Bügıngı künge deiıngı zertteuler men oqulyqtardyŋ barlyǧynda T.Jürgenovtı Täjık SSR-ınıŋ qarjy narkomy retınde körsetedı. Bız osynyŋ naqty qūjatyna qol jetkızdık.
Bauyrjan Berdıqojaūly, sızder bıraz jyldar būryn Özbekstan jäne Täjıkstan mūraǧattarynda jūmys ıstep kelgenderıŋızdı aitqan bolatynsyzdar. Ne jaŋalyqtaryŋyz bar?
İä, ärıptes-dosym, tarihşy-ǧalym Ualihan Serıkūly İbraev ekeumız2014 jyldyŋ qaŋtar aiynyŋ 4-ı men 12-sı aralyǧynda Täjıkstan Respublikasynyŋ astanasy Duşanbe qalasynda bolyp, Ortalyq memlekettık mūraǧatta jūmys ıstedık. Sonyŋ nätijesınde memleket jäne qoǧam qairatkerı T.Jürgenov turaly tyŋ derekter men eş jerde jariialanbaǧan jaŋa fotosuretter tabyldy. Atapaitqanda, VKP(b) Ortalyq Komitetı Ortaaziialyq biurosynyŋ qaulysy boiynşa 1929 jyly T.Jürgenov Täjıkstanǧa jıberıledı. Jalpy bügıngı künge deiıngı zertteuler men oqulyqtardyŋ barlyǧynda T.Jürgenovtı Täjık SSR-ınıŋ qarjy narkomy retınde körsetedı. Bız osynyŋ naqty qūjatyna qol jetkızdık.
Būl degenıŋız qazaqtyŋ oqyǧan-toqyǧan intelligent azamattarynyŋ tek qazaq elı ǧana emes, sonymen bırge türık tıldes, alty alaşqa da aituly eŋbegı sıŋgen bolyp tūr ǧoi.
Sız dūrys aŋǧaryp otyrsyz. Al, mūraǧat qūjattaryna qarasaq 1929-1930 jyldary T. Jürgenov Täjık ASSR-nyŋ Ortalyq Statistikalyq Basqarmasynyŋ bastyǧy qyzmetın atqarǧan. 1929 jyldyŋaiaǧynda Täjık ASSR-ınıŋ memlekettık qūrylymyn Täjık SSR-ı etıp özgertu jönındegı qūrylǧan komissiia qūramyna qatynasyp, özı basqaryp otyrǧan statistikalyq basqarmadan taǧy da 4 bılıktımamandy komissiia qūramyna qatystyrǧan. Ol Ortalyq Statistika basqarmasynyŋ basşysy bolyp jürgen uaqytynda Täjık elınıŋ äleumettık-ekonomikalyq, qoǧamdyq-saiasi jaǧynan tūraqtanuyna, memlekettık apparat qyzmetterınıŋ qalyptasyp, jüielı jūmys jürgızuıne zor eŋbek sıŋıredı.Ortalyq Statistika basqarmasynyŋ basşysy qyzmetınde abyroily jūmys jürgızıp, taza ärı ädılettı eŋbek ete bılgen T.Jürgenovtı, 1930 jyldyŋ säuır-mamyr ailarynda Täjık SSR-ınıŋ Qarjy halyq komissary (NARKOM FİN) etıp taǧaiyndaidy.
Temırbek Jürgenovtıŋ Täjıkstanǧa bır kısıdei eŋbek sıŋırgenı qūjattarmen aiǧaqtalyp otyr eken. Bızdıŋ köptegen tarihşy ǧalymdarymyz tar aiada qalyp qoiatyndai körınedı de tūrady. Osylardyŋ basty kösemı dep tanylǧan Älihan Bökeihandy da älemdık ūly qairatkerlerdıŋ qatarynda desek, qarsy şyǧatyndar tabylady. Täjık saiasi qauymy men ǧylymi ortasy Jürgenovtı qalai tanidy?
Täjıkstannyŋ ekonomikasy men şaruaşylyǧyn kötergen, Özbekstan men Qazaqstannyŋ bılımı men mädenietın jolǧa qoiǧan Temırbek Qaraūly Jürgenovke Duşanbe men Taşkent qalalarynan eskertkış ornatyp köşe beru baba aruaǧyna jasaǧan qūrmetımız bolar edı.
