Naimandar taipasynyŋ tegı turaly mäsele erteden-aq tarihşylardyŋ pıkırtalasyn tudyryp keldı. Bırqatar zertteuşıler (İ.Iа. Şmidt, A.M. Pozdneva, D.Osson, V.V. Bartold, V.P. Vasilev, t.b.) Naimandardardy moŋǧol, basqalary (Raşid äd-Din, H.Hovars, P.Pouha, A.Bobrivnikov, G.E. Grumm-Grjimailo, N.A. Aristov, S.Amanjolov, Ä.Marǧūlan) türkı tegıne jatqyzdy. Qazırgı uaqytta olardyŋ türkı tektes ekendıgı tolyq däleldengen. Köptegen zertteuşılerdıŋ pıkırınşe “naiman” atauy moŋǧolşa “segız” degen sözdı bıldıredı. “Oǧyz taipasynan şyqqan naimandar türkı tıldes halyq boldy. Olar 8 ǧasyrdan bastap “segız oǧyzdar”, keiınırek “szbu-bu” odaǧyn qūrap keldı. “Naiman” sözı olarǧa körşı halyqtardyŋ bergen atauy” dep jazdy L.L. Viktorova. Äbılǧazynyŋ pıkırınşe: “naimandar – köne jūrttardyŋ bırı, maly men basy köp ösken halyq”. “Selenga tas jazuy” dep atalatyn 750 j. tūrǧyzylǧan ūiǧyr eskertkışınde, “Liao şi” jazbalarynda (8 ǧ.) segız-oǧyzdar turaly mälımetter kezdesedı. Segız oǧyz jūrtyn äuelı “naiman aimaq” (“segız taipa”) dep 10 ǧasyrda qidandar atai bastaǧan degen topşylau bar. Keiınnen moŋǧol imperiiasynyŋ däuırleuı būl sözdıŋ negızgı atau ornyna qoldanyla bastauyna odan ärı jaǧdai jasaǧan. Zertteuşıler būl taipa 10 ǧasyrdan “naiman” dep atala bastasa da, 13 ǧasyrǧa deiın būrynǧy “segız” aty qosarlana aitylyp kelgenın alǧa tartady.
Naimandar Monǧol imperiiasy qūramynda.
Segız oǧyzdar Türık qaǧandyǧynyŋ şyǧys bölıgınde ornalasty. Şyǧys Türık qaǧandyǧy ydyraǧannan keiın olar bıraz uaqyt Ūiǧyr qaǧandyǧynyŋ, keiınnen Soltüstık Qytaidan auyp kelgen qidandardyŋ (Liao äuletı) qol astyna qarady. Osy kezde segız oǧyz atauynyŋ ornyna naimandar sözı ornyqty. 12 ǧasyrdyŋ bas kezınde qidandar Szin äuletınen (şürşıtter) jeŋılıp, Jetısuǧa auǧan kezde naimandar jeke ūlys bolyp qalyptasuǧa mümkındık aldy. 12 ǧasyrdyŋ 2-jartysynda olar Ortalyq Aziiadaǧy eŋ küştı, jetekşı memleket bırlestıkterdıŋ bırıne ainalyp, alys-jaqyn eldermen diplomatiialyq qarym-qatynas ornatty (Naiman memleketı). Osy kezeŋdegı jazba derekterınde naimandar batysynda qaŋly, qypşaq, şyǧysynda kerei, merkıt, terıskeiınde qyrǧyz, oŋtüstıgınde ūiǧyr, taŋǧūttarmen şekaralas, qoŋsylas bolǧany aitylady. Naiman memleketı qūlap, halqy Şyŋǧys han[2] imperiiasyna baǧynǧan soŋ, olardyŋ bıraz bölıgı baiyrǧy qonystaryna jaqyn Ertıs, Altai alqabynda ornyǧyp, Ügedei hannyŋ ūlysyna qarady. Şapqynşylyqtan yǧysqandary Balqaş töŋıregıne, Alaköl maŋyna, Syr, Yrǧyz alqabyna deiın ornalasty. 