Ūly Dimekeŋnıŋ ömırınde jäne qyzmetınde «2», «12», «22» degen sandarǧa bailanysty tylsym, syry jūmbaq jaǧdailar öte köp. Dimekeŋ 1912 jyly 12 qaŋtarda düniege keldı. 82 jasyna qaraǧan şaǧynda 22 tamyz künı (1993) dünie saldy. Ömırınde ülken qyzmetke keluı taǧy «2» sanymen bailanysady. 1942 jyly kombinat bastyǧynan bırden «sovmin» töraǧasynyŋ orynbasary bolyp, 1952 jyly Akademiia prezidenttıgıne sailanady. 1962 jyly 12 aida Hruşevke qarsy kelıp, bırınşı basşylyq qyzmetten ketuge mäjbür bolady. Arada 12 jyl ötken soŋ būrynǧy ornyna qaita keledı. Alǧaşqy ülken Memlekettık marapatty, iaǧni Eŋbek Erı ataǧyn 1972 jyly alady. Al üşınşı «Altyn jūldyz» Dimekeŋe 1982 jyly berıldı. Tıze bersek, Dimekeŋ ömırınde «tylsym san» nysandary jalǧasa beredı. Eŋ qairan qaldyratyny – Dimekeŋnıŋ boiynda äl-Farabi danalyǧy boiynşa kemeŋger patşaǧa tän «12» qasiettıŋ tügel toǧysqanyna közıŋız jetedı.
Äl-Farabidıŋ danalyǧynda kemeŋger basşy özınıŋ süiek-syny, syrtqy tūlǧasy arqyly erekşe körınuı kerek. Iаǧni ol adam öte symbatty: «mınsız, müsındei ädemı, imanjüzdı boluǧa tiıs». Dimekeŋ jaratylysynan körıktı, boişaŋ jäne jüzınen nūr tögılıp tūratyn imanjüzdı kısı edı. Keŋestık däuırdegı memleket qairatkerlerınıŋ ışındegı eŋ symbatty, boi jaǧynan da, oi jaǧynan da erekşe bölek tūlǧa Dimekeŋ ekenı belgılı.
Kemeŋger adamnyŋ bırınşı qasietın aittyq. Ekınşı qasietı turaly dana ol adam «özıne aitylǧan sözdıŋ bärın tereŋ tüsınetın jäne ıstıŋ jai-jaǧdaiyna säikes jan-jaqty tez ūǧyp alatyn asa zerek boluy kerek» – deidı. Dimekeŋnıŋ zerektıgı men bärın bılıp, sezıp tūratyn aiyryqşa qasietı jönınde kemeŋger qasynda jürgen dananyŋ serıkterı qazırge deiın taŋdana aitady. Dimekeŋ adamnyŋ ışındegısın bılıp tūratyn, sözınen ne oilaitynyn tez aŋǧaratyn zerek jan edı. Dimekeŋnıŋ qariialardyŋ sözın mūqiiat tyŋdap, sol boiynşa keŋesıp, mäsele şeşetını köptegen estelıkterde aitylady.
Üşınşı qasietı turaly äl-Farabi bylai deidı: «Ol özı jürgen, körgen, estıgen närselerdıŋ bärın zerdesıne ūzaq saqtaityn, būlardan eş närsenı ūmytpaityn adam bolsyn» – deidı. Dimekeŋ zerdelılıgı öz aldyna – este saqtau qabıletı aŋyzǧa ainalǧan. Özı aralasqan oqiǧalardyŋ jyl, ai-künı tıptı, saǧat, minutyna deiın ol kısınıŋ esınde öle-ölgenşe saqtalǧan. Qazaqstandaǧy myŋdaǧan kolhoz-sovhozdardyŋ, jer-sudyŋ jäne ozat şopan, mehanizatorlardyŋ esımın ömırınde ūmytpaǧan. Öndırıs, ekonomikaǧa bailanysty sandar men sifrlardy kez kelgen jaǧdaida jaŋylmai aityp otyratyny ǧalymdardyŋ özın qairan qaldyrǧan. Dimekeŋ estelıgınde süigen jary, ömırlık serıgı Zuhra Şärıpqyzymen qanşa jyl, qanşa ai jäne qanşa kün bırge bolyp, ömır sürgenın jaryqtyq saǧatyna deiın esıne saqtaǧan ǧoi. Dimekeŋnıŋ este saqtau qabıletıne teŋeu joq. Būl Qonaevtyŋ qūbylys ekenın däleldeidı.
