu jebe», «qaiyŋ oq», «tobylǧy sapty oq», «qamys sapty oq» degen ataulary bolady, ol jaily Şalkiız tolǧaulary men «Süiınış batyr» jyrynda: Täŋırı özı bermese, Menmensıp jürgen er jıgıt, Kısıden tartyp alyp jarymas! Emen şainap, tal qaizar, Qūlan, būlan balasy. Ekı enenı tel emgen, Būzylmaidy jas tūlpardyŋ saurysy. Qatty bır tartyp bek atsaŋ, Qairylyp baryp tez synar, Qaiyŋ oqtyŋ jarqasy. Beluardan saz keşseŋ, Tobyǧyŋnan keltırmes, Qamalaǧan qalyŋ tuǧan arqasy. (Şalkiız. «Bes ǧasyr jyrlaidy». 1 t., 52 b.) Köp kısını körgen soŋ, Şaraina men dulyǧa Ony alyp kiındı, Qos bılegın sybandy. Üş myŋ kısı äskerdıŋ Şaŋy şyqty tūmandy. On ekı tūtam qu jebe, Er qasyna alady-ai. Ataiyn dep ol oqty, Oŋtailanyp qarady-ai. («Süiınış». Batyrlar jyry. 5 t., 229 b.) - dep surettelse, osy qu jebe «Närık» jyrynda bylaişa berıledı: Sonda Şora qozǧaldy, Qu jebenı qolǧa aldy. Tartyp qaldy jebenı, Qalmaqtan ötıp oq ketıp, Bır töbege jetedı, Ol töbenıŋ bosady, Oq tigen köbesı. («Närık». Batyrlar jyry. 100 tomdyq, 51 t., 39 bet) Al osy oqtar körkem ädebiette bylaişa körınıs tabady: «Şi oqpen emes, tobylǧy oqpen atam, - dedı Köşek qara aǧaştyŋ būtaǧynan iılgen, ädemı, kışkentei sadaǧyn sailap. - Myna ūşqyr oqtarym joǧalmasyn dep qoi şi oqpen atyp jürgenım. Syrty kümıstelgen kışkene, bylǧary qoramsaǧynan bır uys qyzyl tobylǧy oqsuyrdy. Tobyrşyǧy - jez, qauyrsyn ornyna bır-bır tūtam şuda jıp bailaǧan». (M. Maǧauin. «Alasapyran». 37 b.) Kelesı jıkteu ol - sabynyŋ ūzyndyǧyna qarai. Būndai toptau türıne sadaq oqtarynyŋ: «sai kez oq», «kez oq», «on ekı tūtam jebe» degen ataulary kıredı. Al olar batyrlar jyrynda tömendegışe suretteledı: Saralai, sai kez oqty eŋırettı, Tasyr qūldyŋ zäresı ūşyp kettı. Küreŋmen köldeneŋdep tartyp ketse, Ala bedeu baitaly qūlap tüstı

(Qazaq epostary «Qozy Körpeş-Baian Sūlu» jyry. 250 b)

Qara būlannyŋ terısın, Etık qylar kün qaida, Küderıden bau taǧyp, Kıreuke kier kün qaida. Kümbır, kümbır kısnetıp, Küreŋdı mıner kün qaida. Tolǧamaly aq balta, Tolǧap ūstar kün qaida. Alty qūlaş aq naiza, Ūsynyp şanşar kün qaida. Sadaq toly sai kez oq, Masaǧynan ötkerıp, Basyn qolǧa jetkerıp, Sozyp tartar kün qaida? (Dospanbet jyrau. «Bes ǧasyr jyrlaidy». 1 t., 38 b.) - dep Dospanbet keltırse, Mahambet aqyn öz öleŋderınde bylai dep qoldanady: Tolǧai-tolǧai oq atqan, On ekı tūtam jai tartqan. Qabyrǧasyn qausatqan, Tebıngısın tese atqan, Tızgınınen kese atqan, Tespei qanyn zulatqan, Bızdıŋ qaisar batyrdyŋ Jüregın söitıp oiatqan Keşegı Oraq penen Mamaidai Batyrlar, şırkın, bolar ma-ai! (Mahambet. «Joryq jyrlary» 41 b.). Al endı oq saptarynyŋ boialuyna qarai: «syrly jebe», «qyzyl jebe», «sary jebe» nemese «sarja», «sarmasaq» degen ataulary bar. Jebe sabynyŋ syrly bolatyny jönınde Mūrat Möŋkeūlynyŋ myna jyr joldarnan bıluge bolady: On segız jyl atysyp, Ormanbet bidıŋ ölgen jer. On san noǧai bülgen jer, Orta boiyn syrlaǧan, Oq jaŋbyrdai jauǧan jer. Mūsylmannyŋ basynan Däreje qaityp auǧan jer. (M. Möŋkeūly. «Kındıgımdı kesken jer». 85 b.). Al būl syrly jebelerdıŋ ädebiette qalai körınıs tapqanyn tömendegı dastandardan keltırılgen üzındılerden bıluge bolady. Mysaly, «Körūǧyly» dastanynda sarjany bylaişa qoldanady: Er Körūǧyly tartty sarja sadaqtan, Almas oǧy aǧyp öttı talaqtan. Kerıgınen omaqqasa qūlapty, Batyr Mahram eldı auzyna qaratqan. (Qazaq halyq ädebietı. Köp tomdyq. Batyrlar jyry. «Körūǧyly» 114 b.). Sondai-aq, osy jebe türlerı erlık jyrlarynda tömendegıdei oryn alady: Toqal tory at jailaǧan, Tobyǧyna tondyq ala bailaǧan. Handar şyqqan töbedei, Qabyrǧadan bütın şyqan sübedei, Audarylmas qara kemedei, Qandyauyzǧa syrlap salǧan jebedei, Han ūly töredei, Bi ūly şoradai, Qan jūqpas qaiqy qara bolat ötpegen, Maqtauyna adam tauyp jetpegen, Bū jiynnyŋ ışınde Er Jaqsymbet aǧa bar. («Er Şoban». «Bes ǧasyr jyrlaidy». 1 t., 56 b.) Susyldaǧan sarmasaq, Sadaqtardan borar kün. (Syrym batyr. «Dala kemeŋgerı». 35 b.) İsataidyŋ barynda, Ekı tarlan börı edım. Eregısken dūşpanǧa, Qyzyl syrly jebe edım. (Mahambet. «Bes ǧasyr jyrlaidy». 1 t., 230 b.). Däl osy jebe türın osy aqyn tömendegışe beredı: Sadaǧyna sary jebe saldyrǧan, Sadaǧynyŋ kırısın, Sary altynǧa maldyrǧan. Tereŋnen közın oidyrǧan, Sūr jebelı oǧyna Tauyqtyŋ jünın qoidyrǧan. Maŋdaiyn sary susar börık basqan, Jaurynyna küşıgen jündı oq şanyşqan. (Mahambet. «Bes ǧasyr jyrlaidy». 1 t., 216 b.) Būl üzındıde kezdesetın «sūr jebe», «küşıgen jündı oq» degen oq türlerın kelesı toptaulyrdan oqimyz.