Qarjy narkomy retınde eldıŋ ekonomikalyq tūrǧydan ösuıne mümkındıgınşe mol qarajat bölıp, jergılıktı ūlt ökılderı jastarynyŋ Sovet memleketınıŋ bılımı men ǧylymy şoǧyrlanǧan ırı ortalyqtary Mäskeu, Peterbor, Tomsk, Taşkent sekıldı qalalarda bılım alyp, joǧary bılıktı maman bolyp qalyptasuyna ülken eŋbek sıŋıredı. Degenmen qazırgı Täjıkelındegı elita ökılderınıŋ Temırbek turaly bılımınıŋ tömendıgın körıp, taŋqaldyq. 2013 jyly Täjıkstan Qarjy ministrlıgın basqarǧan basşylar turaly kıtapşada 1930 jyly Täjık qarjy narkomy T.Jürgenov turaly jazylmaǧan, iaǧni, 1929-1930 jyldardy attap ketken. Osy jyldary basqarǧan Temırbektıŋ esımı nelıkten atalmaǧan dep sūraǧanymyzda dokument tabylmaǧandyqtan jazbaǧanyn aityp qūtyldy. Sonymen bırge, Täjıkstan Ortalyq memlekettık mūraǧatynyŋ qorlaryndaǧy qūjattardyŋ saqtaluy öte tömen deŋgeide. Köptegen qūjattar joǧalǧan. Ortalyq mūraǧattaǧy qūjattardyŋ jalpy sany 2000-dai ǧana.
Tabylǧan qūjattardy Qazaqstannyŋ tarih ǧylymyna qostyŋyzdar ma? Ǧylymi jinaq bolyp jaryq kördı me? Tarihşylardyŋ baǧasy qandai?
2014 jyly «Foliant» baspasynan tarihşy ǧalymdar Aitjan Jūmabaiūly Orazbaqov, Ualihan Serıkūly İbraev jäne Bauyrjan Berdıqojaūly Ensepov qūrastyrularymen Temırbek Jürgenov mūraǧat qūjattarynda atty 10-baspa tabaq kölemınde qūjattar jinaǧy şyqty. Onda T.Jürgenovtyŋ qyzmetıne qatysty Täjıkstan, Özbekstan jäne Qazaqstan Ortalyq memlekettık mūraǧatyndaǧy qūjattar körsetıldı. Sonymen bırge joǧary joǧaryda atalǧan avtorlar «Syr boiy» gazetıne T.Jürgenovtyŋ Täjık elındegı qyzmetı taqyrybynda maqala jariialady. 2014 jyly qyrküiek aiynda ötken «Orta Aziia men Qazaqstannyŋ bılımı men mädenietın damytudaǧy T.Jürgenovtıŋ rölı jäne ruhani mūrasy» atty halyqaralyq ǧylymi-täjıribelık konferensiiada T.Jürgenovtyŋ ömırı men qyzmetı turaly bırşama zertteulerımız jaryq kördı. Qazırgı taŋda ǧylymi ainalymǧa endı.
Būl degenıŋız qazaqtyŋ oqyǧan-toqyǧan intelligent azamattarynyŋ tek qazaq elı ǧana emes, sonymen bırge türık tıldes, alty alaşqa da aituly eŋbegı sıŋgen bolyp tūr ǧoi.
Sız dūrys aŋǧaryp otyrsyz. Al, mūraǧat qūjattaryna qarasaq 1929-1930 jyldary T. Jürgenov Täjık ASSR-nyŋ Ortalyq Statistikalyq Basqarmasynyŋ bastyǧy qyzmetın atqarǧan. 1929 jyldyŋaiaǧynda Täjık ASSR-ınıŋ memlekettık qūrylymyn Täjık SSR-ı etıp özgertu jönındegı qūrylǧan komissiia qūramyna qatynasyp, özı basqaryp otyrǧan statistikalyq basqarmadan taǧy da 4 bılıktımamandy komissiia qūramyna qatystyrǧan. Ol Ortalyq Statistika basqarmasynyŋ basşysy bolyp jürgen uaqytynda Täjık elınıŋ äleumettık-ekonomikalyq, qoǧamdyq-saiasi jaǧynan tūraqtanuyna, memlekettık apparat qyzmetterınıŋ qalyptasyp, jüielı jūmys jürgızuıne zor eŋbek sıŋıredı.Ortalyq Statistika basqarmasynyŋ basşysy qyzmetınde abyroily jūmys jürgızıp, taza ärı ädılettı eŋbek ete bılgen T.Jürgenovtı, 1930 jyldyŋ säuır-mamyr ailarynda Täjık SSR-ınıŋ Qarjy halyq komissary (NARKOM FİN) etıp taǧaiyndaidy.