Törtınşı qasiet turaly bylai delınedı. «Bırınşı basşy tereŋ oi iesı jäne jadyna saqtalǧandardyŋ bärın aidan-anyq etıp aityp bere alatyn şeber ärı şeşen boluy şart».
Dimekeŋnıŋ estıgenderı men körgenderın öte şeber ärı beinelı tılmen äŋgımeleitın has şeşennıŋ özı edı. Söz arasynda ädemı äzıl aityp bauraityn.
Belgılı qoǧam qairatkerı Dimekeŋ «qara sözdıŋ qaimaǧy edı ǧoi» dep estelıgınde jazady. Dimekeŋnıŋ boiynda aqyndyq qasiet bolǧan. Student kezınde öleŋ jazǧan. Dimekeŋnıŋ şeşendıgı Töle bi men Böltırık şeşennıŋ «söz kiesın» elestetedı. Dimekeŋnıŋ özınıŋ estelık kıtabynda el ışınde sirek aitylatyn maqal-mätelder men qanatty sözderdı oryndy jerınde qoldanady.
Kemeŋger basşynyŋ besınşı qasietı «ǧylym-bılım men önerge jany qūştar, är kün saiyn oqyp üirenuden şarşap-şaldyqpaityn adam boluy kerek» eken.
Dimekeŋ tua bıtkennen ǧylym men önerdı tereŋ tüsınıp, ǧylym jolynda eŋbektengen bılımpaz edı. Qonaev ǧylym salasynda jaŋalyq aşqan jäne boljam jobalary naqty ıske asyp, öndırıske engen injener-ǧalym edı. Tehnika ǧylymdarynyŋ doqtory Qonaevtyŋ būl saladaǧy eŋbegı öz aldyna. Qanyş Sätbaevtan keiıngı Akademiia prezidentı Dimekeŋnıŋ ǧylym älemınde özındık ızdenıs joly boldy. Akademiiaǧa Dimekeŋ basşylyq etken jyldary «qazaq ǧylymynda» damu boldy. Dimekeŋ eluınşı jyldary Qytaiǧa barǧan saparynda Qazaqstandaǧy geologiia ǧylymy turaly baiandama jasaidy. Qapşaǧai teŋızınıŋ ömırge keluı Qonaevtyŋ ǧylym jetıstıkterın paidalanyp, ǧylymi boljamdar men joba zertteulerdı eske aluynyŋ nätijesı edı.
Özı ǧalym Dimekeŋ ǧalymdar üşın qoldan kelgennıŋ bärın jasady. Al, öner men mädenietke däl Dimekendei janaşyr basşy bolǧan joq. Dimekeŋ däuırın öner adamdary men jazuşylar qazır «altyn ǧasyr» dep atap jür.
Dimekeŋ teatrǧa jiı bardy, aqyn-jazuşylardyŋ jaŋa şyǧarmalaryn oqyp, avtorlarǧa öz pıkırın aityp, olarmen etene jaqyn aralasty. Ǧylym men öner salasyn damytudaǧy Dimekeŋ eŋbegı ūşan-teŋız. Dimekeŋ estelıgınde ǧylymnyŋ «tylsym syrlary» jönınde tereŋ oilar aitady. Ǧalym Qonaevtyŋ bai kıtaphanasynda ataqty ǧalymdardyŋ kıtaptary tolyp tūr.
Kemeŋger elbasynyŋ altynşy qasietı jönınde ūly filosof: «Taǧamǧa, ışımdıkke, sairan-sūhbat qūruǧa kelgende qanaǧatşyl bolu kerek» – deidı.
