Eset – «Tarhan» şenıne ie bolǧan üş batyrdyŋ bırı

Eset Kökıūly 1667 jyly elımızdıŋ batys öŋırınde ömır esıgın aşqan. Kışı jüz jetırudyŋ ışındegı tama ruynan taraidy. Onyŋ äkesı Kökı de batyr bolǧan, kezınde Salqam Jäŋgırge kömekke barǧan Jalaŋtös Bahadürdıŋ jasaǧynda joŋǧarǧa qarsy küresken adam. Onyŋ laqap aty – Taimas batyr. Orbūlaq şaiqasynda şep būzyp, jürektılıgımen közge tüsıptı. Eset – qazaq tarihynda «Tarhan» (feldmarşal) şenıne ie bolǧan üş batyrdyŋ bırı. Joŋǧar şapqynşylyǧy kezınde erekşe erlık körsetıp, kışı jüz hany Äbılqaiyrdyŋ adal serıgı bolǧan. 1667-1749 jyldardyŋ aralyǧynda ömır sürgen Eset Kökıūly – qazaq halqynyŋ joŋǧar basqynşylaryna qarsy küreste esımı elge tanylǧan äigılı batyrlarynyŋ bırı. Eset batyr äigılı «Aqtaban şūbyryndydan» keiın el bolyp bırıgıp, joŋǧarlarǧa alǧaşqy alapat soqqy bergen Būlanty şaiqasyna qatysyp, ezılgen eldıŋ eŋsesın kötertken. Aŋyraqai soǧysynda Kışı jüz qūramynyŋ tuyn kötergen batyr. 1743 jyly 3-şıldede Resei patşa ükımetınıŋ jarlyǧymen Eset Kökıūlyna «Tarhan» ataǧy berıledı. Qazaqtyŋ äigılı batyry Eset Kökıūly turaly tarihi derekter Orynbor oblystyq memlekettık mūraǧatynda, Sankt-Peterburgtegı Ortalyq memlekettık mūraǧatta, Mäskeudegı ortalyq memlekettık äskeri mūraǧatynda, Almatydaǧy jäne Taşkenttegı ortalyq memlekettık mūraǧattarynda saqtalǧan. Orys elşı-ofiserlerı Tevkeleevtıŋ kündelıkterınde, Nepliuevtıŋ jazbalarynda, sonymen qatar auyz ädebietı men folklorlyq nūsqalarda batyr esımı kezdesedı. Eset batyr ömırın zertteuşı ǧalym, tarihşy Zäkıratdin Baidosūly Orynbor ortalyq memlekettık mūraǧatynda saqtalǧan batyr ömırıne qatysty derekterdı saralap, onda «1690 jyly Eset batyrdyŋ 23 jasynda Tama ışındegı Torym atalyǧynyŋ jetekşılıgınde bolǧandyǧyn» körsetedı. Ǧalymdar Eset batyr Kökıūlynyŋ bükıl sanaly ǧūmyryn ekı kezeŋge bölıp qarastyrady. Alǧaşqysy – 1690-1710 jyldar aralyǧyndaǧy uaqyt. Būl kezeŋde batyr Aiuke bastaǧan Edıl qalmaqtarynyŋ äskerımen şaiqasyp, qazaq jerı üşın töngen qauıptermen küres üstınde jüredı. Alǧa audanynyŋ aumaǧyndaǧy Bestamaq auylynan 3 şaqyrym şyǧysta ornalasqan Eset batyr Kökıūlynyŋ memorialdyq keşenı b.z.d VI-V ǧ.ǧ ejelgı köşpendıler däuırınıŋ arheologiialyq qorǧanynan, HIH ǧ. qūlpytasy bar tas qorşaulardan, şyraqşy üiınen tūrady. 1700 jyly Eset tamanyŋ ışındegı bır ruǧa bi, al, 1710 jyly bükıl tama jūrtynyŋ töbe biı atanady. 1722 jyldan bastap jetıru taipasynan qūralǧan äskerdıŋ bas qolbasşysy mındetın atqardy. Ärı bi, ärı batyr bolǧan Eset 1723-1726 jyldary Kışı jüz hany Äbılqaiyr men bırge elımızdıŋ soltüstık-batysyna şabuyldaǧan Edıl qalmaqtaryna qarsy kürestı. Sol şaiqastarda ol kışı jüzdıŋ azamattarynan qūralǧan ırı jasaqty basqardy. Täuke hannyŋ tūsynda da Eset ünemı alǧy şepte Kışı jüzdıŋ qolyn bastap jürdı. Onyŋ erlıgın ädıl baǧalaǧan Täuke han bır şaiqasta Esetke «Aibatyŋ asa tüssın, naizaŋ mūqalmasyn, el namysy tūzdyǧyŋ bolsyn» dep bata berıptı. Eset «Aqtaban şūbyryndy, Alqaköl sūlama» qasıretınen keiıngı Būlanty şaiqasyndaǧy ūly jeŋıske öz ülesın qosty. Osy şaiqasta qazaqtar jaǧy jeŋıske jetıp, oirattar Ūlytaudy jaulap alu turaly oilaryn ıske asyra almady. Sol maidan turaly el auzynda mynadai aŋyz bar. Qan maidanda Esettıŋ basy bırneşe jerden jarylypty. Ony estıgen batyrlar şaiqastan keiın aman ba dep, Esettı ızdeidı. Söitse, ol basyn taŋyp otyr eken. Sonda jauyngerler «Esettıŋ basy qattyma, Allanyŋ tasy qattyma?» dep taqpaqtap qoia berıptı. Al, Aŋyraqai şaiqasynda ol Kışı jüzdıŋ 20 myŋdyq jasaǧyn bairaq ūstap, bastap jürdı. Sondyqtan, batyrdy el ışınde «Tu ūstap, tarlan mıngen Eset» dep ataǧan. Batyr jaily «Pırdıŋ soŋy – Beket, erdıŋ soŋy – Eset» degen mätel söz de bar. Eset ömır boiy Äbılqaiyrdyŋ senımdı serıgı, ainymas adal dosy bolyp öttı. Onyŋ ömırınıŋ özı Äbılqaiyr jürgızgen saiasatpen tyǧyz bailanysta örılıp otyrdy. Eset starşinalyq qyzmet atqaryp jürgende Kışıjüz ben Orta jüzdıŋ atynan Orynborda kniaz V.Urusov pen el aralyq kelıssözder jürgızdı. Osy eŋbegı üşın 1743 jyly Resei patşalyǧy tarapynan «tarhan» şenın aldy. Eset – qazaq batyrlary ışındegı «tarhan» därejesın ielengen üş tarhannyŋ bırı. Odan özge Şaqşaq Jänıbek pen onyŋ ūly Däuıtbai ǧana osy qūrmetke ie bolǧan. Eset batyr 1749 jyly 82 jasynda ömırden öttı. Denesı qazırgı Aqtöbe oblysynyŋ Alǧa audany, Bestamaq degen eldı mekenge jerlengen. Mazarynyŋ basyna 1750 jyly säulettı kesene salynǧan.