Dostyq ūǧymy är däuırde, är qoǧamda türlışe körınıs beredı. Onyŋ qalyptasuy da, ūǧynyluy da türlışe bolatyny sözsız. Būl ūǧymnyŋ bızdı qyzyqtyrǧan tūsy būdan 2-3 myŋ jyl būrynǧy qalyptasqan attylar mädenietındegı dostyq körınısı. Ärine, būl turasynda naqty derek közı äzır tabyla qoimady. Degenmen, qolǧa tüsken ejelgı skif-saq jädıgerlerınıŋ özı bıraz närsenı aŋǧartyp otyr. Osylarǧa üŋıle, zerdelei otyryp, keibır jaittardy aŋǧaruǧa äbden bolady. Būl jädıgerlerdı jinaqtai kele ärı zerdelei otyryp, būlardyŋ bırtūtas epopeiaǧa bergısız mänın aŋǧardyq.
Mäselen, tarih pen arheologiiaǧa mälım myna ekı sarbazdyŋ beinesı bırı üşın bırı jan beretın dostyqqa tän beineleu önerındegı būltartpas körınıs ekenı sözsız.
Būl suret ejelgı attylar qoǧamyndaǧy dostyqtyŋ ülgısıne arnalǧan öner tuyndysy. Kım bılsın, būl bır bırı üşın jan beru deŋgeiıne jetken sarbazdardyŋ dostyq tūjyrymynyŋ ülgısı me, älde äldebır jyrdyŋ beinelengen ülgısı me, qaitkende de jürek tebırenter körınıs! Naǧyz epopeia!
Ejelgı köşermen halyqtarǧa tän būl zergerlık būiym esımızge osmanly türıkterdıŋ qoldanysyndaǧy «arkadaş» ūǧymyn eske tüsıredı. Arkadaş - arqalas degen söz. Iаǧni ejelgı saqtektı äskeri jūrt maidanda ärbır jūptan bırtūtas kentavr-jauynger äzırlegen. Ekı jauynger bır bırıne arqasyn berıp, ärqaisysy köz aldyndaǧy 180 gradustyq alaŋdy baqylauǧa alǧanda, ekeuı bırıgıp, 360 gradus ainalany qamtyǧan! Sonda ärbır jauyngerde 4 köz, 4 qol bolǧandai tiımdılık paida bolǧan. Artynan da, aldynan da kelgen jau ala almaidy, öitkenı onyŋ artynda däl sondai jauynger qarsy tūr.
Būl arqalastar bır bırımen bırıgıp, bıte qainasyp ketetın jandarǧa ainalǧan. Sodan kelıp «arqalas» ūǧymy bır bırıne jan beretın dostyq deŋgeiıne köterılgen. Sebebı, būlardyŋ bırı ölse, ekınşısı de sonyŋ jolyn qūşatyny mälım.
Arqalastar egız tuǧan adamdardai ǧūmyr boiy jūptasatyn jaǧdaiy az bolmaǧan. Olar ışıp-jese de, toilasa da, soǧyssa ekıbastan, egızderdei bırge jasaǧan. Būl jaǧdai skif-saq mädenietındegı arqalastardyŋ keipın tolyqqandy tanytady. Olardyŋ myqtylyǧy osyndai dostyq bırlıktıŋ äbden jymdasuynda bolsa kerek.Olar soǧysta bırge şaiqasyp, bır ydystan tamaq jep, şarapty da bırge ışken. Öitkenı, olar bırıkkende eşbır jau ala almastai edı.Basqa eşkımge senbestei bolatyn.
Myna bır qazandy ainaldyra salǧan bederde arqalastar bır bırın emdep te jatyr. Suretke qaraǧanda, arqalastyŋ bırı qaqsaǧan tısın jūptasyna jūldyryp jatqan syŋai baiqalady. Qūddy bır, egız tuǧan jandardai, bırınıŋ janyna batqan jait ekınşısıne de batyp, sodan ekeulep qūtyludy qolǧa alǧanyn qaraŋyzşy.