Dimekeŋ taǧamdy talǧap, tek adal asty ǧana jegen. «Peiış jemısı» alma jeu ädetı edı. Öitkenı almanyŋ aǧzaǧa paidasy mol. Araq-şarap ışu Dimekeŋe jat boldy. Şarapqa (koniak) auzyn tigızgenı bolmasa almaityn. Anda-sanda tek «yrymyn» jasap, dos-jarandarynyŋ köŋılı qalmau üşın osylai etetın. Basynda temekı tartqany ras. Densaulyǧyna bailanysty därıgerlerdıŋ keŋesıne könıp, şylymdy üzıldı-kesıldı qoiyp ketedı. Dimekeŋ u-şu qala ömırın ūnatpaǧan. Toi-dumanda şalqyp sairan salǧan joq.
Qonaev barlyq jaǧynan qanaǧatşyl bolyp, közınıŋ tırısınde şyn äulie atandy. Jetınşı qaǧidada aitylǧandai Dimekeŋ «jaratylysynan sauyq qūmarlyqtan aulaq boldy».
Demalysyn taza auada seruendep, tabiǧat aiasynda ötkızudı būljymas ädetke ainaldyrdy. Aŋşylyq, saiatkerlık salt jäne mergendık öner Dimekeŋnıŋ közı jūmylǧanşa tastamaǧan ermegı ärı köŋıldı demalysy edı.
Segızınşı qaǧidada kemeŋgerdıŋ şyndyqty süiıp, jalǧandyqqa qarsy tūruy jönınde aitylady.
Dimekeŋ ötırık-ösek aitqandardy jek kördı. Jalǧan söilegenderdı ūnatpady.
Dimekeŋ Kolbinnıŋ (sol kezdegı bırınşı basşy) özı turaly jalǧan söilep, Mäskeuge ötırık aitqan öresızdıgı men ekıjüzdıgın keşırmei kettı. Jeltoqsan oqiǧasyna bailanysty Dimekeŋdı Kolbin orynsyz kınälap, aiyptaǧan bolatyn.
Dimekeŋnıŋ üstınen aryz jazyp, özı tasada tūrǧan belgılı partiia qairatkerı keiın aryzdaǧy aitylǧandar ötırık bolyp şyqqanda Qonaevqa jalynyp, keşırım sūraidy.
Toǧysynşy qaǧidada jazylǧandai Dimekeŋ «jany asqaq jäne ar-namysyn asa ardaqtaityn adam» edı.
Dimekeŋnıŋ kısılık adamgerşılık bekzattyq qasietı jäne tärbiesı önege. Mūny halyq jaqsy bıledı.
Hruşev Dimekeŋdı bırınşı basşylyq qyzmetten alyp, qorlap, ar-namysyna tigende Qonaev: «Menı endı basşylyq jūmysqa qoimaŋyz. İnjener-geologpyn. Geologiia institutyna keteiın» deidı. Hruşev «Sız bızge älı de kerek adamsyz» dep erıksız «sovminge» töraǧa etıp taǧaiyndady.
Dimekeŋ – ar-namysyna kır şaldyrmaǧan dana. Qarapaiymdylyǧy men kısılıgın joǧaltqan joq. Zeinette jürgende de özın tömendetpedı. Sondyqtan közınıŋ tırısınde «älemge äigılı äulie» atandy. «Onyŋ jany jaratylysynan pasyq ısterdıŋ bärınen joǧary, igı ısterge yntyzar boluǧa tiıs» dep onynşy qaǧidada aitylǧandai Dimekeŋ igı ısterdıŋ ūitqysy, jasampazdyqtyŋ jolbasşysy edı.
Äl-Farabidıŋ on bırınşı «qaǧida-qasietınde» «Ädıletsızdık pen ozbyrlyqty jek köretın adam bolsyn» degen joldar däl Dimekeŋnıŋ özıne arnalyp aitylǧandai äserde qaldyrady.
