Adam öse kele özınıŋ tegı turaly tereŋ oilanady, ızdenedı. Ūlt ta tırı organizm. Onyŋ da embriondyq, bastapqy däuırı, jūmyrtqadan jaryp şyqqan balapandai kezeŋı, tıptı keibır ǧalymdardyŋ aituynşa ūlttyŋ tarihi ölşemmen ömır jasy, (ärine, köbıne ūsaq ūlttarǧa bailanysty), damu joldary men jady, äl-auqaty men syrqaty, taǧdyry, küş-qairatynyŋ asyp-tasuy, qūlşynysy men älsıreuı, qaita jaŋaryp, asqaqtaityn zamany bolady. Al evrei halqynyŋ ūlttyŋ bolaşaǧy turaly mynadai bır ölşemı bar. Eger ūlttyŋ 18 jasqa deiıngı jastarynyŋ 40% ana tılınde söilese, ol ūlttyŋ 40 jyl ömırı bar, ana tılın meŋgergen jastardyŋ sany ösken ne azaiǧan saiyn ūlttyŋ jasy öse ne azaia beredı.
Adamdy ūltymen tılımen qatar, mädenietı, salt-dästürı, tabiǧaty men tarihy bailanystyrady. Tıptı qūpiia közge körınbeitın bioenergetikalyq bailanystarynyŋ da däneker bolatynyn genetik mamandar däleldegen. Ǧylymda būl aǧymdy primordializm deidı. Bızdıŋ şet elderdegı qazaqtardy qandastarymyz deuımız oryndy.
Ūlttyq sanany keide syrtqy faktorlarda oiatady. «Eger nemıster soǧys jariialap, jerımızge basyp kırmese, bız orys ekenımızdı sezbes edık,» - deidı keibır orystar. «Eger antisemitizm bolmasa, bızdı qudalamasa, bız evrei ekenımızdı sezbes edık,» - deidı evreiler. Eger Mäskeu qazaqty mensınbei, bır şüregeige Qazaqstandy basqaruǧa bermese, qazaqtardyŋ bır qatarynyŋ namysy oianbas ta edı.
HH ǧasyrdyŋ ekınşı jartysynan bastap bızdıŋ köz aldymyzda ırgelı taŋqaldyrarlyqtai etnosaiasi qūbylystar bastaldy, ǧasyr soŋynda eŋ soŋǧy imperiia KSRO ydyrady. Qiraǧan imperiia jaŋa memleketterge bölınıp, derbes ışkı jäne syrtqy saiasat ūstanuǧa tyrysty, otarlanǧan ūlttar özın basqa közben tani bastady.
Nūrsūltan Äbışūlynyŋ «Ūly dalanyŋ jetı qyry» maqalasynyŋ basty ideiasy – ötkendı tanyp, äspettei otyryp, qūndylyqtarǧa süienıp bügıngı zamannyŋ mänısın ūǧynu. Maqala alpauyt ǧalymdarmen, jazuşylardyŋ eŋbekterınıŋ ruhani mänın jüielegen.
Ejelgı materialdyq jäne ruhani qūndylyqtar «tüp-tamyrymyzdy bıluge, ūlttyq tarihymyzǧa tereŋ üŋılıp, onyŋ kürmeulı tüiının şeşuge» mümkındık tuǧyzady. Qazaq jäne basqa da türkı halyqtarynyŋ ruhani bolmysynyŋ ortaqtyǧyn körsetedı. Maqala ǧylymi ızdenısterge, pıkır-talastarǧa, äsırese, europasentristık, reseisentristık avtorlar jaǧynan da ärtürlı közqarastar tuǧyzady. Işkı ömırımızde maqala eldıŋ, qazaq halqynyŋ ruhani bırlıgıne, tūtastyǧyna, ūlttyq tärbiege qyzmet etetını sözsız.
Degenmen, bügıngı ideologiialyq ahualdyŋ bıraz tūstary oilandyrmai qoimaidy. Eŋ bastysy nauqanşylyq, osy maŋyzdy ıske üstırtın qarau. Maqala jariialaǧan künı, tıptı tanysyp ülgermei sūhbattar alynyp, jinalystar ötkızıldı, būqara halyq qoldap sanaǧa sıŋırude degendei habarlar taratyp, esepter berılıp, tez şaralar qabyldandy. Osylai jelpınıp, bärı bolǧandai ahual qalyptasty.