Al myna altyn bederde, aiaǧynan jaralanǧan sarbaz özınıŋ arqalasynyŋ kömegımen jarasyn taŋuda. Ne degen janaşyrlyq, ne degen ruhangi tūtastyq! Būl suret attylar äskerınıŋ basy artyq qūrylym ūstamaǧanyn körsetedı. Mäselen, otyryq mädenietke tän, äskeri qūrylymdardyŋ arnaiy därıgerlık bölımşelerı būlarǧa tän emes. Atty äskert öz jarasyn özı taŋyp, eşkımge masyldyq tanytpaǧan. Jäne de būndai fors-major sarbazdardyŋ özara tumalastyq, jūptasu qūrylymy negızınde şeşımın tapqandyǧy aiqyn.
Al endı myna altyn būiym ekı saq sarbazynyŋ bırıgıp kiım tazalap, jöndep jatqanyna kuälık ıspettı. Būl käzırgı armiiaǧa söz joq önege bolǧan mysal. Būl suretten taǧy da «arqalas» ekı sarbazdyŋ äreketın köremız. Olar bır bırıne qamqor jäne sol jūptastyǧyna ekeuı de dän riza qalpy. Ekeuı de şaruasyn tyndyra otyryp, äldebır taqyrypty qyzu talqylap otyr.
Barlyq şaruasy bıtken, jaǧasy jailaudaǧy myna ekeu äŋgımenıŋ körıgın qyzdyruda. Bırıgıp äldebır mäselenı talqylap otyrǧandai. Bıreuı mūqiiat tyŋdauda, ekınşısı soiylyna süiengen küiı öz mäselesınıŋ tiegın aǧytyp otyr.
Myna bır surette qosarlana şauyp sadaqpen oq boratqan arqalastardyŋ qimylyn taǧy da üilesımdı beinelegen. Olarǧa ergen itterınıŋ jügırısterı de üilesımdı. Attylar mädenietı üilesımnıŋ barynşa tatymdy mysalyn, ekıtüstı bır bırıne kırıkken oiu arqyly beredı. Būl joly da ekı arqalas osy üilesımnıŋ duetı ıspettı: ekeuınıŋ atqa otyrysy da, ergen itterı de, sadaq tartystary da sinhronmen ädıptelgen, tek qana olardyŋ üstındegı kiım men itter ǧana ekı türlı tüspen berılgen. Būl ekı tüs – bır bırın tolyqtyratyn dialekt.
Ejelgı attyly mädeniettıŋ maŋyzdy sipatynyŋ bırın baiqatatyn myna bır panorama tūtas bır joralǧyny/ritualdy beineleidı: jūp sarbaz anttasyp, «arqalas» atalatyn dostyqty mıse tūtpastan, qandaryn jebemen aǧyzyp, ony zerenge aralastyra otyryp ışpek. Anda bolu degenımız osy! Būl ǧūryptan soŋ būlar būrynǧydai arqalas ǧana emes, qandas bolyp şyǧady. Ejelgı nūsqasy – anda! Iаǧni tumystan egız bolmasa da, tuylmai egız etu şeşımın köşermen halyq äu bastan özıne önege etkenı taǧy da mälım bolyp otyr. Demek, dostyq ūǧymy attyly älemde «arqalas» bola jürıp şaiqasumen bıtpeidı, būlar anttasu arqyly endı dostyqtaryn tuystyq deŋgeige jetkızedı. Būl andalyq - arqalas dostyqtyŋ şyŋy bolǧan.
Qazan qaptalyna bederlengen myna suretter de sol jūptastyqty türlı pozada jalǧastyruda. Būlardyŋ otyrystaryna qaraǧanda, ekı arqalas ta şau tartyp, qartaiǧany baiqalady. Denelerı ırı, saqaldary qauǧalana tüsken, qaharly, aibarly, naǧyz egde batyrlardyŋ keipı.
Künı keşege deiın jalǧasqan attylar älemı köşermen ömır saltyn engızumen bırge, özınıŋ önegesı men maşyǧyn, saltyn eşqaşan üzgen emes. Dalalyq ömır salttyŋ bır qūndylyǧy sol – otyryq ömır ülgısıne qaraǧanda, ǧūryp pen saltqa barynşa berık ärı ony sabaqtastyra örbıtedı. Myna suretten būdan 20-30 ǧasyr būrynǧy arqalastyq dästürın qazaq batyrlary da jalǧastyrǧany dausyz. Myna surette qos batyr bır bırımen qol men aiaqty aiqastyra otyryp, äldebır ejelgı joralǧymen dostyq üşın anttasyp tūr. Būl beine ekı jannyŋ bırıgıp bır tūlǧaǧa ainalǧanyn aŋǧartatyn körınıs! Būlar bır jaǧynan anttasyp anda bolyp, ekınşı jaǧynan serttesken dos boluda.