Qyzmetten quylyp, partiiadan şyqqan talai bastyqtardyŋ «Qonaev qabyldauynda» bolyp, ädıl şeşımdı sol kısıden körıp, kösem jaiynda tebırene aitqandaryn köp estıdık. Dimekeŋ saiasatqa bailanysty sottalyp kete jazdaǧan aqyn Oljas Süleimenovtı araşalap aldy. Mäskeude qiianatqa qarsy ūstanymyn aitty, aqyndy aqtady.
Dimekeŋ bar bolmys-bıtımımen ädıldıktı süidı, öktemdık pen ozbyrlyqqa jol bergen joq. Mült ketıp, pendeşılıkke barǧan kezderı bolǧan şyǧar. Qatty ketıp, bıreudı renjıtken de bolar. Bır qairan qaldyratyn närse halyq arasynda Qonaev turaly bır qaŋqu söz, renış, ökpe joq. Öitkenı Dimekeŋ – öte ädıl bolǧan kısı. Būl jaǧynan Dimekeŋ – bügıngı emes keler ūrpaqqa da ülgı bolatyn kemeŋger. Osy jerde bır oqiǧany aita ketu jön bolar. Dimekeŋnıŋ ınısınıŋ ūly jas bozbala bırde qyzyp alyp, onyŋ küzetşısınıŋ bırıne jönsız tisedı. Küzetşı sybaǧasyn beredı. Onyŋ üstınen bıreuler «ülken kısınıŋ» tuysyna «qol jūmsady» dep aryz jazady. Şaǧym Dimekeŋe de jetedı. Küzetşını şaqyryp, şyndyqty bılgen soŋ: «Senıkı dūrys. Sazaiyn berıpsıŋ» dep kınälamai qaita ony qorǧaidy.
Äl-Farabidıŋ on ekınşı qaǧidasynda, iaǧni basşy qasietı jönındegı tämsılınde mynadai joldar bar: «Özı qajet dep tapqan ıstı jüzege asyruǧa kelgende şeber-şeşımpazdyq tanytyp, būl şaqta qorqynyş pen jasqanu degendı bılmeitın bırbetkei, batyl, erjürek boluy mındet» deidı. Mūnda aitylatyn kösemge tän batyldyq pen erjürektık Dimekeŋnıŋ boiynda tuǧannan bar edı. Atasy Qonaidyŋ batyr, qorqudy bılmeitın erjürek qazaq bolǧany belgılı. Onyŋ boiyndaǧy qasiet şöberesı Dimaşqa da daryǧan ǧoi.
O basta tau-ken injenerı Qonaev Qoŋyrattaǧy kenışte «qauıptı qoparylystar» jasau jūmysyna jauapty bolady. Jazym, jazymyş bolyp tūratyn jerde Dimekeŋnıŋ qoryqpai täuekelge barǧan kezderın halyq bıle bermeidı. Qapşaǧai su qoimasyn salu jönındegı Dimekeŋnıŋ batyl şeşımı men ıskerlıgı tarihta öşpestei bolyp jazylyp qaldy. Medeu şatqalynda tau jaryp, qoparylys arqyly bögesın jasau «jospar – şeşımıne» basynda keibır ǧalymdar «Almatyǧa qauıp tönedı» dep būǧan qarsy boldy. Dimekeŋ aitqanynan qaitpady. Soŋynda ürei qorqynyşty elestetken «qoparylys äreketı» sättı bolyp tauda bögesın jasady. Medeudegı keiıngı sel-tasqyn (1973 jyl) kezınde Dimekeŋ basyn bäigege tıgıp, su kökke şapşyǧan bögettıŋ üstınde özı jürdı. Ömırıne qauıp tönıp tūrǧanyn elemei, tasqyn su boiynda jūmysşylar men mamandarǧa keŋes berdı. Medeudegı oqiǧaǧa bailanysty Keŋes Auhadiev öz estelıgınde Dimekeŋnıŋ halqy üşın bärıne baruǧa daiar şyn ūlt perzentı ekenıne közı jetkenın aitady.
Oraz Qauǧabai
"Ūlt portaly"