Qanattaryna (qauyrsyndaryna)

qarai bölu

«Han şaqyruynan qatty sezıktengen Jänıbek, beşpentınıŋ ışınen qorasan bolatynan jūqa etıp toqylǧan şaǧyn sauyt kidı. Aldaspanyn qamsyz qairap, sadaq jebesıne jaŋadan sūŋqar qauyrsynyn qadady» (Iliias Esenberlin. «Köşpendıler». 19 b.) Mıne osyndaǧy jebege qadalǧan qauyrsynǧa bailanysty «ekı qanatty», «tört qanatty jebe», «sary jün oq», «küşıgen jündı oq», «qauyrsyn jebe» jäne «ükılı oq» dep böledı. Būǧan dälel tömendegı jyrlar men romandardan alynǧan üzındıler. Qanatty (qauyrsyndy) jebelerdıŋ türınıŋ bır mysaly retınde Tūrsynhan Zäkenūlynyŋ «Kökbörılerdıŋ köz jasy» romanynda: «Taian han onyŋ jaraly keipıne qarap jany aşydy: «Altaiǧa taman şegınıp ūrys salaiyq degen sözıme könbei qoimap pa edıŋ?» - dep aitaiyn dedı de, sözın jūtyp aldy. «Şırkın erlerım, senderge ökpem joq» - dep közıne keptelıp kelıp qalǧan jasty zorǧa tejedı. Basyma qiyn ıs tüskende qolǧa alarmyn dep saqtap jürgen sap almasqa suarylǧan qanatyjebe toly qoramsaǧyn qolǧa aldy.» (Zäkenūly T. «Kökbörılerdıŋ köz jasy» 264 b.) - dep keltıredı. Al būl jebelerdıŋ basqa ataulary jaily tömendegı jyrlardan keltırılgen üzındılerden bıle alamyz: Dūşpan atqan qanatty oq, Jete almai oǧan qalypty. («Rüstem, Zorab». «Aiqap» jurnalynyŋ tolyq nūsqasy. 153 b.) Bärın ait ta bırın ait, Qabaǧyn qara susar börık basqan, Jaurynyna küşıgen jündı oq şanyşqan. Qaljuyrdai şanşylǧan, Jūrt üşın qarauylǧa köp tūrǧan, Seksen segız aŋdyǧan, Eŋsesın tübekmenen jauyrtqan, Eŋkeigenın jazbaǧan, On ekı qūrsau jez aiyr, Qara myltyq jūmsaǧan, Bū jiynnyŋ ışınde, Qara naiman Janaq bar. («Er Şoban». «Bes ǧasyr jyrlaidy». 1t., 56 b.) Qarǧadai mynau Qaztuǧan Batyr bolyp tuǧan jūrt, Kındıgımdı kesken jūrt, Kır-qoŋymdy juǧan jūrt Qaraǧaidan sadaq budyryp, Qylşynymdy sary jün oqqa toltyryp, Janǧa saqtau bolǧan jūrt. (Qaztuǧan jyrau. «Bes ǧasyr jyrlaidy», 1t., 32 b.) Sūr jebelı oǧyna Tauyqtyŋ jünın qoidyrǧan, Maŋdaiyn sary susar börık basqan, Jauyrynyna küşıgen jündı oq şanyşqan (Mahambet. «Joryq jyrlary» 83 b.) Qarǧa jündı qamys oq, Şaş etekten tiıptı. («Er Kökşe». Batyrlar jyry. 44 t., 88 b.). Sadaq toly sar jebe, Jünı ūşyp ketıptı, Ony jöndei keledı. («Er Kökşe». Batyrlar jyry. 44 t., 89 b.) - dep kelse, Törehan Jūmahanov «Qasym han» atty kıtabynda: «...Bıraq Qasym asyqpady. Bappen iyǧyndaǧy sadaǧyn sypyryp, oiulanǧan terı qoramsaǧynan ükılı jebesın suyrdy» (Jūmahanov T. «Qasym han». 10 b.) - dep keltıredı. Būdan baiqaitynymyz ükı qazaq nanym-senımınde qasiettı qūs dep esepteletın ükınıŋ jünın (qauyrsynyn) Qasym hannyŋ jebe masaǧyna qoidyruy - han äuletınıŋ ūstaityn qaru-jaraǧy da erekşe bolǧandyǧy.