Dalalyq örkeniettıŋ qūndylyǧy bolyp tabylatyn arqalastyq ūǧymy bertın kele basqaşa atalǧanymen, mänı men mazmūny sol küiı jalǧasyp keldı. Būny keşegı ötken qos batyr Mahambet-İsatai duetınen de baiqaimyz. Ärine, tarihta mūnyŋ jüzdegen mysaly bar.
Basyn kemı bırneşe myŋjyldyqtan alatyn dalalyq adal dostyqtyŋ qūndylyǧy degenımız – osy!
Qazaqtaǧy dostyq ūǧymy bır bütındı qūrau retınde qabyldanǧan. Basqaşa aitqanda bütınnıŋ jary/jartysy bolu tüsınıgı bügınde jūbai-zaiyp qatynasynda «jar» sözımen saqtalǧan. Neketoidyŋ basty ǧūrpynyŋ bırı jastardyŋ «jar-jar» aituy osy ömırlık dostyq qatynasyn paş etu bolmaq.
Sondai-aq «Täŋırım jar bolsyn!» tūjyrymynda Jaratqannyŋ dos boluyn tıleu jatyr. Mūnymen atty mädeniet Jaratqan men jaratyndy qatynasyn erekşe deŋgeide ūstanǧan: būl ekeudı qojaiyn men qūl qatynasynda emes, arqalastyq-dostyq qatynasynda qabyldaǧan. Dostyŋ dosqa adaldyǧy men päk qatynasyn eskersek, odan artyq Jaratqan-jaratyndy arasyndaǧy qatynastyŋ jaqyndyǧy boluy tıptı de mümkın emes! Demek, adam men Jaratqan arasyndaǧy qatynas köşermendık mädeniette müldem basqa rakurspen qaorastyrylǧan şeşım retınde erekşe qūndylyq deŋgeiıne jetken.
Ärı-berıden soŋ qazaq tılındegı tırenış ūǧymyn bıldıretın «bälenşenıŋ arqasynda» tırkesı de, osy ejelden sıŋgen arqalastyq-dostyq-süienış ūǧymynyŋ lingvistikalyq körınısı.
Arqalastar arasynda da, jūbailar arasynda da, Jaratqan-jaratyndy arasyndaǧy osy qatynasty da dostyq deŋgeiındegı ruhani qūndylyq dep esepteuge äbden bolady.
Būl suret ejelgı attylar qoǧamyndaǧy dostyqtyŋ ülgısıne arnalǧan öner tuyndysy. Kım bılsın, būl bır bırı üşın jan beru deŋgeiıne jetken sarbazdardyŋ dostyq tūjyrymynyŋ ülgısı me, älde äldebır jyrdyŋ beinelengen ülgısı me, qaitkende de jürek tebırenter körınıs! Naǧyz epopeia!
Ejelgı köşermen halyqtarǧa tän būl zergerlık būiym esımızge osmanly türıkterdıŋ qoldanysyndaǧy «arkadaş» ūǧymyn eske tüsıredı. Arkadaş - arqalas degen söz. Iаǧni ejelgı saqtektı äskeri jūrt maidanda ärbır jūptan bırtūtas kentavr-jauynger äzırlegen. Ekı jauynger bır bırıne arqasyn berıp, ärqaisysy köz aldyndaǧy 180 gradustyq alaŋdy baqylauǧa alǧanda, ekeuı bırıgıp, 360 gradus ainalany qamtyǧan! Sonda ärbır jauyngerde 4 köz, 4 qol bolǧandai tiımdılık paida bolǧan. Artynan da, aldynan da kelgen jau ala almaidy, öitkenı onyŋ artynda däl sondai jauynger qarsy tūr.
Būl arqalastar bır bırımen bırıgıp, bıte qainasyp ketetın jandarǧa ainalǧan. Sodan kelıp «arqalas» ūǧymy bır bırıne jan beretın dostyq deŋgeiıne köterılgen. Sebebı, būlardyŋ bırı ölse, ekınşısı de sonyŋ jolyn qūşatyny mälım.
