Jeke tūlǧany qalyptastyruda, olardyŋ jan düniesıne sezımmen qarap, ärbır ıs-äreketıne maqsat qoiuǧa, josparlauǧa, ony oryndauǧa, özıne-özı talap qoia bıluge tärbieleu –adamgerşılık tärbienıŋ basty maqsaty. Maqsatqa jetu üşın san aluan kedergıler boluy mümkın. Adamgerşılık qasietterdı bala boiyna jas kezınen bastap qalyptastyru qajet. Öskeleŋ ūrpaqqa ruhani –adamgerşılık tärbie beru –qazırgı zamannyŋ eŋ maŋyzdy mındetterınıŋ bırı.
«Bılımdıden şyqqan söz, talaptyǧa bolsyn kez» -dep hakım Abai aitqandai, aqyl-oi tärbiesınde pıkırlesu, pıkırtalas arqyly oi damytu, tūlǧasynyŋ özındık erekşelıgıne säikes onyŋ darynyn damytuǧa, intellektısın arttyruǧa at salysatyn adamnyŋ özı osyǧan sai bolǧany dūrys. Bılımnen būryn tärbie berıluı kerek dese, al tärbie jan arqyly berıletın sosiogenetikalyq kod dep tūjyrymdasaq, ärbır jasöspırım üşın bılım men kündelıktı tärbie mazmūnyna endırılgen onyŋ öz ata-babasynan asyl mūra, altyn qazyna bolyp berıletın ūlttyq tılı, dılı, tabiǧi bolmysy, tärbielık qaǧidalary, salt-dästürlerı, mädeni qūndylyqtary onyŋ Kemel adam bolyp qalyptasuynyŋ eŋ basty şarty ekendıgı däleldendı.
Abaidyŋ «Qara sözderı» tereŋ filosofiialyq ideialarymen, adamgerşılık taǧylymymen, gumanistık ūstanymdarymen, adamdy ruhani-ızgılık kemeldendıru baǧdarlamasymen, adamnyŋ tanymdyq qasietterı men dıl erekşelıkterın saralauymen baǧaly. Olarda qazaqtyŋ oişyl aqyny zamandar toǧysynda kün keşken öz halqynyŋ ruhani-adamgerşılık kelbetı men ömır qalpyn zerdeleidı. Sondyqtan da būl eŋbektı däuırdıŋ «syndarly ary» dep atauǧy tolyq negız bar.
«Qara sözder» avtordyŋ qorşaǧan älem bolmysyn tanumen qosa adamnyŋ ışkı düniesın zerdeleuge baǧyttalǧan özındık qaitalanbas ärı bıregei älemın beineleidı. Ol Abaidyŋ öz-özımen jäne bızben - oqyrmandarymen sūhbaty ıspettı. Mūnda filosofiialyq oi-tolǧamdar men dıni täjıribe, körkem söz men adamgerşılık önege, tereŋ bılım men sarqylmas sezım, oişylǧa tän danalyq pen paiǧambarǧa has körıpkeldık bır-bırımen üilesım tauyp, astasqan.
Abaidyŋ otyz segızınşı sözınde sufizm essensiiasy jatyr: «Būl sözderdıŋ mänıne zeiın qoiyp oqyŋdar, sonda sızdıŋ jüregıŋızge mahabbat tolady. Adam mahabbaty onyŋ sanasynan, adamgerşılıgınen bılımınen ajyraǧysyz». Aqiqatqa jetudegı, Allany tanudaǧy maŋyzdy qadam Mahabbat bolyp tabylady. «Tek ol mahabbatpen jaratyp özderı de süiu jäne küiu qabıletıne ie bolǧan tırşılık ielerınıŋ alǧys sezımınen, şeksız senımnen, taza tüsınıkten tuǧan mahabbatty ǧana jaratqanǧa degen mahabbat dep atauǧa bolady», - deidı Abai. Qūdaiǧa degen mahabbat - būl oqumen, bılımmen qol jetken Aqiqatqa degen mahabbat. «Sende ǧylymǧa degen mahabbat tudy, ol da kez kelgen mahabbat sekıldı toiymsyz. Būl mahabbat basqaşa aitsaq, tanymdy aŋsau - sonau körgen men estıgendı eske saqtauǧa kömektesedı, ǧylymdy öz anaŋşa süi. Sonda ǧana ǧylym saǧan däl solai jauap berıp, qol jeterlık bolady», - dep atap körsetedı Abai.
