Dostyq uǵymy ár dáýirde, ár qoǵamda túrlishe kórinis beredi. Onyń qalyptasýy da, uǵynylýy da túrlishe bolatyny sózsiz. Bul uǵymnyń bizdi qyzyqtyrǵan tusy budan 2-3 myń jyl burynǵy qalyptasqan attylar mádenıetindegi dostyq kórinisi. Árıne, bul týrasynda naqty derek kózi ázir tabyla qoımady. Degenmen, qolǵa túsken ejelgi skıf-saq jádigerleriniń ózi biraz nárseni ańǵartyp otyr. Osylarǵa úńile, zerdeleı otyryp, keıbir jaıttardy ańǵarýǵa ábden bolady. Bul jádigerlerdi jınaqtaı kele ári zerdeleı otyryp, bulardyń birtutas epopeıaǵa bergisiz mánin ańǵardyq.
Máselen, tarıh pen arheologııaǵa málim myna eki sarbazdyń beınesi biri úshin biri jan beretin dostyqqa tán beıneleý ónerindegi bultartpas kórinis ekeni sózsiz.
Bul sýret ejelgi attylar qoǵamyndaǵy dostyqtyń úlgisine arnalǵan óner týyndysy. Kim bilsin, bul bir biri úshin jan berý deńgeıine jetken sarbazdardyń dostyq tujyrymynyń úlgisi me, álde áldebir jyrdyń beınelengen úlgisi me, qaıtkende de júrek tebirenter kórinis! Naǵyz epopeıa!
Ejelgi kóshermen halyqtarǵa tán bul zergerlik buıym esimizge osmanly túrikterdiń qoldanysyndaǵy «arkadash» uǵymyn eske túsiredi. Arkadash - arqalas degen sóz. Iaǵnı ejelgi saqtekti áskerı jurt maıdanda árbir juptan birtutas kentavr-jaýynger ázirlegen. Eki jaýynger bir birine arqasyn berip, árqaısysy kóz aldyndaǵy 180 gradýstyq alańdy baqylaýǵa alǵanda, ekeýi birigip, 360 gradýs aınalany qamtyǵan! Sonda árbir jaýyngerde 4 kóz, 4 qol bolǵandaı tıimdilik paıda bolǵan. Artynan da, aldynan da kelgen jaý ala almaıdy, óıtkeni onyń artynda dál sondaı jaýynger qarsy tur.
Bul arqalastar bir birimen birigip, bite qaınasyp ketetin jandarǵa aınalǵan. Sodan kelip «arqalas» uǵymy bir birine jan beretin dostyq deńgeıine kóterilgen. Sebebi, bulardyń biri ólse, ekinshisi de sonyń jolyn qushatyny málim.
Arqalastar egiz týǵan adamdardaı ǵumyr boıy juptasatyn jaǵdaıy az bolmaǵan. Olar iship-jese de, toılasa da, soǵyssa ekibastan, egizderdeı birge jasaǵan. Bul jaǵdaı skıf-saq mádenıetindegi arqalastardyń keıpin tolyqqandy tanytady. Olardyń myqtylyǵy osyndaı dostyq birliktiń ábden jymdasýynda bolsa kerek.Olar soǵysta birge shaıqasyp, bir ydystan tamaq jep, sharapty da birge ishken. Óıtkeni, olar birikkende eshbir jaý ala almastaı edi.Basqa eshkimge senbesteı bolatyn.
Myna bir qazandy aınaldyra salǵan bederde arqalastar bir birin emdep te jatyr. Sýretke qaraǵanda, arqalastyń biri qaqsaǵan tisin juptasyna juldyryp jatqan syńaı baıqalady. Quddy bir, egiz týǵan jandardaı, biriniń janyna batqan jaıt ekinshisine de batyp, sodan ekeýlep qutylýdy qolǵa alǵanyn qarańyzshy.
Al myna altyn bederde, aıaǵynan jaralanǵan sarbaz óziniń arqalasynyń kómegimen jarasyn tańýda. Ne degen janashyrlyq, ne degen rýhangı tutastyq! Bul sýret attylar áskeriniń basy artyq qurylym ustamaǵanyn kórsetedi. Máselen, otyryq mádenıetke tán, áskerı qurylymdardyń arnaıy dárigerlik bólimsheleri bularǵa tán emes. Atty áskert óz jarasyn ózi tańyp, eshkimge masyldyq tanytpaǵan. Jáne de bundaı fors-major sarbazdardyń ózara týmalastyq, juptasý qurylymy negizinde sheshimin tapqandyǵy aıqyn.
Al endi myna altyn buıym eki saq sarbazynyń birigip kıim tazalap, jóndep jatqanyna kýálik ispetti. Bul kázirgi armııaǵa sóz joq ónege bolǵan mysal. Bul sýretten taǵy da «arqalas» eki sarbazdyń áreketin kóremiz. Olar bir birine qamqor jáne sol juptastyǵyna ekeýi de dán rıza qalpy. Ekeýi de sharýasyn tyndyra otyryp, áldebir taqyrypty qyzý talqylap otyr.
Barlyq sharýasy bitken, jaǵasy jaılaýdaǵy myna ekeý áńgimeniń kórigin qyzdyrýda. Birigip áldebir máseleni talqylap otyrǵandaı. Bireýi muqııat tyńdaýda, ekinshisi soıylyna súıengen kúıi óz máselesiniń tıegin aǵytyp otyr.
