Mūhtar Maǧauin: «Älemdegı eŋ sūlu – qazaq äielı: menıŋ jarym, menıŋ anam, menıŋ qyzym. Qazaqty qazaq qylǧan osy äiel bolatyn, sūlu ǧana emes, symbatty, mınezdı, aqyldy, adal jar, abzal ana, aǧaiynǧa qamqor, auyl-aimaqqa qūt, erdıŋ maqtany, eldıŋ körkı» deidı.
Qazaq äielderı jaily söz qozǧau ärı oŋai, ärı qiyn. Äiel bızge toǧyz ai, on kün tolǧatyp, «tar qūrsaǧyn keŋeitıp, tas emşegın jıbıtıp» ömır syilaidy, tün ūiqysyn tört bölıp, bızdı baǧyp qaǧyp tärbieleidı. Keşegı qazaq äielı dästürlı mädeniettıŋ besıgınde terbelıp, qainarynan qanyp ışken. Qoǧamda öz ornyn jazbai tanyp, äieldıkten danalyqqa, otbasy, oşaq qasy tırlıgınen ruly eldıŋ qamyn jeitın el anasy deŋgeiıne köterıle bılgen.
Qazaq halqy üşın ärdaiym äiel adam joǧary deŋgeide. Halqymyz el bolaşaǧy, öskeleŋ ūrpaq tärbiesı, olardyŋ jaqsy adam bolyp ösuı, otbasy baqyty osynyŋ bärı äiel adamǧa bailanysty dep eseptegen. Sol sebeptı qyz balasy tärbiesıne asa qatty nazar audarǧan.
Äieldıŋ otbasydaǧy oryny jaily aitatyn bolsaq. Qazaq qyzdaǧynyŋ şaruaşylyqqa, üi tırlıgıne aralasuy 6-7 jasynan bastalǧan. Būl jastaǧy qyz balasy otyn-suǧa aralasyp, besık terbetken. 8-9 jasynan keste, tıgın tıgudı üirenıp, kılem toqyp bastaǧan. Qazaq qyzdary sonau zamanda 16-17 jasynda-aq tūrmysqa şyqqan. Qyz bala ūzatylǧanǧa deiıngı oryny ärdaiym oŋ jaq bolǧan. Qazaqtar arasynda qyz balaǧa otbasynda erekşe köŋıl bölgen, sondai-aq, boijetken qyzǧa sol äulettıŋ teŋ qūqyqty müşesı retınde qarap, qūrmettelgen.
Tūrmys qūrǧan soŋ da qyz balasynyŋ tärbiesınde, öz özın ūstauyna öatysty talaptar bolǧan. Kelın ata-enesı tūratyn üidıŋ törıne şyqpaǧan, tösegıne otyrmaǧan. Qyz küieuge şyqqan soŋ , enesınıŋ tärbiesın körıp, ysyla tüsken. Jäne de ene kelınnıŋ ärı aqylşysy, ärı keŋesşısı bolǧan. Kelın küieuınıŋ tuystarynyŋ ülken-kışısıne qaramai, at tergep, attaryn atamaǧan. Olarǧa säikesınşe özı jaŋa esımder qoiatyn bolǧan.
Sondai-aq, qazaq otbasynda eŋ aldymen äiel saltanatyna, onyŋ syrt kelbetıne qatty köŋıl bölgen. Otbasynyŋ äleumettık jaǧdaiyna qarai kiımnıŋ asyly, altyn-kümısten jasalǧan qymbat ta, sändı äşekeiler äielge arnalǧan.
Dästürlı dala mädenietınde qazaq äielderı özderınıŋ otbasylyq qana emes, qoǧam müşesı retındegı äleuetın öner-bılım salasynda, sondai-aq, qoǧam kairatkerlerı retınde körsetıp, özın-özı damytuǧa mümkındıgı boldy. Tarihta bolǧan Bolǧan ana, Domalaq ana, Daraboz ana, Qarqabat ana, Qyzai ana, Naiman ana, Ūlpan analar - ruly eldıŋ bütındıgıne qyzmet etken qairatker tūlǧalar bolsa, Qarqabat, Abaq, Qyzai t.b. analar ruly eldıŋ ūranyna ainalyp (E.Müsırepov), sol rudyŋ atyna negız boldy. Bäidıbek bidıŋ jary Nūrila özınıŋ ädeptılıgı, ızettılıgı, danalyǧymen erekşe közge tüsıp, el anasy atalǧan.
