Bügın qazaq tıl bılımınıŋ körnektı tūlǧasy, qazaq sintaksisınıŋ beldı zertteuşısı, Äl-Farabi atyndaǧy QazŪU-da jarty ǧasyrdan astam uaqyt qyzmet etken ardager oqytuşy, ūlaǧatty ūstaz, dara ǧalym RAQYŞ SÄTŪLY ÄMIR dünieden öttı. Qaraly habardy äl-Farabi atyndaǧy QazŪU-dyŋ qazaq tıl bılımı kafedrasy ūjymy Facebook jelısındegı resmi paraqşasynda jariialady.
Raqyş Sätūly oqudy Jambyl qalasynda bastap, Otan soǧysy jyldary ony tuǧan auylynda jalǧastyrdy, basqa balalar siiaqty kolhozdyŋ älı keletın jūmysyna aralasty, eŋbektıŋ arqasynda erte şynyqty. Soŋǧy jyldardaǧy el küiı, mūŋy, erlıgı, qaisarlyǧy ǧalym aǧa kökıregınde suret bolyp basylǧan, köŋılınde jür.
Raqyş Ämırdı 1943 jyly jezdesı Ömırbek Batyrbekov Jambyl qalasyndaǧy peduchilişege oquǧa tüsırdı. Oquy jeltoqsanda bastalyp, egıs bastala toqtap qalatyn auyl mektebı siiaqty emes, peduchilişede oqu jüiege tüsken, mūǧalımderı de oblys tanyǧan mamandar bolatyn. Äsırese tarih pänın oqytatyn Iýsupov degen kısınıŋ önegesı küştı boldy.
Peduchilişeden Ämır Raqyş üzdık attestat alyp, 1946 jyly Qazaq memlekettık universitetınıŋ filologiia fakultetıne emtihansyz alyndy. Sol jyly oquǧa tüskender Jeŋıstıŋ quanyşymen köŋılderı köterılgen, oquǧa degen saǧynyşpen, qūlşynyspen kelgen jastar edı. Būlardyŋ qatarynda, L.T.Tvardovskiidıŋ sözımen aitqanda, Otan soǧysy otynyŋ şarpuyna tüsken, şynyqqan, öjet jıgıtter köp bolatyn.
Studenttık ömır mändı, qyzyqty öttı. Raqyş Ämır ozat oqydy, qoǧam jūmysyna mol aralasty: komsomoldyŋ kurstyq, fakultettık ūiymynyŋ hatşysy boldy. Filologiia fakultetınde qazaqtyŋ ūlttyq mädenietınıŋ M.Äuezov, A.Jūbanov, I.Keŋesbaev, N.Sauranbaev, M.Balaqaev syndy ırı tūlǧalary därıs oquşy edı. Bır jyldary kosmopolitter degen ataq taǧylyp, Mäskeuden quylǧan ırı ädebietşıler de sabaq berdı. Solardyŋ ışınen Batys Evropa ädebietınıŋ mamandary Bliumenfeld, Fridman degen oqytuşylar erekşe esınde qaldy. Osy kısılerdıŋ bılımpazdyǧy, elınıŋ qamyn jegen azamattyq keipı, jürıs-tūrysy – tärbienıŋ zory edı.
R.Ämır: «Tılşı mamandyǧyn qalauyma Ybyraiym Esenqūl-ūly Mamanovtyŋ yqpaly sebep boldy», – deidı. «Y.Mamanov – studenttermen qoian-qoltyq aralasyp jüretın köpşıl, öte bılımdı, meiırımdı kısı edı. Ol kısı 1-kurstan bastap kurs jūmysy retınde taqyryp berıp, üiınen sirek ūşyraityn ǧylymi kıtaptardy äkep berıp, tanystyryp, tıl bılımıne qyzyqtyrdy».
Osyndai jaǧdailar äserımen Raqyş Ämır universitettı üzdık diplommen bıtırdı, qazaq tılı mamandyǧy boiynşa aspiranturaǧa qaldyryldy. Būǧan da jebeu bolǧan Y.Mamanov edı.