Myna bir sýrette qosarlana shaýyp sadaqpen oq boratqan arqalastardyń qımylyn taǵy da úılesimdi beınelegen. Olarǵa ergen ıtteriniń júgiristeri de úılesimdi. Attylar mádenıeti úılesimniń barynsha tatymdy mysalyn, ekitústi bir birine kirikken oıý arqyly beredi. Bul joly da eki arqalas osy úılesimniń dýeti ispetti: ekeýiniń atqa otyrysy da, ergen ıtteri de, sadaq tartystary da sınhronmen ádiptelgen, tek qana olardyń ústindegi kıim men ıtter ǵana eki túrli túspen berilgen. Bul eki tús – bir birin tolyqtyratyn dıalekt.
Ejelgi attyly mádenıettiń mańyzdy sıpatynyń birin baıqatatyn myna bir panorama tutas bir joralǵyny/rıtýaldy beıneleıdi: jup sarbaz anttasyp, «arqalas» atalatyn dostyqty mise tutpastan, qandaryn jebemen aǵyzyp, ony zerenge aralastyra otyryp ishpek. Anda bolý degenimiz osy! Bul ǵuryptan soń bular burynǵydaı arqalas ǵana emes, qandas bolyp shyǵady. Ejelgi nusqasy – anda! Iaǵnı týmystan egiz bolmasa da, týylmaı egiz etý sheshimin kóshermen halyq áý bastan ózine ónege etkeni taǵy da málim bolyp otyr. Demek, dostyq uǵymy attyly álemde «arqalas» bola júrip shaıqasýmen bitpeıdi, bular anttasý arqyly endi dostyqtaryn týystyq deńgeıge jetkizedi. Bul andalyq - arqalas dostyqtyń shyńy bolǵan.
Qazan qaptalyna bederlengen myna sýretter de sol juptastyqty túrli pozada jalǵastyrýda. Bulardyń otyrystaryna qaraǵanda, eki arqalas ta shaý tartyp, qartaıǵany baıqalady. Deneleri iri, saqaldary qaýǵalana túsken, qaharly, aıbarly, naǵyz egde batyrlardyń keıpi.
Kúni keshege deıin jalǵasqan attylar álemi kóshermen ómir saltyn engizýmen birge, óziniń ónegesi men mashyǵyn, saltyn eshqashan úzgen emes. Dalalyq ómir salttyń bir qundylyǵy sol – otyryq ómir úlgisine qaraǵanda, ǵuryp pen saltqa barynsha berik ári ony sabaqtastyra órbitedi. Myna sýretten budan 20-30 ǵasyr burynǵy arqalastyq dástúrin qazaq batyrlary da jalǵastyrǵany daýsyz. Myna sýrette qos batyr bir birimen qol men aıaqty aıqastyra otyryp, áldebir ejelgi joralǵymen dostyq úshin anttasyp tur. Bul beıne eki jannyń birigip bir tulǵaǵa aınalǵanyn ańǵartatyn kórinis! Bular bir jaǵynan anttasyp anda bolyp, ekinshi jaǵynan serttesken dos bolýda.
Dalalyq órkenıettiń qundylyǵy bolyp tabylatyn arqalastyq uǵymy bertin kele basqasha atalǵanymen, máni men mazmuny sol kúıi jalǵasyp keldi. Buny keshegi ótken qos batyr Mahambet-Isataı dýetinen de baıqaımyz. Árıne, tarıhta munyń júzdegen mysaly bar.
Basyn kemi birneshe myńjyldyqtan alatyn dalalyq adal dostyqtyń qundylyǵy degenimiz – osy!
Qazaqtaǵy dostyq uǵymy bir bútindi quraý retinde qabyldanǵan. Basqasha aıtqanda bútinniń jary/jartysy bolý túsinigi búginde jubaı-zaıyp qatynasynda «jar» sózimen saqtalǵan. Neketoıdyń basty ǵurpynyń biri jastardyń «jar-jar» aıtýy osy ómirlik dostyq qatynasyn pash etý bolmaq.
Sondaı-aq «Táńirim jar bolsyn!» tujyrymynda Jaratqannyń dos bolýyn tileý jatyr. Munymen atty mádenıet Jaratqan men jaratyndy qatynasyn erekshe deńgeıde ustanǵan: bul ekeýdi qojaıyn men qul qatynasynda emes, arqalastyq-dostyq qatynasynda qabyldaǵan. Dostyń dosqa adaldyǵy men pák qatynasyn eskersek, odan artyq Jaratqan-jaratyndy arasyndaǵy qatynastyń jaqyndyǵy bolýy tipti de múmkin emes! Demek, adam men Jaratqan arasyndaǵy qatynas kóshermendik mádenıette múldem basqa rakýrspen qaorastyrylǵan sheshim retinde erekshe qundylyq deńgeıine jetken.
Ári-beriden soń qazaq tilindegi tirenish uǵymyn bildiretin «bálensheniń arqasynda» tirkesi de, osy ejelden sińgen arqalastyq-dostyq-súıenish uǵymynyń lıngvıstıkalyq kórinisi.
Arqalastar arasynda da, jubaılar arasynda da, Jaratqan-jaratyndy arasyndaǵy osy qatynasty da dostyq deńgeıindegi rýhanı qundylyq dep esepteýge ábden bolady.
Serik Erǵalı, mádenıettanýshy
“Adyrna” ulttyq portaly
Nur-Sultan. 2020 j