15 ǧ-da edäuır bölıgı Äbılhaiyr hannyŋ, keiınnen Mūhammed Şaibani hannyŋ yqpalynda boldy. Qalǧan bölıgı Qazaq handyǧyn qūraǧan negızgı taipalarmen bırge Moŋǧolstan jerıne audy. 16 – 17 ǧ-asyrlarda keibır naiman rulary Atbasar, Yrǧyz aimaqtarynda ömır sürgen. M. Şaibanimen[3] bırge Mauerannahrǧa auǧan naimandar Syrdariianyŋ tömen aǧysyndaǧy Balyq pen Merv aralyǧy öŋırlerınıŋ saiasi-äleumettık ömırınde jüzden asa jyl maŋyzdy röl atqardy. 1620 – 25 j. Horezmdegı bilık üşın bolǧan tartystan keiın naimandar bas sauǧalap bır toby qyrǧyzdarǧa, bır bölıgı Edıl, Jaiyqtaǧy Noǧai ordasyna, endı bırı Būhar handyǧyna baǧyndy. M.Tynyşbaevtyŋ[4] aituynşa, 1680 j. naimandardyŋ bır toby Äulieatadan Taşkentke deiın, Arys pen Syrdariia öŋırın, Qaratau sılemderın qonystana bastaǧan. “Aqtaban şūbyryndy, Alqaköl sūlama”[5] jyldarynda naimandardyŋ köpşılıgı qyrylyp, qalǧany Samarqand, Būhar öŋırlerıne yǧysady. 1726 j. naimandar Resei şekarasyna jaqyn kelıp, Sämeke hannyŋ qol astyna ötken. Ol qaitys bolǧannan keiın Abylai bilıgıne qarai bet būryp, Alaköl, Zaisan, Altaiǧa deiıngı alqapqa oryn tebedı. Olar qazaq halqynyŋ joŋǧarlarǧa qarsy ūlt-azattyq küresıne belsene qatysty. Qazaq qoly 1750 – 60 j. Jetısu men Altaidy joŋǧarlardan azat etkende naimandar Qara Ertıs, Būqtyrmaǧa deiıngı būrynǧy ata mekenınıŋ bır şetıne ie bolyp, sonda tübegeilı ornyǧyp qaldy. Būl qonystanu 1810 jylǧa deiın jalǧasty. 1917 j. Resei ükımetı jürgızgen sanaq boiynşa Resei jäne Qytai imperiialarynyŋ qūramynda 830 myŋdai naimandar ömır sürgen.Naimandar Ortalyq Aziianyŋ özbek, qaraqalpaq, qyrǧyz, başqūrt, t.b. halyqtarynyŋ qūramyna engen.
Qazaq halqy qūramyndaǧy naimandar
Qazaq halqynyŋ şejıre derekterı boiynşa naimandar Orta jüzge kıredı.Qazaq halqynyŋ qūramyndaǧy naimandardan: terıstaŋbaly (keide elata), saryjomart (ergenektı naiman), tölegetai degen rular bırlestıkterı taraidy. Terıstaŋbalydan: mämbet, rysqūl; caryjomarttan: baltaly, baǧanaly, kökjarly, bura (Naiman), qaratai; tölegetaidan: qarakerei, mūryn, törtuyl, matai, atalyq (keibır derekterde kenje), sadyr. Kelesı bır şejıre nūsqasynda naimandardan toqpan, elata, ökıreş taratylady. Elatadan: kelbūǧa men ketbūǧa; ökıreşten: tölegetai jäne sügırış; tölegetaidan: qarakerei, törtuyl, sadyr, matai taraidy. Sügırışten: ertektı, baǧanaly, baltaly; ertektıden: kökjarly, saryjomart, bura rulary taraidy. Är rudyŋ öz rulyq taŋbasy men ūrany bar. naimandardyŋ ortaq taŋbasy – Y (baqan), ūrany – Qaptaǧai[6].