Jeŋıl-jelpı äreketterdıŋ tereŋ sebepterı bar. Eger äleumettanu tūrǧysynan kelsek, halyq degen bırtektı emes. Elımız qazaqtaryn üş buynǧa böluge bolady: aǧa buyn, orta buyn, jas buyn. Aldyŋǧy ekı buyn keŋes tärbiesınen de ötkender, olardyŋ bırqataryna ekıjüzdılık te tän boldy. Memlekettık saiasatty söz jüzınde qoldap, jeke qara basynyŋ jaǧdaiyn, tabysyn, äl-auqatyn oilaityn, ışkı esepten, ışkı öz psihologiiasymen jüretınder. Joǧarydan aitylǧan eldık saiasaty qoldau, maqtau, sol arqyly jaqsy bolyp körınu. Ruhani jaŋǧyru ūlttyq ruhy joǧary azamattardyŋ azaiuyna alaŋdauşylyqtan da tuyp otyrǧany belgılı.
Ekınşı jaǧynan, aǧa ūrpaqtar boiynda sovettık internasionalizm, ūltsyzdyqtyŋ da ızderı bar. İnternasionalizm adamdardy bırlıkke, bauyrmaldyqqa tärbieleidı. Bıraq bauyrmaldyq, tuysqandyq niet tek taptyq negızde ǧana boluyna artyqşylyq berıp, ūlttyq qūndylyqtarǧa kemşılık män beredı.
Marksister tübınde ūlttardyŋ bır-bırıne sıŋısıp, tūtas eŋbekşıler qauymdastyǧyna ainalatynyna sendı. Al jetekşı küş jūmysşy taby boldy, proletariat üstemdıgı san jaǧynan jūmysşylary basym orys halqyna auysty. Astamşyldyq orys emesterdı ūlttyq sanadan aiyra bastady. Ūltsyzdyq qalypty jaǧdaiǧa ainala bastady. Estelık jazuşylar aituy boiynşa, İ.Stalin özınıŋ gruzin ūltyn, özınıŋ tuǧan jerın şeksız süise de, ūlty äŋgıme bola qalsa betı tyjyraiyp qalady eken. Al L.Troiskige onyŋ evrei tegın (Bronştein) ekenın eske salsa boldy aşu şaqyrady eken. Bronşteinder Reseide belgılı dvoriandar V.İ.Leninmen keiıngı ekınşı tūlǧa L.Troiskiige sion aqsaqaldarynyŋ delegasiiasy kelıp, «terrormen qyzyǧa bermeŋız, bäseŋdeu bolyŋyz, erteŋ senıŋ osy ısterıŋ üşın sovet ükımetınen emes, bızderden, evreilerden öş alady» dese, revoliusiianyŋ jyndy kösemı «menıŋ ūltym – internasionalist, ūsaq-tüiekpen ainalyspaimyn,» - dep aiqai salypty.
Bırte-bırte orys komunist basşylarynyŋ solaqai ūlttyq saiasaty, kommunisterdıŋ ozbyrlyǧy turaly aqparattar Kremlge aǧylyp kelıp jatady. Sonda tısı auyryp jatqan V.İ.Lenin: «Ūly orystyq şovinizmge ölıspei berıspeimın, soǧys jariialaimyn - Auru tısımnen qūtylsymen –aq, ony bar sau tısterımmen jep qoiamyn.» - deptı. (Şyǧarmalar tolyq jinaǧy, 45 tom, 241 bet.)
Degenmen V.İ.Lenin şovinizmdı tek orys ūltynyŋ müddesı tūrǧysynan ǧana synady. Būl ūrdajyq, tūrpaiy saiasat orys halqynyŋ sory bolatynyn, būlai bola berse Keŋes Odaǧynyŋ bolaşaǧy būldyr ekenıne küizeldı. Ol dörekılıktı orys kommunisterınen ǧana emes, öreskel orysşyl ūlttyq «internasionalisterden» de saqtandyrdy, tıptı orystan görı orystanǧandar qauıptı dedı. Bıraq sanany ūltsyzdandyru toqtamady, bırneşe ūrpaq nigilizm ideologiiasynyŋ yqpalynda tärbielendı, tılderı orystandy, ūlttyq tılder orys sözderı aralasqan basqa bır jaŋa tılge ainaldy.