«Jat, terıs maqsatqa jetu üşın ainalysyp, ǧylym kökjiegıne jete almaisyŋ». Syilau men daŋq, bailyq adamdy özderı ızdep tabuy kerek, - deidı oişyl, sonda ǧana ol laiyqty sänge ainalady. Abai adamdardyŋ moraldyq kemşılıkterın, olardyŋ künälary turaly qinala aita kelıp jalqaulyqty, zūlymdyqty, anaiylyqty bölıp erekşe körsetedı. «Bükıl adam balasyn qorlaityn, olardan qaşyq bolu qajet bolatyn üş närse bar: Olar: anaiylyq, jalqaulyq, zūlymdyq. Anaiylyq - bılımnıŋ bol- mauy, bılımsız eşteŋege qol jetpeidı bılımsızdık adamdy malmen teŋestıredı. Jalqaulyq - önerdıŋ has jauy talantsyzdyq, erıksızdık, kedeilık-jalqaulyqtan tuady. Zūlymdyq - adamzattyŋ dūşpany; özgege zūlymdyq jasai otyryp adam jabaiy januar siiaqty özge adamdardan bölınedı». Būl künälardyŋ sebebın oi- şyl jandy zūlymdyq bilegen «nafs-ammaramen» bailanystyrady. «Bız ömırge bailanǧanbyz, bıraq sen qysqa ömırde tek joldyŋ mäŋgılıktıgın ūǧynuyŋ kerek, būl ömırde qasıret pen zūlymdyq kerek bolsa, jüregıŋnıŋ tübıne tereŋ boila». Abaidy qazaq halqynyŋ bolaşaǧy da tolǧandaryp, ol ony jastar taǧdyrymen bailanystyrdy.
Aqyldyŋ körınısıne Abai qabyldaudy, elestetudı, tüisınudı, estı, oilaudy, sanany jatqyzady. Mūndai Aqyldy tüsındıru kezınde onyŋ filosofiiasynyŋ evraziialyq sipaty körınedı, būl negızınen aqyldy abstraktyly oilau türınde ūǧynatyn evropalyq rasionalizm emes. Mūnda Aqylǧa salqynqandylyq, aşyqtyq jäne ūşqyrlyq enedı. Sezımderge ol jylylyqty, quanyşty, aşudy, mahabbatty, qūştarlyqty jäne t.b. jatqyzady. Adamnyŋ mınez-qūlqy erıkpen, özın-özı basqara bıluımen, özınıŋ qūştarlyǧymen bırge qarastyrylady. Barlyq qasietter bırlıkte, bırtūtastyqta bolady. Bıraq olardyŋ arasynda kelıspeuşılık bastalsa, adam jüregın, sezımderıne qūlaq saluy kerek. Sezımder sanasy dūrys jolmen jürgızıp erık küşın dūrys paidalanu kerek. «Danalyq sözderınde» Abaidyŋ aqyldy, sezımdı jäne erıktı ūǧynuy ǧana emes būl qasietterdı aktualdy taldauda berılgen. Būl onyŋ dünienıŋ tüsınuınıŋ praktikalyq baǧyttylyǧyn, onyŋ öz zamandastarynyŋ jüregıne jetudı qalauyn körsetedı. Adamnyŋ universumdy bes sezım müşesı, beinelelık pen äserlılık arqyly tanu mümkındıgın taldai otyryp, Abai bızdıŋ bastapqy tüisınuden qalyptasqan, qatyp qalǧan obrazdarymyzdyŋ jüiesımen emes, dünienı tanudyŋ üzdıksız özgeretın formasymen ıstes bolatyndyǧyn aitady. Adam ruhy osy beiımdelulermen, quanyştarmen jäne küizelıstermen nyǧaia tüsedı. «Ruh küşı bastapqyda älsız, ol būl kezeŋde tanymnyŋ kölemıne jäne mölşerıne täueldı bolady», - dep jazady Abai. Qajettını qajetsızden aiyra bıletın, taldai alatyn syni aqylǧa ie bolǧan adamnyŋ myqty ruhy bolady. Al estıgenı men körgenı turaly oilamaityn adam jaŋa tanymǧa ie bolmaq tügılı būrynǧysyn da joǧaltady. «Onyŋ ruhy älsıreidı, ony tüsıngen jandy aqyldy adam deuge bolady».
