Qazırgı taŋda aǧylşyn tılı halyqaralyq tıl bolsa, XVI-XVII ǧasyrlarda Şyǧys elderıne barǧysy keletın europalyqtar qypşaq tılın bıluge mındettı bolǧan
VIII ǧasyrda aluan tıldı avtorlardyŋ şyǧarmalarynda Şyǧys Europanyŋ slavian halyqtary polovester nemese pechenegter, Batys Europanyŋ latyn tıldı halyqtary qūmandar. Şyǧysta – qypşaqtar, keiınırek arab elderınde mämlükter dep ataǧan taipa paida boldy. Alǧaşqy ret qypşaq etonimı Selengadaǧy 759 jyly jazylǧan tasta kezdesedı. Negızınen qypşaq taipalarynyŋ 5 toby bar. Sonyŋ bırı Qazaqstan-Oral boiy qypşaqtary būǧan saq jäne Edıl-Jaiyq toby da kıredı. L.Gumilevtıŋ HI ǧasyrda türkılerdıŋ asa ırı etnos retınde tarih sanynan şyǧyp qalǧandyǧy jönındegı tūjyrymy belgılı. Däl osy kezde olardyŋ ornyn qypşaqtar basady. Ol alǧaş parsy aqyny Nasir-i Hūsraudyŋ dastanynda (1030 j.) atalady. Orys jylnamalarynda “Qypşaq dalasy” dep şyǧysta Edılge, batysta Dneprge deiın sozylyp jatqan jerlerdı ataǧan. Is jüzınde qypşaqtar qonysy Karpat taularynyŋ ormandy bökterlerıne deiın jetkenı tarihi derekterden mälım.
Endı qypşaq tılınıŋ üstem bolǧandyǧynyŋ dälelın keltırsek:
Deştı Qypşaq Europadaǧy teŋız joldarynan täuelsız bolǧan alǧaşqy el boldy. Onyŋ öz zaŋdary men erejelerı, türkı tılı üstemdık ettı. Vizantiia men Skifiiada ıs-qaǧaz bes ǧasyrǧa juyq osy tılde jürgızıldı. Eger qazırde aǧylşyn tılı halyqaralyq tıl bolsa, XVI-XVII ǧasyrlarda Şyǧys elderıne barǧysy keletın europalyqtar memleketaralyq tıl rölın atqarǧan qypşaq tılın bıluge mındettı bolǧan. Türkı tılderınıŋ negızgı bölıgınıŋ tüp tamyry – qypşaq tılınde osydan 700 jyl būryn Altai men Dunai arasyn mekendegen halyqtyŋ bärı söilegen. Tıptı sūltan Beibarys bilegen tūsta būl tıl Mysyrda da qoldanysta bolǧany taǧy bır dälel. Altyn Orda däuırlep tūrǧan kezde qypşaq tılın bılmegen adamnyŋ kün köruı qiyn bolǧan. Osy jönınde bır jazba eskertkıştıŋ qoltaŋbasyna köz jügırtsek Kefede tūratyn bır saudager balasyna ülken ısın miras ete otyryp, Ūly Jıbek jolynda qalai saudamen ainalysu kerektıgın üirete kele, ūlyna bylai dep jazady: «Jıbek jolyna keruenıŋmen attanbas būryn aldymen saqalyŋdy ösırıp, şaşyŋdy taqyrlap alyp, qyzmetşı jäne ekı küŋ jaldap jäne qypşaq tılın üirenuge tiıstısıŋ». Qypşaq tılınıŋ maŋyzy osydan-aq aŋǧarylmai ma? Qypşaq tılındegı eŋ alǧaşqy kıtap 1588 jyly Lvovta şyqqan, ol kädımgı adamdarǧa arnalǧan dūǧalar. David patşa orta ǧasyrda gruzinder men armiandardy bilep tūrǧan tūsta 40 myŋ qypşaqty jaldamaly jauynger retınde aldyrǧan, ol äskerler Kavkazda tūraqtap qalǧan. Būdan tüietın oi tau halyqtary arasynda, äsırese äzırbaijan halqynda qypşaq dialektısı bar. Taǧy bır dälel Mämlükter bilık basyna kelgennen keiın, 1517 jyldan bastap 1811 jylǧa deiın Mysyrda qypşaq tılı arab tılımen teŋ qoldanylǧan.