Ukraindyqtar ony «sürjik» dese, bızder şūbarlanǧan tıl deimız. Tıl tazalyǧy üşın Ukrainada bügın jantalasyp küresıp jatyr. Al bızdıŋ qazaqtar keide ukraindyqtardy ana tılınde söilegenı üşın «nasionalist» dep synap jatady.
Generalsimus İ.Stalin 1945 j. jeŋıs paradyna arnalǧan bankette orys halqynyŋ qūrmetıne arnap tost köterdı. Batys tarihşylary osy bırjaqty qūrmet orystardyŋ astamşyldyǧyn, ūly orys şovinizmın keiıngı jyldary onan ärı asqyndyryp, basqa halyqtardy mereiın tömendetıp, orystandyru saiasatyn küşeittı dep oryndy synady.
Bügın oorys emes halyqtardyŋ 1941-1945 soǧys jyldaryndaǧy erlıgıne kümän tūrǧyzu jaiylyp barady. Keibır tarihşylar men jurnalister bır «zaŋdylyq» aşypty: eger rota batalon, polk qūramynyŋ basym köpşılıgı orystar bolǧanda ǧana orystardyŋ būiryǧymen orys emester erlık körsetken.
Ūlyderjavalyq astamşylyqtyŋ betın qaitaru äzırge mümkın emes. Degenmen Keŋes Odaǧynyŋ küireuınen şamaly bolsa da sabaq alǧan siiaqty. Resei Federasiiasynyŋ gimnınıŋ sözınıŋ avtory Sergei Mihalkov jaŋa mätınınde Keŋes Odaǧynyŋ gimnın köp özgertpegen, tek «velikaia Rus» degen tırkestı alyp tastaǧan. «Nege?» degen saualǧa «Basqalardy renjıtıp almaiyq dep oiladyq» - deptı.
Barlyq otarlanǧan elderde psihologiialyq tūrǧydan kürdelı ahual qalyptasady. Etnopsihologiia ılımınde ony «ekı jaqty» sana delınedı. Otarlauşy bilık (tūtastai ūlt emes) täueldı elderde özderın jarty qūdai, öz aitqandaryn ıstetedı, baǧynyşty ūltqa da özderınede beretın baǧany aqiqat dep qabyldaidy, öz tılın, mädenietın, dästürın, keide dının de taŋady. Otarlanǧan, ūlt ökılderı ärtürlı deŋgeide aitqandaryn ekı etpeidı, tılın, mädenietın, dästürın, közqarasyn qoldai da almaidy, osylai kün köredı, otarlauşy ūlttyŋ maskasyn kiedı. Astamşylyq resmi saiasatqa ainaldy, oǧan tıptı kielı män beredı. Ol saiasatqa qarsylardy satqyndar dep jazalaidy. Jeltoqsan köterısşılerın kürekpen ūryp, itke talatqandy maqūldaǧandar, eger Qyzyl alaŋǧa faşister şyqsa osylai aiamas edık dedı.
Ustemdık osylai därıptelıp, ūlttyŋ ruhani kody-tılın älsıretudı maqsat ettı. Özın mensınbeumen betpe-bet kelıp, kemsıtu azabyn tartqan qazaq ūltynda da qarsylyq, ūlttyq patriotizm tudy, jüikesı tozyp, öz ūlttyq qūndylyqtarynan aiyrylyp qalmaudyŋ qamyn oilady. Būl psihologiia Jeltoqsan köterısşılerıne, olarmen niettes, tılektes qazaqtarǧa tän boldy.