Jebe ūştaryndaǧy oqtardyŋ

jasalu materialdary men türlerıne qarai

Joǧardaǧy sap türlerıne qarai bölgenımız sekıldı mūnda da jeke-jeke jıkteuge bolady. Jebe qyrlaryna qarai, jasalǧan temırıne qarai. Qazaq auyz ädebietınde oqtardyŋ jebe qyrlaryna qarai «tört qyrly», «alty qyrly», «üş qyrly» degen türlerı kezdesedı. Mysaly «Er Qosai» jyrynda; Alty qyrly aq jebe, Şyqqan jerı qu töbe, Kesıp alǧan jerınde, Qyryq ai jatqan quaryp, Qyryq qara nar maiyna, Alyp edım suaryp. («Er Qosai». Aqsauyt. 2 t., 13 b.) – dep berılse, «Kenesary Nauryzbai» jyrynda tömendegıdei suretteledı: Tüsı suyq tartqanda, Tört qyrlanǧan jebenıŋ. Ajal oǧy kelgende, Qorǧany bolmas köbenıŋ. («Kenesary Nauryzbai». Han Kene. 23 b.) Al olardyŋ jasalǧan temırıne qarai «kök jebe», «sūr jebe» bolmasa «bolat oq», «şoiyn oq» dep te ataǧan. Solardyŋ keibıreulerınıŋ qazaqtyŋ batyrlyq jyr dastandary jäne ertegılerı men körkem ädebietınde qalai qoldanylǧanyna köz jıbersek, aitalyq «Aiudäu» ertegısınde bylaişa suretteledı: «Bala ülken şynar terektıŋ qasyna kelse, bır aidahar terektı örmelep jaŋa ǧana şyǧyp bara jatyr eken. Terek basynda bastaryn tömen salyp şiqyldaǧan qūstyŋ balalaryn kördı. Bala jylandy qoia berıp bıraz tūrdy. Bır kezde jylan balapandarǧa jaqyndap bıreuın auzyna sala bergende däldep tūryp basynan altyn sadaqtyŋ bolat ūşty, qos qanatty, tobylǧy sapty oǧyn otyrǧyzdy. Ysqyrǧan jylan är būtaqa bır-bır ılınıp jerge tüstı». (Qazaq ertegılerı. «Aiudäu», 103 b.) Al, «Jūbanyş» jyrynda bylai dep berılgen: Sonda tūryp Jūbanyş Qoramsaǧa qol saldy. Qalmaimyn dep noǧailydan, Qalmaqta sonda oŋdaldy. Jūbanyş artyq er edı, Qybyrlaityn jer edı. Sūr jebenı qolǧa alyp, Batyr atyp qalady. Atqan jerın qaraşy, Jūtqynşaqtan qadady. Yndystyŋ basy domalap, Anadai jerge barady. («Qaradöŋ batyr jäne onyŋ ūrpaqtary». Aqsauyt. 2 t., 99 b.) Ahmet pen Edıge Atyŋ basyn jöndedı, Sūr jebenı qolǧa aldy. Aisanyŋ ūly Ahmet Tebıngıden tebe atty, Üzengıden üze atty, Suyryp alyp qoramsa Jauǧan qardai boratty. (Batyrlar jyry. «Edıge» 253 b.) Sondai-aq, kök jebenı «Nūradyn» jyrynda bylaişa sipattaidy: Särsenbı künı bolǧanda Özı kelıp Nūradyn Şūbardy sonda erledı. Erı keiın keter dep, Omyrauǧa saldy omyrauşa, Artyna saldy qūiysqan. Nūradynmen joq edı, Atadan bırge tuysqan. Keregede kök jebe, Er basyna ıledı. Babasynyŋ kök almasyn Belıne bekem buady. Üstıne kiıp aq sauyt, Şaraina belge bailady, Jüruge joldy sailady. Üi syrtynda kök süŋgı Beldeuden aldy suyryp. (Batyrlar jyry. «Nūradyn» 269 b.) Qoramsaqqa qol saldy, Kök jebenı qolǧa aldy. («Qydyrbaiūly Qobylandy». Batyrlar jyry. 6 t., 45 b.) – dep kelse, «Närık» jyrynda: Kök jebemen atqanda, Aldyŋda tūrǧan tau men tas, Şaǧyl qūmdai körmedıŋ. («Närık» Batyrlar jyry. 100 tomdyq, 51 t., 19 b.). Al «Qaradöŋ batyr jäne onyŋ ūrpaqtary» jyrynda: Keregede tūrǧan kök jebe, Ony da batyr alady. («Qaradöŋ batyr jäne onyŋ ūrpaqtary». Aqsauyt. 2 t., 109 b.) - Noǧaily degen men, - dedı, Qūr köppın dep maqtanba, Şamaly bolar qairatyŋ, Qybyrlaǧan jan kördım. Kök jebenı qoǧa alsam, Joǧalarsyŋ, qalmaq, doldansam. («Tama». Aqsauyt. 2 t., 162 b.) – dep qoldansa, «Tegıs, Kögıs» jyrynda: Jebesı onyŋ şegeden, Jebenıŋ ūşyn sūrasaŋ, Asyly bolat temırden, Jalpaq tasqa egegen. («Tegıs, Kögıs». Aqsauyt. 2 t., 152 b.) - türınde keltırgen. Al Tūrsynhan Zäkenūlynyŋ «Kökbörılerdıŋ köz jasy» atty romanynda: «Top ışınen Toqtabektıŋ ūly Qoltuǧan mergen Temüjınnıŋ közıne körsetıp tūryp, qylyşyn būlǧap aiǧai saldy: - Ataŋa nälet Temüjın, sende ketken kegım bar. Jer tübıne ketsem de qaiyryla kelıp soimasam, qanyŋdy ışıp toimasam atym öşsın! - dep bır basy bır qysyrdyŋ taiyna bergısız on ekı tūtam sūr jebenı suyryp, sadaǧyna saldy» - dep beredı. (Tūrsynhan Zäkenūly. «Kökbörılerdıŋ köz jasy» 304 b.) Sondai-aq, Äbış Kekılbaevtyŋ «Aŋyzdyŋ aqyry» romanynda sūr jebenıŋ mynadai mysaly kezdesedı: «Jan-jaqtan tartylǧan sūr jebe onsyzda jürekterı ūşyp bezıp bara jatqan jüirık haiuandardyŋ soŋynan suyldap quyp bedı». (Kekılbaev Ä. «Aŋyzdyŋ aqyry» 16 b.) Ūşy aiyr bolyp kelgen jalpaq, ötkır oqpen adamnyŋ, aŋnyŋ dene müşesın kesıp tüsu üşın kerektenedı. Būndai oqty «jez aiyr» dep ataǧan. Şyǧyrşyǧy şiraǧan, Badana közdı kıreuke Şarainasy bes qabat. Jau qarysy jetpegen, Jez aiyrdyŋ oǧy ötpegen. («Er Tarǧyn». Batyrlar jyry. 44 t., 38 b.) Sondai-aq, bızge jetken jebe türlerınıŋ eŋ könesı deuge de bolatyn oqtyŋ bır türı ol - «sarnama» nemese «ysqyrǧyş». Sarnama - jebe qyrynda tesıgı bar oq. Būl köne qytai jazbalarynyŋ aituynşa ejelgı ǧūndarǧa tän bolǧan: «Mau-dun (Mode) jeke bölınıp şyqqan soŋ jauyngerlerıne sarnama jebe jasatyp at üstınen şauyp kele jatyp sadaq tartuǧa üirettı. Mau-dunnyŋ būiryǧy boiynşa kımde-kım onyŋ öz sarnamasyn baǧyttaǧan jaqqa jebesın jıbere almasa sonyŋ basy alynatyn boldy» (Suiŋnu. «Han kıtaby» (Köne qytai jazbalary). Aud. Q.Salǧarin). Oqtyŋ osy türı Svetqali Nūrjan dastandarynda: Eŋ äuelı sarynat sarnamany, Ūiqysynan oiatsyn Perǧanany. – dep kelse, kelesı ysqyrma türın bylai qoldanady; Sodan keiın yŋyrant ysqyrmany, Iş qūndaǧyn qyrnasyn tıs-tyrnaǧy – deidı. (Nūrjan S. «Eŋsegei boily Er Esım». Ai taranǧan tün. 287 b.)