Qazaq memlekettık universitetıne tüsıp, M.Äuezov, I.Keŋesbaev, N.Sauranbaev, M.Balaqaev, Y.Mamanov, Bliumenfeld, Üşaiaqov, E.Ysmaiylov siiaqty jarqyn jandardyŋ şäkırtı bolǧanyn Ämır Raqyş taǧdyr bergen zor syilyq dep esepteidı. Osy jyldary ömırdıŋ bergen taǧy bır syiy keleşekte jūbaily bolǧan Sara Myrqasym qyzy Serıkbaevamen kezdesuı edı.
R.S.Ämır «Qazaq tılındegı jalǧaulyqtar» degen taqyrypta dissertasiia jazyp, qorǧap, 1955 jyly filologiia ǧylymdarynyŋ kandidaty degen ǧylymi därejege ie boldy. Jetekşılık etken bılıktı maman, jūrtqa tanymal M.B.Balaqaev edı.
Dissertasiiany talqylauǧa M.O.Äuezov söz alyp qoldau aitty. Ol kısı: «Dissertasiia mazmūndy eken, sauatty jazylypty. Jalǧaulyq degen jazuda da, söileude de ülken qyzmet atqarady eken. Dissertant eptep olardyŋ tarihi qalyptasuyn da aitty. Qyzyqty jolmen qalyptasqan eken. Kıtap jazyp jürıp jalǧaulyqtardyŋ bızge körsetıp jürgen zor qyzmetın elemeppız, Tartiufke ūqsap» - dep otyrǧandardy bır küldırıp aldy.
Pedagogikalyq ǧylymdar ǧylymi-zertteu institutyndaǧy sıŋırgen eŋbegı üşın R.S.Ämır «Qazaq SSR Halyq aǧartu ısınıŋ ozyq qyzmetkerı» degen belgımen marapattaldy.
1964-1971 jyldary R.Ämır Qazaq SSR Ǧylym akademiiasy Tıl bılımı institutynda ǧylymi qyzmetker bolyp ıstedı. Ǧylymi jūmyspen qatar jauapty qoǧam jūmystary qosa atqaryldy. Ol instituttyŋ profsoiuz ūiymynyŋ predsedatelı, partiia ūiymynyŋ sekretary boldy.
R.S.Ämırdıŋ Tıl bılımı institutynyŋ ırgesınde jürıp atqarǧan ǧylymi-tvorchestvolyq eŋbegı jemıstı boldy. Ol ekı tomdyq akademiialyq «Qazaq tılı grammatikasyn» jazuǧa qatysty. «Tıl mädenietı jäne baspasöz» atty respublikalyq konferensiiada baspasöz tılındegı tendensiialar turaly baiandama jasady. Osy konferensiia belgılegen baǧytpen söileu mädenietıne bailanysty zertteu ūiymdastyryp, eŋbekter jariialady, solardyŋ qatarynda intellektualdyq pen söileu mädenietınıŋ qatysy jönındegı maqalasy bar.
R.Ämır auyzekı söileu tılı mäselesın bırınşı bolyp zerttedı, «Osobennosti sintaksisa kazahskoi razgovornoi rechi» degen monografiiasyn jaryqqa şyǧaryp, sonyŋ negızınde 1972 jyly doktorlyq dissertasiia qorǧady. Zertteu qazaq tılı sintaksis jüiesındegı amaldardy (qaitalau, şeneu, ündeu, t.b.), tūlǧalardy tolyq aşyp, adekvatty türde tanytty, türlı kommunikativtık maqsattardy öteu mehanizmın aşyp berdı.
R.S.Ämır jai söilemder jüiesınde sözderdıŋ erkın, jalpylyqty zaŋdylyqpen tırkesuı men erkın predikativtık forma negızınde qūrylatyn konstruksiialarmen qatar özgeşe qūrylym bar ekenın ataidy. Būl qūrylymdarda är maǧynalyq türıne tän tūraqty leksikalyq komponent pen lebızdıŋ aktualdy maǧynasyn ataityn erkın söz özara japsarlasyp bırıgedı. R.Ämır būlardy şablon (ülgı) boiynşa ūiymdasqan replika retındegı leptı söilemder dep ataǧan. Būlai ataluyna sebep – būl konstruksiialardyŋ auyzekı sözde – dialogta replika retınde jūmsalady.
1974-1979 jyldary R. Ämır Qazaq memlekettık universitetınde qazaq tılı kafdrasynyŋ meŋgeruşısı, filologiia fakultetınıŋ dekany bolyp qyzmet ıstedı. Osy qysqa merzımde R.S. Ämır eleulı, osy künge deiın nätijesı körınıp jürgen jūmystar atqardy.