Sonymen bırge ūlttyq konformizm tereŋ qazaqtardyŋ boiyna sıŋdı. Otarlauşylardyŋ qysymyna köngış, ikemdı, tılın, dästürın qabyldaǧyş, bırte-bırte olardyŋ soiylyn soǧyp, öz ūlttyq müddesınen alystaǧan ülken ūlttyq top ömırge keldı. Ūlttyq konformizm äsırese partiia, sovet qyzmetkerlerıne, qoǧamtanuşy ǧalymdarǧa tän boldy. Ortalyq bilık qazaqtar arasynan olardyŋ sözın söileitın, tapsyrmasyn būljytpai oryndaityn, otarşyldyqty jaqtaityn intelligensiianyŋ bırneşe ūrpaqtaryn tärbieledı. Qoja ūlttyŋ biurokratiiasynyŋ aldynda jaǧympazdyq tanytyp, qazaqtar jarysyp bırın-bırı «nasionalist», «ruşyl» dep kınälady.
Ūlttyq patriotizm men ūlttyq konformizm («tek jürseŋ, toq jüresıŋ») etnopsiholyq ūstanymdar arasynda ekı oida bolyp, solqyldaq qazaqtar da az bolmady. Sanaǧa sıŋgen internasionalizm ideologiiasy da tejedı. Aidahardai ysqyrǧan imperiia bärıbır yrqyna köndıredı deuşıler boldy.
Sonymen bırge Qazaqstan ūlttar myidai aralysyp, bır-bırımen sıŋısıp, assimiliasiiaǧa ūşyraǧan aimaq edı. Ony resmi ideologiia integrasiia, halyqtar dostyǧy dep baǧalaǧanmen, äsırese, öz elınde azşylyqqa ūşyraǧan qazaqtar ūltsyzdandy.
Täuelsızdık zamanynda halyq talai jaǧdaidy oi elegınen ötkızdı, degenmen ruhani salada älı de pärmensızbız. Jaŋa qalalar salyndy, el jaŋardy, sonymen bırge sananyŋ jaŋaruy baiau. Jalpy qoǧamdyq sananyŋ damuynda sabaqtastyq zaŋdylyǧy da bar, ötkendı sanadan sylyp tastau mümkın emes. Ūltsyzdyq otbasylyq tärbie, aqparat aǧymymen, äleumettık ortanyŋ yqpalymen jalǧasuda. Sondai-aq syrtqy yqpal da bar. Orys būqaralyq mädenietı men orys tılı arqyly qazaqtardy orys ideologiia aiasynan şyǧarmau, täuelsızdıktı qūnsyzdandyru maqsaty bügın ötkır. Resei būqaralyq aqparattyq qūraldarynda Resei basşylarynyŋ täuelsızdık alǧan Qazaqstan siiaqty memleketterdı täuelsızdık merekesımen qūttyqtau bır aiaǧynan aiyrylyp, endı bır aiaǧyma ǧana aiaq kiım alamyn dep özın jūbatqan adammen bırdei dep synaidy. Sebebı ol elderdı täuelsızdıkpen qūttyqtau tarihymyzǧa köleŋke tüsıredı, olardyŋ täueldı bolǧanyn moiyndaumen bırdei dep esepteidı. Olar täueldı emes edı, ukraindyqtar, qazaqtar, basqalar özderı Reseige sūranyp qosyldy, Ressei olarǧa orkeniet jetıstıkterın äkeldı, aǧartuşylyq paryzyn oryndady delınedı. Al Afrika elderın täuelsızdık merekesımen qūttyqtau oryndy, sebebı europalyqtar äuelı olardy küşpen basyp aldy, keiın memlekettıgınen aiyrdy, ūzaq uaqyt bailyǧyn tonady.
Ūltsyzdanudyŋ ömırdıŋ ruhani salasynda körınısı aluan türlı jäne ūltsyzdyq elımızdıŋ etnoruhani ahualyna özınıŋ jaǧymsyz yqpalyn tigızedı. Bır kezderı äkımşılık eksperimenttı qoldap, qazaqstandyq azamattardyŋ pasportyna ūltyn körsetpeu maqūldandy. Bır qaraǧanda pasport degen adamnyŋ azamattyǧyn ǧana körsetedı, al ūlttyǧy sanasynda. Bıraq ūlttyq sana tereŋ ornyqpaǧan, tılı, mädenietı, aqparattyq pärmenı älsız etnoäleumettık ortada būl eksperiment nigilistık ūstanymǧa jeteledı.