Äielderdıŋ pırısı Bibı Bätima men Bibı Zuhrany balany sylaǧanda, jaŋa ıs bastaǧanda, pır tūtyp solardyŋ atymen bastaǧan. Mäselen, balany tömendegıdei ǧūryptyq jyrdy aityp baryp mailap sylaǧan: Täu, täu, täu Sylamaq menen Myqty bolmaq senen Menıŋ qolym emes Bibı Bätima, Bibı Zuhra qoly, Ūmai ana, Qambar ana qoly Tastai qyp Temırdei qyl Dert üige kırmesın. Balaǧa timesın, Ös, ös, ös.
Sonymen qatar qazaq qyzdary qaisar mınezdı. Olardyŋ boilarynda äsker basqaru, qol jiiu, maidanǧa şyǧuǧa degen kuş- quat, qasiet bıtse kerek. Otarşyldyq däuırde Köktemır degen laqap atqa ie bolǧan Sapar qol bastady. Kenesary Qasymūly bastaǧan ūlt-azattyq qozǧalysqa Kenesarynyŋ qaryndasy Sämeke hannyq jary Bopai özınıŋ 6 ūlyn ertıp baryp qosylady. Onyŋ qozǧalys kezınde 600 adamdyq jasaqty basqaryp, Amanqaraǧai duanyna şabuyl jasaǧan. Azamat soǧysynda Aiǧyz Köşkımbaiqyzy Aiaköz şebınde soǧysyp, Kolchak äskerı qolynan qaza tapty.
Baiyrǧy qazaq qoǧamynda qazaq äielınıŋ äleumettık erkındıgı de boldy. Qazaq äielderı ūzyn jeŋ, keŋ etektı köilek kiıp denelerın jasyrǧanymen, bet-jüzın aşyq ūstaǧan. «Qazaq äielı», «qazaq qyzy» degen ūǧymnyŋ mazmūny qazaqy bolmys, qazaqy tūrmystyŋ körınısı, ejel- den qalyptasqan salt-dästürı t.b jaittardy qamtidy.
Endı qazırgı taŋdaǧy qyz balalar, äielder beinesı men olardyŋ qoǧamdaǧy rölıne kelıp toqtalsaq. Bügıngı künnıŋ tyŋ, erekşe ürdısterı qazaq äielıne mülde bölekşe, jaŋa zamanaui talaptar men jauapkerlışıkter jüktep otyr.
Qazırgı taŋda olar tek tūrmysta ǧana emes, äleumettık salaǧa da, ǧylym, öner, ädebiet, sprotqa da barynşa öz ülesterın qosyp, öz salalarynda oiyp tūryp öz orydaryn aluda. Qazırgı taŋda näzıkjandylarymyz memlekettık qyztterdıŋ de bel ortasynda jür. Mälımetterge jügınsek, elımız boiynşa memlekettık qyzmettegı äielderdıŋ ülesı 58 paiyz bolsa, solardyŋ ışınde, joǧary lauazymdaǧy äielder 10 paiyzdy qūraidy eken. Qazaqstan Respublikasynyŋ Parlament Mäjılısıne deputat bolyp 26 näzık jandy sailansa, olardyŋ qatarynda 2 ministr, 5 vise-ministr, 4 audan äkımı qyzmet atqaruda.
Qazaq halqynyŋ äiel qauymy zaman talabyna sai bola otyryp, sonau könedeg kele jatqan analarymyzdyŋ «obrazyn» saqtap, otbasy ūiytqysy bolyp otyrǧan şyn mänınde köz quantady.
Qazaq äielı – bar mūratyn otbasynyŋ igılıgıne bailaǧan, älemdegı eŋ ızgı äiel. Qazaq äielı – bar tılegın perzentınıŋ jolyna arnaǧan, älemdegı eŋ meiırban äiel.
- https://massaget.kz/arnayyi_jobalar/8-nauryz-2013/7865/
- https://abai.kz/post/16874
Tüzelbek İndira, Seidualy Hadişa,
Filosofiia jäne saiasattanu fakultetınıŋ professory, dosent Janataev Danat Janataiūly