Oqtyŋ jeke ataulary men mındetterıne

qarai bölu

Oqtardyŋ öz ataularyna bailanysty jalpaq, ekı qyrly bolyp kelgenderın «qozy jauryn», «kökjendet» dep ataǧan. Būdan baiqaǧanymyz oqtardyŋ da özınıŋ atqaratyn mındetı men türıne qarai da jeke ataulary bolǧandyǧyn bılemız. «Qozyjauryn» qazaq ädebietı men köptegen tanymdyq materialdar jäne zertteu eŋbekterınde eŋ öp qoldanysqa ie jebe atauy. Oqtyŋ osy türı körkem ädebiete bylaişa oryn alady: «Jalaŋaş saraidan alşaŋdai şyǧa kelıp, qoramsaqtan qozy jauryn oq alyp adyrnaǧa basty da, äi-şaiǧa qaramai Künkenı közdep tūryp tartyp qaldy. (Zäkenūly T. «Kökbörılerdıŋ köz jasy» 447 b.). Al jyr-dastandardaǧy osy oq ataularyn myna üzındılerden baiqauǧa bolady: Kämıl pırler jebedı, Qolyna alyp tolǧanyp, Qozy jauyryn jebenı At üstınen şırenıp Sonda tūryp tartady, Kämıl pırler sengenı. Qūruly baqan basynda Ekı bölıp ūşyrdy Ai astynda teŋgenı.

(Qazaq halyq ädebietı: Köp tomdyq. T.I. Batyrlar jyry, «Qoblandy batyr» jyry, 21 b.)

Üstıŋe basa kiıp al Altyn sauyt köbenı. Jau degende jainatyp, Tolǧamalap qolyŋa al, Qozy jauyryn jebenı.

Oqtyŋ jeke ataulary men mındetterıne

qarai bölu

Oqtardyŋ öz ataularyna bailanysty jalpaq, ekı qyrly bolyp kelgenderın «qozy jauryn», «kökjendet» dep ataǧan. Būdan baiqaǧanymyz oqtardyŋ da özınıŋ atqaratyn mındetı men türıne qarai da jeke ataulary bolǧandyǧyn bılemız. «Qozyjauryn» qazaq ädebietı men köptegen tanymdyq materialdar jäne zertteu eŋbekterınde eŋ öp qoldanysqa ie jebe atauy. Oqtyŋ osy türı körkem ädebiete bylaişa oryn alady: «Jalaŋaş saraidan alşaŋdai şyǧa kelıp, qoramsaqtan qozy jauryn oq alyp adyrnaǧa basty da, äi-şaiǧa qaramai Künkenı közdep tūryp tartyp qaldy. (Zäkenūly T. «Kökbörılerdıŋ köz jasy» 447 b.). Al jyr-dastandardaǧy osy oq ataularyn myna üzındılerden baiqauǧa bolady: Kämıl pırler jebedı, Qolyna alyp tolǧanyp, Qozy jauyryn jebenı At üstınen şırenıp Sonda tūryp tartady, Kämıl pırler sengenı. Qūruly baqan basynda Ekı bölıp ūşyrdy Ai astynda teŋgenı.

(Qazaq halyq ädebietı: Köp tomdyq. T.I. Batyrlar jyry, «Qoblandy batyr» jyry, 21 b.)

Üstıŋe basa kiıp al Altyn sauyt köbenı. Jau degende jainatyp, Tolǧamalap qolyŋa al, Qozy jauyryn jebenı.

(«Qazaq epostary». «Qyz Jıbek» jyry. 300 b)