Arqalastar egız tuǧan adamdardai ǧūmyr boiy jūptasatyn jaǧdaiy az bolmaǧan. Olar ışıp-jese de, toilasa da, soǧyssa ekıbastan, egızderdei bırge jasaǧan. Būl jaǧdai skif-saq mädenietındegı arqalastardyŋ keipın tolyqqandy tanytady. Olardyŋ myqtylyǧy osyndai dostyq bırlıktıŋ äbden jymdasuynda bolsa kerek.Olar soǧysta bırge şaiqasyp, bır ydystan tamaq jep, şarapty da bırge ışken. Öitkenı, olar bırıkkende eşbır jau ala almastai edı.Basqa eşkımge senbestei bolatyn.
Myna bır qazandy ainaldyra salǧan bederde arqalastar bır bırın emdep te jatyr. Suretke qaraǧanda, arqalastyŋ bırı qaqsaǧan tısın jūptasyna jūldyryp jatqan syŋai baiqalady. Qūddy bır, egız tuǧan jandardai, bırınıŋ janyna batqan jait ekınşısıne de batyp, sodan ekeulep qūtyludy qolǧa alǧanyn qaraŋyzşy.
Al myna altyn bederde, aiaǧynan jaralanǧan sarbaz özınıŋ arqalasynyŋ kömegımen jarasyn taŋuda. Ne degen janaşyrlyq, ne degen ruhangi tūtastyq! Būl suret attylar äskerınıŋ basy artyq qūrylym ūstamaǧanyn körsetedı. Mäselen, otyryq mädenietke tän, äskeri qūrylymdardyŋ arnaiy därıgerlık bölımşelerı būlarǧa tän emes. Atty äskert öz jarasyn özı taŋyp, eşkımge masyldyq tanytpaǧan. Jäne de būndai fors-major sarbazdardyŋ özara tumalastyq, jūptasu qūrylymy negızınde şeşımın tapqandyǧy aiqyn.
Al endı myna altyn būiym ekı saq sarbazynyŋ bırıgıp kiım tazalap, jöndep jatqanyna kuälık ıspettı. Būl käzırgı armiiaǧa söz joq önege bolǧan mysal. Būl suretten taǧy da «arqalas» ekı sarbazdyŋ äreketın köremız. Olar bır bırıne qamqor jäne sol jūptastyǧyna ekeuı de dän riza qalpy. Ekeuı de şaruasyn tyndyra otyryp, äldebır taqyrypty qyzu talqylap otyr.
Barlyq şaruasy bıtken, jaǧasy jailaudaǧy myna ekeu äŋgımenıŋ körıgın qyzdyruda. Bırıgıp äldebır mäselenı talqylap otyrǧandai. Bıreuı mūqiiat tyŋdauda, ekınşısı soiylyna süiengen küiı öz mäselesınıŋ tiegın aǧytyp otyr.
Myna bır surette qosarlana şauyp sadaqpen oq boratqan arqalastardyŋ qimylyn taǧy da üilesımdı beinelegen. Olarǧa ergen itterınıŋ jügırısterı de üilesımdı. Attylar mädenietı üilesımnıŋ barynşa tatymdy mysalyn, ekıtüstı bır bırıne kırıkken oiu arqyly beredı. Būl joly da ekı arqalas osy üilesımnıŋ duetı ıspettı: ekeuınıŋ atqa otyrysy da, ergen itterı de, sadaq tartystary da sinhronmen ädıptelgen, tek qana olardyŋ üstındegı kiım men itter ǧana ekı türlı tüspen berılgen. Būl ekı tüs – bır bırın tolyqtyratyn dialekt.
Ejelgı attyly mädeniettıŋ maŋyzdy sipatynyŋ bırın baiqatatyn myna bır panorama tūtas bır joralǧyny/ritualdy beineleidı: jūp sarbaz anttasyp, «arqalas» atalatyn dostyqty mıse tūtpastan, qandaryn jebemen aǧyzyp, ony zerenge aralastyra otyryp ışpek. Anda bolu degenımız osy! Būl ǧūryptan soŋ būlar būrynǧydai arqalas ǧana emes, qandas bolyp şyǧady. Ejelgı nūsqasy – anda! Iаǧni tumystan egız bolmasa da, tuylmai egız etu şeşımın köşermen halyq äu bastan özıne önege etkenı taǧy da mälım bolyp otyr. Demek, dostyq ūǧymy attyly älemde «arqalas» bola jürıp şaiqasumen bıtpeidı, būlar anttasu arqyly endı dostyqtaryn tuystyq deŋgeige jetkızedı. Būl andalyq - arqalas dostyqtyŋ şyŋy bolǧan.