Naiman degen söz turaly da är türlı söz bar. Professor Berezin «naiman degen söz – maŋǧol tılınşe segız degen söz, segız ru el bolǧandyqtan aitylǧan» deidı. Aristov «naiman degen Katuni özenınıŋ bır airyǧy edı, sol özen atymenen qoiylǧan» deidı. Eskı zamanda naiman köp el bolǧan. Şyŋǧys han tūsynda Taŋ, Būiryq degen aǧaiyndy ekı han bilep, ekı bölınıp tūrdy. Şyŋǧys ekı handy da öltırıp, elın şapqanda, naimannyŋ bır bölegı künbatysqa qaşyp baryp. Būl naimannyŋ da köbı jer jüzındegı türık näsılderınde bar. Orta jüzdegı naiman, bızdıŋ qazaqtyŋ eskı sözınşe, Sofy myrza degennıŋ näsılı. Ony Baba myrza degen ınısı öltırgende, Sofy myrzanyŋ toqalynyŋ jalǧyz balasy Ökıreş qazaq ışıne köşıptı. Osy söz Äbılǧazy hannyŋ sözıne tura keledı. Sebebı Äbılǧazynyŋ äkesı arab Mūhamedhandy öltırıp, «ornyna han qoiamyn» dep Sofy myrza Samarqandtan Hysyrau degen han näsıldı bıreudı alyp kelgende, arab Mahmūd bılıp Hysyraudy öltırıp, Sofy myrzany özıne nöker bolyp tūrǧan Sofynyŋ ınısı Baba myrzaǧa bergende, «men hanǧa dūşpan kısını aǧa qylmaimyn» dep öz aǧasyn özı öltırdı dep jazady. Orta jüzdegı naimannyŋ bergı atalary turaly jazylǧan Spasskii, Aristov, Maevskii degen orys jazuşylarynyŋ sözınde şataq qatalary körındı. Bızdıŋ bıluımızşe, orta jüzdegı naiman atasy – Sofy myrza, onyŋ balasy – Ökreş, onyŋ üş balasy – Dombauyl, Sügırşe, Sarjomart. Dombauyl tūqymy jylqysyna terıs jaǧynan taŋba basyp terıstaŋbaly atandy. Sügırşenıŋ balasy – Qytai, onyŋ balasy – Tölegetai, onyŋ tört balasy – Qarakerei, Matai, Sadyr, Törtuyl. Qarakereidıŋ ekı balasy – Baitory, Ertory. Baitorynyŋ balasy – Baiys jäke asyrap alǧan Aqnaiman. Ertorynyŋ balasy – Baisiyq jäne asyrap alǧan Qaramolda, Baiystyŋ bäibışeden tört balasy – Mämbetqūl, Sybanqūl, Ahmedqūl, Sary. Mämbetqūl jas künınde ökpeşıl bolyp, qyrjiyp otyra bergennen Qyrji atandy. Sybanqūl Syban atanyp, Ahmedqūl Aqymbet atandy. Baiystyŋ toqalynan ekı balasy – Tuma, Toqbaq jäne toqal asyrap ekı bala – Boşatchy, Baiǧana. Jäne Baiystyŋ Maqta apai degen bır qyzy Toqtar degen sartqa tiıp, Erjıgıt, Baijıgıt degen ekı bala tauyp, Erjıgıt sartpen erıp Türkıstanǧa ketıp, Baijıgıt mūnda qalǧan. Joǧarydaǧy Sarynyŋ qatynynyŋ aty Mūryn eken, Sarynyŋ näsılı sol şeşelerınıŋ atymen Mūryn atandy; joǧarǧy Baisiyqtyŋ tört balasy – Janǧūly, Meŋlıbai, Töbet, Aqbelbeu. Būl törteuımenen asyrandy Qaramolda täsılı Semız naiman atandy. Joǧyrǧy Mataidyŋ üş balasy – Atalyq, Kenje, Qaptaǧai – Atalyqtyŋ qatyny Qyzai degennıŋ atymen tūqymy Qyzai atandy. Joǧarǧy Saryjomarttyŋ bäibışeden – Qaratai jäne toqaldyŋ tört balasy – Būidaly, Jansary, Barjaqsy, Şaigöz. Būl törteuı naǧaşysy Uaq ışıne ketıp, künı bügın ergenektı uaq atanyp kettı. Onyŋ sebebı, Sarjomarttyŋ näsılı Ergenek taŋba salyp, ergenektı naiman atanyp edı. Sol sebepten būlar Ergenektı atandy. Bıraq halyqtyŋ köbı olardy uaq dep kettı. Sarjomarttyŋ jäne asyrandy balasy – Bura jäne şeşesıne erıp kelgen küŋınen tuǧan – Baltaly, Baǧanaly jäne bır qūly – Kökjarly.[7].