Temırbek Jürgenovtıŋ Täjıkstanǧa bır kısıdei eŋbek sıŋırgenı qūjattarmen aiǧaqtalyp otyr eken. Bızdıŋ köptegen tarihşy ǧalymdarymyz tar aiada qalyp qoiatyndai körınedı de tūrady. Osylardyŋ basty kösemı dep tanylǧan Älihan Bökeihandy da älemdık ūly qairatkerlerdıŋ qatarynda desek, qarsy şyǧatyndar tabylady. Täjık saiasi qauymy men ǧylymi ortasy Jürgenovtı qalai tanidy?
Täjıkstannyŋ ekonomikasy men şaruaşylyǧyn kötergen, Özbekstan men Qazaqstannyŋ bılımı men mädenietın jolǧa qoiǧan Temırbek Qaraūly Jürgenovke Duşanbe men Taşkent qalalarynan eskertkış ornatyp köşe beru baba aruaǧyna jasaǧan qūrmetımız bolar edı.
Qarjy narkomy retınde eldıŋ ekonomikalyq tūrǧydan ösuıne mümkındıgınşe mol qarajat bölıp, jergılıktı ūlt ökılderı jastarynyŋ Sovet memleketınıŋ bılımı men ǧylymy şoǧyrlanǧan ırı ortalyqtary Mäskeu, Peterbor, Tomsk, Taşkent sekıldı qalalarda bılım alyp, joǧary bılıktı maman bolyp qalyptasuyna ülken eŋbek sıŋıredı. Degenmen qazırgı Täjıkelındegı elita ökılderınıŋ Temırbek turaly bılımınıŋ tömendıgın körıp, taŋqaldyq. 2013 jyly Täjıkstan Qarjy ministrlıgın basqarǧan basşylar turaly kıtapşada 1930 jyly Täjık qarjy narkomy T.Jürgenov turaly jazylmaǧan, iaǧni, 1929-1930 jyldardy attap ketken. Osy jyldary basqarǧan Temırbektıŋ esımı nelıkten atalmaǧan dep sūraǧanymyzda dokument tabylmaǧandyqtan jazbaǧanyn aityp qūtyldy. Sonymen bırge, Täjıkstan Ortalyq memlekettık mūraǧatynyŋ qorlaryndaǧy qūjattardyŋ saqtaluy öte tömen deŋgeide. Köptegen qūjattar joǧalǧan. Ortalyq mūraǧattaǧy qūjattardyŋ jalpy sany 2000-dai ǧana.
Tabylǧan qūjattardy Qazaqstannyŋ tarih ǧylymyna qostyŋyzdar ma? Ǧylymi jinaq bolyp jaryq kördı me? Tarihşylardyŋ baǧasy qandai?
2014 jyly «Foliant» baspasynan tarihşy ǧalymdar Aitjan Jūmabaiūly Orazbaqov, Ualihan Serıkūly İbraev jäne Bauyrjan Berdıqojaūly Ensepov qūrastyrularymen Temırbek Jürgenov mūraǧat qūjattarynda atty 10-baspa tabaq kölemınde qūjattar jinaǧy şyqty. Onda T.Jürgenovtyŋ qyzmetıne qatysty Täjıkstan, Özbekstan jäne Qazaqstan Ortalyq memlekettık mūraǧatyndaǧy qūjattar körsetıldı. Sonymen bırge joǧary joǧaryda atalǧan avtorlar «Syr boiy» gazetıne T.Jürgenovtyŋ Täjık elındegı qyzmetı taqyrybynda maqala jariialady. 2014 jyly qyrküiek aiynda ötken «Orta Aziia men Qazaqstannyŋ bılımı men mädenietın damytudaǧy T.Jürgenovtıŋ rölı jäne ruhani mūrasy» atty halyqaralyq ǧylymi-täjıribelık konferensiiada T.Jürgenovtyŋ ömırı men qyzmetı turaly bırşama zertteulerımız jaryq kördı. Qazırgı taŋda ǧylymi ainalymǧa endı.
Zaŋǧar KÄRIMHAN
"history.kz" saity
Tüpnūsqa taqyryby: BAUYRJAN EŊSEPOV: TEMIRBEK JÜRGENOV ELGE ǦANA EMES, ALTY ALAŞQA DA QYZMET ETKEN