Qazırgı jahandanu zamanynda ūlt degen adamdardyŋ özgerıp tūratyn şartty qauymdastyǧy, adamdar otbasyn, ūltyn, dının otanyn özgerte beredı degen konstruktivtık teoriia keŋınen taraluda. Eger qazaq basqa tılde söilese, sol tıldegı ädebiettı oqysa, basqa ūlttyq taǧamyn daiyndap üirense, ol baiyrǧy ūltynan basqa ūltqa auysady. Orysşa söilep, L.Tolstoidy oqyp, borş pısırse orys bolmaǧanda kım bolady deitınder de bar. Sondyqtan pasportta ūltty körsetu, ūlttyq tek, qūndylyq maŋyzdy emes deitınder köbeidı. Osylai Fransiia, Germaniia, Ūlybritaniia, Türkiia (olar otarlauşy elder) memleketterı siiaqty azamattyq qoǧamǧa jetemız degen jalǧan ümıt jetegınde ketıp qaldyq.
Şyndyǧynda ömırdıŋ barlyq salasynda ūlttyq erekşelıkterdı eskeru, etnikalyq ädeptı (etika) saqtau – ruhanilyqtyŋ bır körınısı. Sondyqtan da halyq sanaǧynda etnikalyq statistika qatar jüredı. «Men qazaqpyn, qazaq bolǧanyma maqtanamyn, basqa ūlttyŋ ökılı bolsam da osylai maqtanar edım», - deidı qazaq jıgıtı. Elımızdegı etnikalyq qauymdastyqtarynyŋ ökılderınıŋ sany az bolǧan saiyn namysy zor, tılı, dästürlerın, mädenietın saqtaidy, etnomädeni bırlestık qūru üşın de olardyŋ sany kerek.
Kündelıktı ömırde, äsırese, diaspora ökılderı kadrlardyŋ ūlttyq qūralyna nazar audarady jäne ol köŋılderınen keide şyǧa da bermeitını belgılı. Būl jaǧdaidy kadrlardyŋ memlekettık tıldı meŋgeruımen bailanysty desek, tıldı meŋgermegen qazaqtar da bar, al memlekettık tıldı meŋgergen diaspora ökılderı memlekettık qyzmetke tartyla bermeidı. Memlekettık qyzmetke taǧaiyndaǧanda aimaqtardyŋ etnodemografiialyq erekşelıkterı de eskerıluı jön, ol da qynjylys tuǧyzady. Al qazaqtar bolsa, qazaq şeneunıkterınıŋ memlekettık meŋgermegenıne taǧy da qynjylys bıldıredı. Ūltsyzdyq osylai memlekettıŋ bedelıne nūqsan keltıredı. Ūlt mäselesı tek qazaqtardyŋ mäselesı emes. Ūlt saiasatyna bailanysty mäselelerge diaspora ökılderın köbırek tartu, memlekettık tıldı jetık meŋgergen, käsıbi deŋgeiı joǧary mamandardy basşylyq qyzmetke de aralastyru qajet. Taǧy da da bır näzık mäsele bar. Bırqatar jaǧdaida reseilıkter bızdıŋ ışkı ūlt mäselemızge aralasyp, ūltaralyq qatynastardy şielenıstıruge tyrysady. Osyndai tūsta jauapty qazaqtardan görı diaspora ökılderı memlekettık qyzmetkerler, deputattar bergenı tiımdı.
Ǧasyrlar boiy qalyptasqan elımızdegı ūltaralyq kelısım täjıribesı, kelısım mädenietı men tärbie qazaqstandyqtardyŋ mınezın ūstamdylyqqa beiımdedı, dau-damaidyŋ aldyn aluǧa, keşırımdılıkke ikemdedı.