Aituly erler bar eken, Jüirıkterı baptauly, Naizalary saptauly, Sauyttary saqtauly. Qozy jauryn kök jendet, Qoramsaqpen qaptauly Erlerdıŋ soiy bar eken, Bırınen bırı maqtauly. (Qaşaǧan. «Kındıgımdı kesken jūrt». 75 b.) Sarjaǧa oqty keredı, Qozyjauryn kökteme oq, Ūzyndyǧy kez edı. («Şyŋtasūly Törehan». Aqsauyt. 2 t. 305 b.). Qozy jauryn qu jebe, Altynnan oiǧan alpys kez, Tartatūǧyn şaq boldy. («Er Tarǧyn». Batyrlar jyry. 44 t., 45 b.) Berkınıp sadaq asynbai, Bırındep jaudy qaşyrmai, Bıltelıge oq salmai, Qoramsaqqa qol salmai, Qozy jauryn oq almai, Atqan oǧy joǧalmai,... (Mahambet. «Bes ǧasyr jyrlaidy». 2 t., 211 b.). Al osy qozyjauryn oǧynyŋ atauyn «Qaradöŋ batyr jäne onyŋ ūrpaqtary» atty jyrda: Sonda qalmaq oqtaldy, Qoramsaqqa qol saldy, Qozy jauryn qu jebe, Suyryp ony qolǧa aldy. («Qaradöŋ batyr jäne onyŋ ūrpaqtary». Aqsauyt. 2 t., 68 b.) - dep beredı. Bırtındep sadaq asynǧan, Bırındep jaudy qaşyrǧan. Qoramsaqqa qol salǧan, Qozy jauryn oq alǧan. Atqan oǧy zyrqyrap, Edılden ötıp joǧalan. (M.Möŋkeūly «Kındıgımdı kesken jūrt». 83 b.) Al Maqmūt Qaşǧaridıŋ eŋbekterınde kezdesetındei «qandyauyz» degen de jebe atauy boluy mümkın. Olai deitınımız Maqmūt Qaşǧarimen qatar tömendegı jyraulardyŋ jyrlary da soǧan äkep tıreidı. Qatynasy biık kölderden Qatar tüzep qu ūşar, Alǧa sap tız oq ata körmeŋız, Qandyauyzdan syily jebe sailamai; Atanyŋ ūly er jıgıtke Artu-artu bel keler, Oqtan qatty söz keler, Alǧa sap jauap bermeŋız, Arǧy tübın oilamai. (Şalkiız. «Bes ǧasyr jyrlaidy». 1 t., 53 b.) Adyrnasyn ala ala ögızdei möŋıretken, Atqan oǧy Edıl-Jaiyq teŋ ötken, Atqanyn qardai boratqan, Kök şybyǧyn qandyauyzdai jalatqan (Mahambet. «Bes ǧasyr jyrlaidy». 1 t., 185 b.) Keibır tarihi romandarda «tız oq» jäne «tomar oq» degen oq türlerı kezdesedı. Mysaly Mūhtar Maǧauinnıŋ «Alasapyran» romanynda būl oqty bügıngı «nysanany özı tauyp tietın oq» dep jürgen türımen säikestendıruge bolady: « - Qalai eken? - Keremet atady eken, Ai-Şeşek jeŋgem. Qauyrsynsyz qisyq oqtyŋ özımen qaǧyp tüsırdı. - Oi tentek! - dedı Oraz-Mūhamed rahattana külıp. - Būl oq osylai, ädeiı qisyq jasalǧan. Kördıŋ be. Ärı barmaqtai juan, auyr. Emen ǧoi. Masaǧy tūqyl, şanşyp atpaidy. Mejelı jerge jetkende köldeneŋ ūşady da, qūsty taiaqpen ūrǧandai qaǧyp tüsıredı. Kördıŋ ǧoi jaŋa. Tız oq dep atalady Kez oqtyŋ özı neşe türlı: köbe būzar, ändıgen, qozyjauryn, qasaly, ysqyrma... är qaisysy är türlı jaǧdaida, är qaşyqtyqta qoldanylady. Sodan soŋ, būlǧyn, tiın atatyn tomar oq, doǧal oq degen bar. Al aimaŋdai oq... - Bılem, bılem! - dedı Köşek, - äneuküngı ǧoi... - İä. Sondai ülken toilarda jamby ne basqadai nysana atady». (Maǧauin M. «Alasapyran». 