Tarihy
Naiman turaly derekter ony äuelde Hingannan Qarpatqa deiın sozylyp jatqan Ūly Dalanyŋ Ertıs pen Orhon özenderı aralyǧynda ejelden köşıp jürgen taipalar qatarynda tanidy. Ol – sonau jyl sanauymyzǧa deiıngı ekınşı ǧasyrlardan bastap däuırlep, Orta Aziiadan Sary özenge deiıngı baitaq aimaqty jailaǧan Hunnu (ǧūn) ūlysynyŋ, bızdıŋ jyl sanauymyzdyŋ bastapqy ǧasyrlarynda qytai jazbalarynda «tele» degen atpen äigelengen baiyrǧy kiız tuyrlyqty qandas taipalar qauymdastyǧynyŋ kesek bır synyǧy. Äbılǧazy jazuynşa: «Naimandar – köne jūrttardyŋ bırı, maly men basy köp ösken halyq». Būl el VI-VII ǧasyrlardaǧy aibyndy Türık qaǧanaty zamanynda düniege kelgen ata jazuymyzda Moŋǧoliiadaǧy qazaq ǧalymy ärı qairatkerı Q.Sartqojaūlynyŋ däleldeuınşe, «Baiyrqu», «segız oǧūz» taipasy türınde körınıs beredı. Bırsypyra ǧalymdardyŋ däleldeuınşe, «oǧūz» sözınıŋ köne Türk tılındegı bır maǧynasy taipa degenge keledı. ( «oq» – taipa, «z» – jiyntyq san esım). Al «naiman» moŋǧolşa segız degen söz. Segız oǧūz jūrtyn äuelı «naiman aimaq» ( «segız taipa») dep H ǧasyrda moŋǧol tıldes qidandar atai bastaǧan eken. Keiınnen moŋǧol imperiiasynyŋ düniege kelıp däuırleuı, būl sözdıŋ negızgı atau ornynda qoldanyla bastauyna odan ärı jaǧdai jasaǧan edı. Zertteuşıler būl taipa H ǧasyrdan «naiman» dep atala bastasa da, HIII ǧasyrǧa deiıngı būrynǧy «segız» aty da qosarlana baiqalyp kelgenın de ortaǧa tartady. Kezınde Japon teŋızınen Şyǧys Türkıstanǧa deiıngı baitaq öŋırdı qolastyna baǧyndyryp, naimandarǧa da bıraz uaqyt bilık jürgızgen Liiau äuletınıŋ (Ūly Qidan memleketı tarihy turaly jazylǧan jylnamalarda (H ǧasyr) naimandar batysynda (Ertısten ary) qanly, qypşaq, şyǧysynda (Orhon, Tola jäne Oŋǧyn özenlerınıŋ alqaby) kerei, merkıt, terıskeiınde (Seleŋgennıŋ salalary) qyrǧyz, oŋtüstıgınde ūiǧyr, taŋǧūttarmen şekaralas, qoŋsylas bolǧany aitylady.
Räşid-ä-dinnıŋ «Jylnamalar jinaǧy» men «Moŋǧoldyŋ qūpiia şejıresınıŋ» körsetuınşe, Arǧūn özenınıŋ Hailar dep atalatyn salasy men Halqyn gol özenı alqabynda qoŋyrattar mekendedı. Ekınşı myŋjyldyqtyŋ bas kezınde osy qoŋyrattardan batysqa qarai Kerei, Merkıt jerıne deiıngı aralyqta (Onon, Kerulenözenderınıŋ alqaby) hunnu, dunhulardyŋ bır synyǧy bolyp tabylatyn türk-moŋǧol jūrttary da qanatyn jaiyp ösıp jatty. Ol taipalarǧa özderımen ırgeles, keiınnen moŋǧol tılı dep en taǧylǧan tılde söileitın Qidan (osy sözden «qytai» atauy şyqqan) memleketınıŋ üstemdıgı men yqpal-äserı tym etene baiqalatyn. Türk taipalarynyŋ qaq ortasynda jatqan osy jūrttardyŋ soŋyra moŋǧol tıldı atanyp ketuınıŋ de bır sebebı – tüp-tegı Işkı Moŋǧoliiadan şyqqan sol qidandardyŋ jegı qūrttai dendep ketken joiqyn assimiliaiiiasyna tyǧyz qatysy bar boluy da ǧajap emes. (Mūndai mysaldy alystan ızdeudıŋ qajetı de joq. Orys tılı şyŋdap ene bastaǧan jarty ǧasyr ışınde, qazaqtyŋ jartysyna juyǧynyŋ orys tıldı bolyp şyǧa kelgenı köz aldymyzda ǧoi). HII ǧasyrdyŋ basynda