Degenmen ūltaralyq qatynastarǧa «ūlttyq», «ūltşyldyq», «ūltşyl», «ūltsyzdyq» ūǧymdaryn tüsınbeuşılık te jaǧymsyz äser etedı. Keŋes ädebietınde «ūltyqty» söz jüzınde bolsa da ūlttyq qūndylyqtar dese, al «ūltşyldyq» asqynǧan, menmendık, astamşyl sana delınıp, sau organizm men dertke şaldyqqan auru organizmge teŋedı. Bıraq olardyŋ aralaryn baiyptap anyqtamai, ūlttyq müddenı ūltşyldyqqa saiasatyn tūstary jetkılıktı boldy. Bügınde de solai. Europalyq etnosaiasatta «ūltşyl», «ūltşyldyq» ūǧymdary jaǧymdy da, jaǧymsyz da emes, naqty jaǧdaiǧa bailanysty anyqtalady. Faşist te ūltşyl, astamşyl nemıs dertıne şaldyqqandar, olarmen küresken elın qorǧaǧan halyq ta ūltşyl. Ūltşyldyq būl mänınde patriotizmmen sinonim. Myna sözderge nazar audaralyq «Nasionalnaia elita doljna byt nasionalistichna. Ne prosto patriotichna, a imenno nassionalistichna. Jeke köşbasşy tūlǧalardyŋ perzenttık paryzy turaly jazylǧan būl pıkırmen kelısu jön. Ona doljna liubit svoi narod, dumat o nem. Predstavitel nasionalnoi elity ne mojet rano ili pozdno ne osoznat, chto nasionalnaia solidarnost predstavliaet ni s chem ne sravnimyi resurs v konkurentnoi borbe. Vozmite predstavitelia angliiskoi elity. Eto angliiskii nasionalist. Vozmite predstavitelia evreiskoi elity. Eto evreiskii nasionalist. Vozmite predstavitelia kazahskoi elity. Eto kazahskii nasionalist. Eto ne sluchinost, a zakonomernost. Estestvennyi nasionalizm – liubov k svoemu narodu, zabota o niom –eto svoistvo nastoiaşei elity» («Literaturnaia gazeta» 22-28 maia, 2013j.).
Ūltsyzdyq, nemese, nigilizm kosmopolitizmnen egız. Kosmopolitizm astamşyldyq, nigilizmnen, ūlttyq kemsıtuşılıkpen ūştasady. Kosmopolitizm ūltsyzdanu ürdısıne küş–quat berıp, jahandanu zaŋdylyqtarymen nigilizmdı negızdeidı.
Globalizm, älemnıŋ tūtastyǧyn, özara bailanysyn, özara täueldılıgın özara ikemdılıgın sanaǧa sıŋıredı. Şyndyǧynda būl bükıl älemdı bır qalypqa salu emes, bırlesu, är türlı, är tektı ūlttyq, dıni, saiasi müddelerdıŋ yqpaldasuy. Jahandanudyŋ sapalyq mänı osynda. Bıraq, jahandanu qoǧamnyŋ barlyq salasyna yqpal jasaityn kürdelı, ekı jaqty qūbylys. Onyŋ töŋıregınde bügın ekıūdai pıkır qalyptasyp otyr. Qazaqstan intelligensiiasynyŋ bır toby, olar köp emes, äsırese, käsıpkerler, memlekettık qyzmetşıler, keibır ädebiet, öner qairatkerlerı ūlttyq qūndylyqtardy mensınbeitın kosmopolittık baǧyt ūstansa, ekınşılerı patriottyq, ūlttyq müddenı joǧary baǧalaityndar, olardy, şükır, bügın basymdyq top deuge bolar. Būl ekıge jarylu Batysta da, Şyǧysta da, ūlttyq, dıni qauymdastyqtar alys–berıske, bailanysqa qarsy emes, tek ruhani üstemdılıkke qarsy. Euroodaq elderı amerikalyq kinolarǧa şek qoiady. Äsırese, fransuzdar amerikalyq, basqa da şet el muzykasyna, ärtisterdıŋ aǧylyp keluıne olarǧa ūlttyq öner ielerınen artyq eŋbekaqy töleuge, şet eldık qoiylymdar men kinolarǧa şekteuler belgıledı. Fransuzdardy basqa europalyqtar eldıkter ūltşyl dep aiyptasa da, ūlttyq qūndylyqtaryn bärınen de joǧary qoiady. Basqa mädenietterge aiqara esık aşu, ol öz mädenietın tömendetıp, basqany qarjylandyru, qoldau degen söz. Al kino men teatr ol ideologiia, ūlttyŋ mınez–qūlqyna, oilau mädenietıne yqpal etedı.