39 b.). Joǧarda Maǧauinnen keltırılgen üzındıden «aimaŋdai oq» degen oqtyŋ da bolǧanyn, jäne ony nege kerektenetının de bılgendeimız. Al Qabdeş Jūmadılov «Daraboz» romanynda tız oq pen tomar oqty bylai beredı: «- Käne jebelerıŋdı körsetşı! Kenje taiauda tūrǧan atyna jügırıp baryp, erdıŋ aldynǧy qasyna ılıp qoiǧan oq toly qoramsaǧyn alyp keldı. Qoramsaǧy sändı, ūlpa jarǧaqtan kestelep tıgılgen. Jebelerı de är aluan; köbe būzar, qozyjauryn, bıren-saran tomar oq, tız oqtar. - Aŋşylyq qūrady ekensıŋ ǧoi? - dedı Qabanbai tomar oqtyŋ bırın ūstap körıp. - Balqaşta tız oqpen üirek atuşy edık. Al myna jaqta kekılıkten basqa eşteŋe körınbeidı.» (Jūmadılov Q. «Daraboz». 131 b.) Al oqtyŋ «ändıgen» degen bır türı Aqtanberdı jyrlarynda bylaişa oryn alady. Jalauly naiza janǧa alyp, Jau qaşyrar ma ekenbız! Tobyrşyqty ändıgen, Toltyra tartar ma ekenbız. Tobylǧy tübı qūralai Bytyratyp atar ma ekenbız! (Aqtanberdı. «Bes ǧasyr jyrlaidy». 1 t., 73 b.) Sondai-aq, «aŋǧua», «qadau oq» degen oq türlerı T.Zäkenūlynyŋ «Kökbörılırdıŋ köz jasy» romanynda kezdesedı. Aŋǧuasyn aŋyratsa, Arǧy tauǧa jetedı. Aş qasqyrdai qaǧynsa, Qanǧa toimai ketedı. (Zäkenūly T. «Kökbörılerdıŋ köz jasy» 261 b.) Qara tuymdy tıktım men, Qara būqanyŋ terısımen qaptaǧan. Qaiyŋ dabyldy qaqtym men, Qamqa sauyt kidım men, Qadau oqty tartym men. (Zäkenūly T. «Kökbörılerdıŋ köz jasy» 147 b.) Al, oqtardyŋ atqarar mındetterıne qarai atalatyn ataularyna mynadai mysaldar aituǧa bolady. «Qaradöŋ batyr jäne onyŋ ūrpaqtary» atty jyrdyŋ «Jūbanyş» dep atalatyn bölımınde «sauyt būzar» oqty bylai sipattasa: ...Jekpe-jekke kelgende, Kök jebenıŋ ışınde, Sauyt būzar bır oq bar. Ol sauytty būzbai qoimaidy. Ötpei, sırä, qalmaidy. Jekpe-jekke kelgende, Şarainayz kelmeidı. Jūmsap qatty bolatty Sauyt būzar oq atşy. («Jūbanyş». Aqsauyt. 2 t., 82 b.) Iliias Esenberlinnıŋ «Köşpendıler» trilogiiasynda sauyt būzardyŋ jazba ädebiettegı qoldanu türı bylaişa körınıs tapqan: «Toi-duman, jarysta jambyny bır atqannan jarq etkızıp jerge tüsıretın mergenderdıŋ, aiaq astynan zu etıp tūra qaşqan qyr qoianynan sasyp qalyp, qolyndaǧy sadaq jebesın qūla jonǧa jıberıp külkı bolatyny da osy ara... Būryn-soŋdy jūrt közıne tüspegen jas jıgıttıŋ, qanjardai qos azu tısın jalaqtatyp, qylşyq jalyn tıkıreitıp, taiynşadai qara doŋyz qarsy ūmtylǧanda, üzeŋgısıne şırene tūryp sauyt būzar jebesın qaq maŋdaidan qarys süiem kırgızıp, ataqqa ılınetın de, taǧy sol saiat bazarynda» (I. Esenberlin. «Köşpendıler». 18 b.) Al, «Qarǧaboily Qaztuǧan» jyrynda sauyt būzar bylaişa örnektelgen: «Sen sekıldı qalmaqpen, Kezektesıp tūram ba!» - Ataiyn dep jebenı, Qarǧaboily jönedı. Qarsy tūrsaŋ - qabaq dep, Oq ötetın özegıŋ, Jūtqynşaq mynau tamaq dep, Kezep tūryp oq atty, Oǧyn qardai boratty. Atqan oǧy ötedı, Basyn jerge qalmaqtyŋ Domalatyp ketedı. Qarǧa boily batyrdyŋ Atqan oǧyn qarasaŋ, Sauyt būzar oq edı. Ne de bolsa aldynda, Toqtamaityn şoq edı. On ekı tūtam būl oqtyŋ, Ötpeitın jerı joq edı. (Batyrlar jyry. «Qarǧaboily Qaztuǧan» 58 b.) Sonymen qatar «köbe būzar» degen oq türın Mahambet öz jyrlarynda bylai paidalanǧan: Künqaqty erdıŋ astynda Köp jügıretın külık bar. Kön sadaqtyŋ ışınde, Köbe būzar jebe bar