Fakultette arab tılınen maman daiyndau jūmysy ūiymdastyryldy. Būl mäsele būrynnan aitylyp jür edı, ony jüzege asyru R.S.Ämırdıŋ qolyna tidı. R.S. Ämır Mäskeu, Leningrad universitetterıne baryp būl mamandyqtyŋ oqu josparymen, oqu resurstarymen tanysty, mūǧalımderımen yntymaqtastyq ornatty. Alynǧan materiadarǧa süienıp öz oqu ornyna laiyq oqu qūjattaryn daiyndau ūiymdastyryldy, mūǧalımder ızdedı. Osyndai ıster arqyly arab tılınen maman daiyndau jolǧa qoiyldy.
Orys tılınen kandidattyq dissertasiia qorǧaityn ǧylymi keŋes ūiymdastyryldy, būl ǧylymi keŋes Orta Aziia elderınde ekınşı bolyp, tek bükıl Qazaqstan üşın ǧana emes, basqa körşıles respublikalarǧa da qol ūşyn berdı.
Osy jyldary filologiia fakultetınıŋ janynan qazaq tılı, orys tılı mūǧalımderınıŋ bılıktılıgın jetıldıretın tūraqty kurs jūmys ısteitın boldy. Būl şara fakultettegı maman daiyndau jūmysyn mektep täjıribesımen tyǧyz ūştastyruǧa sebepşı boldy.
Şet el tılderı pedagogtık institutynda qyzmet etken jyldary R.Ämır Almaty qalasy halyq deputattary sovetınıŋ deputaty, Qazaqstan Kompartiiasy Sovet audandyq partiia ūiymy plenumynyŋ müşesı bolyp sailandy.
Şet el tılderı pedagogtık institut rektory qyzmetın atqaryp jürıp te R.Ämır ǧylymi-zertteu jūmystarynan qol üzgen joq.
R.S.Ämır esımı Qazaqstan Respublikasy joǧary mektepterınıŋ asa körnektı ǧalym pedagogtary degen kıtapqa engızılıp, ol turaly kölemdı maqala berılgen.¹
Ǧalymnyŋ öz basyna qatysty atqarǧan tvorchestvolyq sipattaǧy ısterın jinaqtap körsek:
1. Ǧylymi zertteuınıŋ nätijelerı ılgerıde söz bolǧan 5 monografiia türınde jaryq kördı.
2. Serık avtorlardyŋ qatysuymen mektepke arnalǧan är kezeŋde 8 oqulyq jazdy.
3. Joǧary oqu oryndaryna arnalǧan qazaq tılı pänı boiynşa 2 oqulyq,1 oqu qūraly jazyldy.
4.Atalǧan mektep oqulyqtaryn paidalanu jönınde mūǧalımderge kömek retınde metodikalyq nūsqaular jazyldy.
5.Būǧan qosa qazaq tılın mektepte oqytudyŋ mazmūnyn, ädısın teoriialyq tūrǧydan qarastyrǧan 3 eŋbek bar.
6.Qazaq tılı, ony oqytudyŋ ädıstemesıne arnalǧan 100-den asa maqalalary jaryq körgen.
Eŋbegıne bailanysty R.S. Ämırge mynadai marapttarǧa ie boldy:
1. «QazSSR halyqtarynyŋ aǧartu ısınıŋ ozyq qyzmetkerı belgısı» (1961j.).
2. «Qūrmet belgısı» ordenı (1981j.).
3. «QazSSR joǧarǧy sovetı prezidiumynyŋ Qūrmet gramotasy» (1980j.).
4. «Qazaqstan Respublikasynyŋ bılım beru ısınıŋ qūrmettı qyzmetkerı» (2009j.).
5. «Äl-Farabi atyndaǧy QazŪU-ǧa sıŋırgen eren eŋbegı üşın» Kümıs medalı (2010j.).
Qai merzımde, qai salada, qai jaǧdaida eŋbek etse de, R.S.Ämırge tän qasiet – jūmysyn jauapkerşılıkpen, ızdenımpazdyqpen, ülken qoǧamdyq män berıp atqaratyn. Osy qasiet oǧan jastaiynan sıŋgen, ömırlık serıgıne ainalǧan.
«Adyrna» ūlttyq portaly