Qypşaqtar orta ǧasyrlarda İran, Auǧanstan, Ündıstan, halyqtarymen tyǧyz ruhani-mädeni-ekonomikalyq qarym-qatynasta bolǧan. Olar Mysyrda ǧana emes, aty atalǧan elderde de tūryp, olardyŋ saiasi ömırıne belsene aralasqan. Bälkım, ūzaq jyldar boiy Ündıstanǧa bilık jürgızgen Zahir-ad-Din Babyr "Qypşaq bekınısı", "Qypşaq asuy", "Qypşaq qyraty" degen ataulardy bekerge qoldanbaǧan bolar. Daŋqy alysqa ketken qypşaqtardyŋ bırı Balh qalasynda 1695 jyly tuǧan Qojamqūl bek Balhi (Qypşaq han) bolyp tabylady. Ol "Tarih-i-Qypşaq" (Qypşaqtar tarihy) kıtabynyŋ avtory retınde mälım. Būl eŋbektıŋ qūndylyǧy onda XV-XVI ǧ.ǧ. qazaq taipalary turaly, Ämır Temır, Ūly Moǧoldar,Şaibanidtar jäne t.b. ūrım-būtaǧy turasynda mälımetter keltırıluınde jatyr. Atalǧan şyǧarmanyŋ qoljazbasynyŋ ärtürlı nūsqalary bügınde Londonda,Parijde,Taşkentte jäne Sankt-Peterburgtıŋ Şyǧystanu institutynyŋ qoljazbalary qorynda saqtauly. Qypşaq tılınıŋ kelesı qūdıretı «Kodeks Kumanikus» XIII-XIV ǧ.ǧ. düniege kelgen alǧaş jazba. Ol 164 betten tūratyn qypşaqtar halqynyŋ sözdıgı. Osyǧan bailanysty bır derekpen bölıssek 1362 jyldyŋ tamyzynda Qaita örleu däuırınıŋ ataqty aqyny Franchesko Petrarka Venesiiadaǧy Äulie Marktyŋ hramyna köp kıtap syiǧa tartady. Olardyŋ ışınde VIII-IX ǧ.ǧ. qoljazbasy da bolǧan. Mūqabasynda latynşa «Codex Cumanicus» (Kodeks Kumanikus) degen jazu bar, bıraq avtory körsetılmegen.Mamandardyŋ pıkırınşe, būl kıtap Qara teŋız maŋyndaǧy qypşaqtardyŋ qalamynan tuyndaǧan. Tarihi derekterge süiensek, «qypşaq» jäne «qazaq» degen ūǧymdardyŋ qatar şyqqanyn baiqaimyz. Ärine «qazaq» sözıne qatysty san qily pıkırler bar, degenmende Deştı Qypşaqtyŋ Altaidan Dunaiǧa deiıngı alyp jatqan keŋ baitaq qazaq jerı ekendıgıne eşkımnıŋ kümänı joq.
Qypşaqtar orta ǧasyrlarda İran, Auǧanstan, Ündıstan, halyqtarymen tyǧyz ruhani-mädeni-ekonomikalyq qarym-qatynasta bolǧan. Olar Mysyrda ǧana emes, aty atalǧan elderde de tūryp, olardyŋ saiasi ömırıne belsene aralasqan. Bälkım, ūzaq jyldar boiy Ündıstanǧa bilık jürgızgen Zahir-ad-Din Babyr "Qypşaq bekınısı", "Qypşaq asuy", "Qypşaq qyraty" degen ataulardy bekerge qoldanbaǧan bolar. Daŋqy alysqa ketken qypşaqtardyŋ bırı Balh qalasynda 1695 jyly tuǧan Qojamqūl bek Balhi (Qypşaq han) bolyp tabylady. Ol "Tarih-i-Qypşaq" (Qypşaqtar tarihy) kıtabynyŋ avtory retınde mälım. Būl eŋbektıŋ qūndylyǧy onda XV-XVI ǧ.ǧ. qazaq taipalary turaly, Ämır Temır, Ūly Moǧoldar,Şaibanidtar jäne t.b. ūrım-būtaǧy turasynda mälımetter keltırıluınde jatyr. Atalǧan şyǧarmanyŋ qoljazbasynyŋ ärtürlı nūsqalary bügınde Londonda,Parijde,Taşkentte jäne Sankt-Peterburgtıŋ Şyǧystanu institutynyŋ qoljazbalary qorynda saqtauly. Qypşaq tılınıŋ kelesı qūdıretı «Kodeks Kumanikus» XIII-XIV ǧ.ǧ. düniege kelgen alǧaş jazba. Ol 164 betten tūratyn qypşaqtar halqynyŋ sözdıgı. Osyǧan bailanysty bır derekpen bölıssek 1362 jyldyŋ tamyzynda Qaita örleu däuırınıŋ ataqty aqyny Franchesko Petrarka Venesiiadaǧy Äulie Marktyŋ hramyna köp kıtap syiǧa tartady. Olardyŋ ışınde VIII-IX ǧ.ǧ. qoljazbasy da bolǧan. Mūqabasynda latynşa «Codex Cumanicus» (Kodeks Kumanikus) degen jazu bar, bıraq avtory körsetılmegen.Mamandardyŋ pıkırınşe, būl kıtap Qara teŋız maŋyndaǧy qypşaqtardyŋ qalamynan tuyndaǧan. Tarihi derekterge süiensek, «qypşaq» jäne «qazaq» degen ūǧymdardyŋ qatar şyqqanyn baiqaimyz. Ärine «qazaq» sözıne qatysty san qily pıkırler bar, degenmende Deştı Qypşaqtyŋ Altaidan Dunaiǧa deiıngı alyp jatqan keŋ baitaq qazaq jerı ekendıgıne eşkımnıŋ kümänı joq.
Däulet IZTILEU
"history.kz" saity