(Mahambet. «Bes ǧasyr jyrlaidy». 1 t., 210 b.).

Sondai-aq, «Mūsahan» jyrynan bız būl jebelerdıŋ «beren» degen türın kezdestıremız: Tolǧaiyna qalmaq qol saldy, Esepsız qylyp mol saldy. Äuelı ataiyn degen de, Qozyjauryn oq aldy, Atyp edı ötpedı... Jäne tūryp beren degen oq aldy Ony tartyp taǧy aldy,... Taǧy ataiyn dep oqtaldy Sauyt būzar oq aldy.

(«Mūsahan». Batyrlar jyry. 5 t., 129 b.)

Būl oqtyŋ türı «Qoblandy batyr» jyrynda da kezdesedı: Būlǧary sadaq, Būqar jai, Tartylar maidan kün bügın. Altyn qūndaq aq beren Atylar maidan kün bügın. Tolǧamaly aq süŋgım Şanşa almasam maǧan sert! Qanǧa toisaŋ saǧan sert! Būlǧary sadaq, Būqar jai, Tarta almasam, maǧan sert! Bel küşıme şydamai Belıŋnen synsaŋ, saǧan sert! Altyn qūndaq, aq beren Ata almasam maǧan sert!

(Qazaq halyq ädebietı: Köp tomdyq. T.I. Batyrlar jyry «Qoblandy batyr» jyry, 71 b.)

Nemese, «Er Tarǧyn» jyrynan «doǧal oq»degen oq türın köruge bolady: «Tarǧyn būl Qartqojaqqa kezek berıp, atsaŋ at dep qarsy qarap tūryp edı, Qojaq mūny syilap, atuǧa qimady. Ne üşın deseŋız: «men alpys beske kelgen, saqalym quarǧan bır qart şalmyn, būl ǧoi, jas bolsa da, qasyndaǧy Aqjünıstei sūludy qiyp, äm özınıŋ janyn qiyp, maǧan qarsy tūrdy. Būl öte batyr eken. Mūnyŋ özın de atpaiyn, atyn da atpaiyn tek mūnyŋ qoramsaqtaǧy jüz alpys kez oǧyn jalǧyz doǧal oqpenen atyp uataiyn. Sonymenen özımnıŋ ony aiap atpaǧanymdy bıldıreiın, sonan soŋ būl aqyly bolsa, oilap bıler de, qyzdy maǧan tastar da, jüre berer» - dep, bır jalǧyz doǧal oqpenen salyp qalǧanda, Tarǧynnyŋ qoramsaqtaǧy jüz alpys kez oǧyn külpara qylyp uatyp kettı» («Qazaq epostary». «Er Tarǧyn» jyry. 135 b.) Osy doǧal oqty künı bügınge deiın körşı Mongoliia Respublikasynda «Er jıgıttıŋ üş toiy» (Eriin gurvan nadam) dep atalatyn jyl saiynǧy memlekettık toida bäsekege tüsetın sadaqşylardyŋ qoldanyp jürgenın aita ketu kerek. Al doǧal oqtyŋ «qalva» (üirenuşılerdıŋ oǧy, temır ūşynyŋ ornyna doǧal aǧaş bekıtılgen oq), «ūlyn» (ūşy joq jebe) degen türlerı Maqmūt Qaşǧaridıŋ «Türık sözdıgı» eŋbegınde kezdesse, (Maqmūd Q. «Türık sözdıgı». 502 b) Mūhtar Maǧauinnıŋ «Alasapyranynda» būl oqtyŋ «şi oq» türı käduılgı bır tal şidıŋ ūşyna tüie qūmalaǧyn şanşyp, balalardyŋ oiyny üşın qoldanatyny aitylyp, bylaişa berıledı: «- Şi oqtan kısı ölmeidı, - dedı bala tömen qarap. - Öledı, - dedı Oraz-Mūhamed. - Qazır sen maǧan şi oq attyŋ. Erteŋ, ülken jıgıt bolǧanda kädımgı kez oqtyŋ özın atasyŋ.» (Maǧauin M. «Alasapyran». 39 b.) Būl oqtyŋ atauy köne jyrlarda kezdesedı: Bes jasyŋda, qart Qojaq! Jas şybyqtan jai tarttyŋ, Jalǧyz şiden oq attyŋ, Atqan oǧyŋ joǧalttyŋ.