Qazan qaptalyna bederlengen myna suretter de sol jūptastyqty türlı pozada jalǧastyruda. Būlardyŋ otyrystaryna qaraǧanda, ekı arqalas ta şau tartyp, qartaiǧany baiqalady. Denelerı ırı, saqaldary qauǧalana tüsken, qaharly, aibarly, naǧyz egde batyrlardyŋ keipı.
Künı keşege deiın jalǧasqan attylar älemı köşermen ömır saltyn engızumen bırge, özınıŋ önegesı men maşyǧyn, saltyn eşqaşan üzgen emes. Dalalyq ömır salttyŋ bır qūndylyǧy sol – otyryq ömır ülgısıne qaraǧanda, ǧūryp pen saltqa barynşa berık ärı ony sabaqtastyra örbıtedı. Myna suretten būdan 20-30 ǧasyr būrynǧy arqalastyq dästürın qazaq batyrlary da jalǧastyrǧany dausyz. Myna surette qos batyr bır bırımen qol men aiaqty aiqastyra otyryp, äldebır ejelgı joralǧymen dostyq üşın anttasyp tūr. Būl beine ekı jannyŋ bırıgıp bır tūlǧaǧa ainalǧanyn aŋǧartatyn körınıs! Būlar bır jaǧynan anttasyp anda bolyp, ekınşı jaǧynan serttesken dos boluda.
Dalalyq örkeniettıŋ qūndylyǧy bolyp tabylatyn arqalastyq ūǧymy bertın kele basqaşa atalǧanymen, mänı men mazmūny sol küiı jalǧasyp keldı. Būny keşegı ötken qos batyr Mahambet-İsatai duetınen de baiqaimyz. Ärine, tarihta mūnyŋ jüzdegen mysaly bar.
Basyn kemı bırneşe myŋjyldyqtan alatyn dalalyq adal dostyqtyŋ qūndylyǧy degenımız – osy!
Qazaqtaǧy dostyq ūǧymy bır bütındı qūrau retınde qabyldanǧan. Basqaşa aitqanda bütınnıŋ jary/jartysy bolu tüsınıgı bügınde jūbai-zaiyp qatynasynda «jar» sözımen saqtalǧan. Neketoidyŋ basty ǧūrpynyŋ bırı jastardyŋ «jar-jar» aituy osy ömırlık dostyq qatynasyn paş etu bolmaq.
Sondai-aq «Täŋırım jar bolsyn!» tūjyrymynda Jaratqannyŋ dos boluyn tıleu jatyr. Mūnymen atty mädeniet Jaratqan men jaratyndy qatynasyn erekşe deŋgeide ūstanǧan: būl ekeudı qojaiyn men qūl qatynasynda emes, arqalastyq-dostyq qatynasynda qabyldaǧan. Dostyŋ dosqa adaldyǧy men päk qatynasyn eskersek, odan artyq Jaratqan-jaratyndy arasyndaǧy qatynastyŋ jaqyndyǧy boluy tıptı de mümkın emes! Demek, adam men Jaratqan arasyndaǧy qatynas köşermendık mädeniette müldem basqa rakurspen qaorastyrylǧan şeşım retınde erekşe qūndylyq deŋgeiıne jetken.
Ärı-berıden soŋ qazaq tılındegı tırenış ūǧymyn bıldıretın «bälenşenıŋ arqasynda» tırkesı de, osy ejelden sıŋgen arqalastyq-dostyq-süienış ūǧymynyŋ lingvistikalyq körınısı.
Arqalastar arasynda da, jūbailar arasynda da, Jaratqan-jaratyndy arasyndaǧy osy qatynasty da dostyq deŋgeiındegı ruhani qūndylyq dep esepteuge äbden bolady.
Serık Erǧali, mädeniettanuşy
“Adyrna” ūlttyq portaly
Nūr-Sūltan. 2020 j