Adam aqyly men ruhynyŋ ömırın Abai damuda qarastyryp, olardy qalai saqtap, nyǧaitu kerektıgı turaly jazady: «Adam ömırınıŋ bastapqy kezeŋınde onyŋ ruhynyŋ küşı şamaly, jäne özınıŋ tanymǧa ūmtyluyn damytpasa, sol az närsenıŋ özın joǧaltuy mümkın. Adamnyŋ şeberlıgı, onyŋ önerı üzdıksız jattyǧular arqyly şyŋdalady. Äreketsızdık şeberlıktıŋ qyrlaryn joiuǧa, bırtındep sol şeberlıktıŋ özın de joǧaltuǧa äkeledı. Adam özınıŋ özge adam bolǧanyn baiqamai da qalady. Sebebı şeberlık özınıŋ ketıp bara jatqandyǧy turaly eskertpeidı. Adamǧa tek onyŋ qalai ösıp, dünienı tanyǧandyǧyn ünemı ūmytpau kerek». Osy- dan kelıp adamnyŋ qabıletterı men qylyqtaryn baǧalaudaǧy tärbielık sipat tua- dy. Söz adam jadyn damytu, jaqsy sezımderdı tärbieleu, paiǧambardy qūrmetteu, oilau men elestetudı damytu, ünemı tanymǧa ūmtylu turaly bolmaq.
Sezım-meiırım, mahabbat, qarapaiymdylyq, ädıldık, qaiyrymdylyq, ızgılık, altruizm jäne t.b. tän jürektıŋ qasietı. Abai sezımderdı adamnyŋ ışkı jäne syrtqy düniesımen, subektivtı köŋıl-küimen bailanystyrady. XIX ǧ. qazaq oişyldarynyŋ arasynda Abai alǧaşqy bolyp jekelengen sezımderge - quanyşqa, qaiǧyǧa, arǧa, ūiatqa, aşuǧa erekşe köŋıl bölıp olardy bailanysta, qarama- qaişylyqta qarastyrady. Basty qaiyrymdy sezımder dep ol dostyq pen mahabbatty esepteidı, sebebı olar jai ǧana ömır mazmūny bolyp qoimai, adamdy jer bolmysymen jäne tūtas ǧalammen bailanystyrady. Abai erekşe köŋıldı ontologiialyq fenomen märtebesın alyp bükıl dünie men adam bolmysyn köktei ötıp onyŋ ömırınde maŋyzdy röl atqaratyn erık-jıgerge böledı. Jalpy osy ärı aqyn, ärı oişyldyŋ şyǧarmaşylyǧy, ärı sezımdık, ärı rasionaldy, ärı irrasionaldy, ärı mistikalyq, ärı tym magiialyq tvorchestvo. Osy özara mahabbatpen süiıspenşılık magiiasy jalqy (adam) men jalpyny (tabiǧat, Ǧaryş, Qūdai) bırıktıredı, sebebı taza magiia öz ışınen barlyǧyna tän.
Danat Janataev Äl-Farabi atyndaǧy QazŪU f.ǧ.k., dosentı
Erbolova Baqtygül, Fizika-tehnika fakultetınıŋ magistranty