(«Qazaq epostary». «Er Tarǧyn» jyry. 137 b)

Svetqali Nūrjannyŋ «Eŋsegei boily Er Esım» dastanynda «qasaly» degen oq türı kezdesedı. Būl qarsy jaqtyŋ bekınısın örteu üşın ūşyna ot bailanǧan jebe. Ot bailanǧan qasaly zymǧap kırıp, Ört şypyldap, şahar da tütındesın.

(Nūrjan S. «Eŋsegei boily Er Esım». Ai taranǧan tün. 289 b.)

«Körūǧyly» dastanynyŋ ertegılık nūsqasynda «qol oq» degen oq türı bylai körınıs tapqan: «Bır künı Körūǧyly Besbatyrdy aŋdyp jürıp, qol oqpen atady, ol oǧy ötpeidı. Besbatyr «qonyp jürgen masa men sona bolar» dep jüre beredı. Bır mezgılde Besbatyrdyŋ taŋ ūiqysy kelıp ketkende Körūǧyly ony atyp qalady, oq jylp ötıp ketedı» (Qazaq ertegılerı. «Körūǧyly» 201 b.) Al «qatūt» - ūşy uǧa nemese zärge suarylǧan oq ekendıgı jaily Maqmūt Qaşǧari «Türık sözdıgınde» keltıredı. Däl osy jebe türın Svetqali Nūrjan bylai qoldanǧan; Zar eŋırep soŋynan qatūǧ ketsın, Maŋdaiynan dūşpannyŋ batyq tepsın. Jähannamǧa attanǧan imansyzdar, Zäharynan qatūǧtyŋ tatyp ketsın!

(Nūrjan S. «Eŋsegei boily Er Esım». Ai taranǧan tün. 287 b.)

Jebege qatysty basqa da ataulardy Maqmūt Qaşǧari eŋbegınen kezdestıruge bolady. Mysaly «azūq oq» (qaŋǧyrǧan oq), iasyş(jebenıŋ basyndaǧy temırı), temürkennemese temırken (būlarda oqtyŋ temır ūşy), tyly (oqtyŋ basyna (ūşyna) bailanatyn qaiysy), bory basy (oq basynyŋ jebe ūşyna eŋgızıletın tūsyndaǧy kertık, aiylbasy) jäne şyrǧūi (jebe basynyŋ qalyŋ, juantyq basy). (Mahmūd Q. «Türık sözdıgı». 314 b.). Al Svetqali Nūrjan özınıŋ «Eŋsegei boily Er Esım» dastanynda būl sözge oqtyŋ bolat ūşy degen anyqtama berıp, ony; «...Er Esım jür, şüigende - Qyrǧi dersıŋ! Jauǧa jebe tigende - Şyrǧūi dersıŋ! - dep qoldanady.

(Nūrjan S. «Eŋsegei boily Er Esım». Ai taranǧan tün. 285 b.)

Al, masaq (oqtyŋ qauyrsyn bailaǧan jaǧy nemese jebege bailanǧan qauyrsyn. Keide būl tūtastai oqtyŋ atauy bolap ketuı de mümkın. Sadaqty adyrna dep ataityny sekıldı.), kırıs (sadaq atqanda oqtyŋ adyrnaǧa iaǧni kırege tırelıp tūratyn oiyǧy) t.b. sekıldı ataularyn auyz ädebietı men jazba ädebietten jäne tarihi eŋbekterden köptep kezdestıruge bolady. Mıne būl bızge jetken jebe ataularynyŋ bır bölıgı ǧana. Bız baba tarihymyzdan alarymyz da köp, jäne sonyŋ öteuı retınde bererımız odan da köp ekenın ärbır qazaqtyŋ bılgenı abzal.