Ūltsyzdyqtan arylu, ūlttyŋ biık mereiı onyŋ bolaşaǧyna senumen bailanysty.Jan–jaqty bäsekelestıkke tüsken qazaq elınıŋ ūpaiy tügel bolar ma eken degen saual köp qazaqtyŋ kökeiınde. Memleketter qarym–qatynasy ärdaiym ädıl, özara syilastyqqa negızdele bermeidı, bırjaqty üstemdıkte oryn alatyn jaǧdailar barşylyq. Qaişylyqtar tıptı, ymyraǧa kelmeitın qaişylyqtar, barlyǧy belgılı: bır jaq ūlttyq müddelerdı qoldasa, ekınşı jaq, qarama–qarsy, ūlttan joǧary syrt memleketterdıŋ müddesın qorǧaidy. Osy tūsta qaişylyqtardy eŋseru, ortaq şeşımge kelu, kelısu, kelıstıru, özgenı de oilau, ūtylysta qalmau saiasi şeberlıktı, tereŋ taldaudy qajet etedı. Kütpegen, tötenşe jaǧdailar da aiqyn, kümänsız şeşım qabyldaudy talap etedı. Özara täueldılık, ekonomikalyq odaqtarǧa kıru, ūlttyq müddege nūqsan keletın tūsta olardan şyǧudyŋ da joldaryn memleketter oilastyrady.
«Men bır ret aittym, taǧy da qaitalap aitam, täuelsızdıkke nūqsan keltıretın bolsa, ondai ūiymdarda Qazaqstan eşuaqytta bolmaidy. Bızdıŋ eŋ joǧary baǧalaityn bailyǧymyz – Täuelsızdık! Ata – babamyzdyŋ qanymen, terımen kelgen täuelsızdıktı bız eşkımge bere almaimyz. Ony qasyq qanymyz qalǧanşa qorǧauymyz kerek. Sondyqtan būl jönınen eşqandai küdık bolmasyn» – dedı N.Nazarbaev.
Ūlttyq müddelerge paryqsyzdyqpen qarau, talǧamsyzdyq, ūlttyq qūndylyqtardy mensınbeu, selqostyq jäne ony sezınbeu ūltsyzdyqty boiǧa sıŋıre beredı. Bügın jalǧan ruhanilyq, ūlttyq müddelerdı syilaǧan bolu, tıptı müsırkeu, ūltşyl bolyp körınu de kezdesedı. Köpūltymyz dep basqalardyŋ qasy men qabaǧyna qarau da ūlt namysyn tüsıredı.
Konfusii on atadan soŋ ne bolaryn boljau mümkın be degen saualǧa, dästür–saltqa jügınse, süiınse, ūlttyq bolaşaǧyn senımmen baiyptauyna bolady degen. Al bötennıŋ aruaǧyna tabynǧan jarymsaq eldıŋ ısı. Basqanyŋ aqylymen jüru onyŋ tılın, mädenietın qabyldauǧa üiretedı, ūltqa päle äkeledı. Dästürlı nanym-senım, ūlttyq qūndylyqtar – ūlttyqtyŋ temırqazyǧy.
Ūltsyzdyq, bır jaǧynan, otarlanǧan ūltqa tän köngış, jaltaq, elıktegış psihologiianyŋ saldary. Ekınşı jaǧynan, ūlt mereiınıŋ tömendıgı qazaq tek ruhani jaǧynan qaljyraǧan joq, äleumettık, tehnologiialyq, ǧylymi jaǧynan äleunetı älı de jetıldıru jolynda. Qazaq otarlanǧan halqynyŋ ūlt retınde jaǧdaiyn saralaityn, onyŋ mädenietın, tılın, demografiialyq ahualyn, ömır deŋgeiın, jūmyspen qamtyluyn, köşı-qonyn, tıptı qylmystyǧyn taldaityn bügın qajettılık bar. Basqa memleketterdıŋ bırqatarynda salystyrmaly etnikalyq statistika jürgızıledı. Ruhani jaŋǧyru – saiasi belsındılık, ūlt maqsatyndaǧy äleumettık – ekonomikalyq jaŋarumen qatar jüredı.
Amangeldı Äbdırahmanūly Aitaly,
filosofiia ǧylymdarynyŋ doktory, professor