Ūly Qidan (Liiau( memleketı ydyrap, qidandardyŋ bıraz bölıgı Jetısu men Orta Aziiaǧa ötıp, Qaraqytai memleketın qūrǧany belgılı (1140-1213). Olar keiınırek jergılıktı halyqtarǧa sıŋısıp kettı. Al sol ǧasyrdyŋ soŋyna taman Onon, Kerulen alqabyn jailaǧan taipalardyŋ arasynan Temüjin syndy jas kösem bastaǧan qiiat taipasy lau etıp kötnrılıp, «tarydai şaşyraǧan moŋǧoldyŋ basyn qosyp», az uaqytta-aq maŋyndaǧy eldı ūiystyra alǧan moŋǧol memleketıne ainaldy. Moŋǧoliialyq qazaq ǧalymy İ.Qabyşūly Temüjinge Şyŋǧys (Jeŋıs, Jeŋgız) degen esımdı enşılegen sol kezdegı kereilerdıŋ hany Tory (Torǧyl( ekenın aitady. (Toryny oǧan qytailar bergen «Uaŋ» iaki, bır eldıŋ ämırşısı lauazymy boiynşa Uaŋ han dep te ataidy. Özı ülken bır eldıŋ bileuşısı, ärı äkesı Esukeidıŋ andasy bolǧannan keiın Tory būl esımdı «jaqsy tılek», jarym yrys» qylyp aitsa aitqan şyǧar. Alaida Şyŋǧys han şapqan saiyn töske örlep, maŋaiyndaǧy Tatar (tata, tetan) men Qoŋyratty qolastyna baǧyndyryp alǧannan keiın, Kerei elınıŋ özıne auyz saldy. Äkesındei bolǧan Toryny (Uaŋ handy) tuǧan jerınen bezındırıp, aqyry ol naiman qarauyldarynyŋ qolynan kezdeisoq qaza tapty. Al auqatty Naiman memleketınıŋ Şyŋǧys hanmen şaiqastary tarihi jylnamalarda jan-jaqty jazylyp qalǧan bır hikaia.
Temüjinnıŋ äkesı Esükei batyrdyŋ tūsynda Naimanelın İnanyǧ Bılgı qaǧan bilegen edı. «İnanyǧ» – senımdı, «bılgı» – bılgır, kemeŋger degen söz. Sol İnanyǧ bılgınıŋ zamanynda naimandar Qidan memleketınıŋ (qaraqytailardyŋ) qarmaǧynan qūtylyp, bostandyǧyn alady. Ol ölgennen keiın Naiman ūlysy ekı balasy baibūqa (qosalqy aty – Tai, Taian. Qidandar oǧan Dauaŋ) «ülken ämırşı» (degen ataq bergen, sol söz kele-kele Taianǧa ainalǧan) men büirektıŋ talasyna tüsedı. Aqyry aǧaiyndy ekeu arasyndaǧy arazdyq ūlysty ekıge bölıp tynady. Tai han ülkenı bolǧandyqtan, äkesınıŋ ornynda jazyq aimaqty, Büirek tauly öŋırdı mekendeidı. Naimandar men şyŋǧys han äskerınıŋ alǧaşqy şaiqasy 1199 jyly Altai öŋırındegı Ülıŋgır kölınıŋ maŋynda ötken edı. Onda Şyŋǧys kerei hany Torynyŋ şaqyruymen odaqtas retınde kömekke kelgen. Sol joly Büirek han oisyrai jeŋılıp, özı Enesai qyrǧyzdaryna qaşyp qūtylady. Arada üş jyl ötpei jatyp, olar taǧy da şaiqas dalasynda bas qosqan. Bıraq būl joly da Şyŋǧys han men Uaŋ hannyŋ tıze qosa qimyldauy Büirek hannyŋ oisyrai jeŋıluıne mäjbür ettı. Ol basyn äzer sauǧalap, taǧy da qaşyp qūtyldy. Būdan keiın Şyŋǧys hannyŋ kereilermen jaulasyp, Tory hannyŋ (Uaŋ hannyŋ) tübıne jetkenın jaŋa aittyq. Ony öltırgen Büirık hannyŋ aǧasy Tai hannyŋ jasauyldary bolatyn. Sol habarǧa közı anyq jetken Tai boiyn aşu-yza kernep: «Künşyǧystaǧy az moŋǧol qyr körsetetındı şyǧardy. Atasynan asyl jaralǧan Uaŋ handy aluan türlı qyrmen qorqytyp, bezendırıp, ölımge duşar ettı. Söitıp olar bärın ielenıp, qaǧan bolmaqşy ǧoi, tegı? Kün men ai aspandy ünemı jaryq etıp tūru üşınjaratylǧan bolar. Al jerde ekı qaǧan bola almaidy. Endnşn sol az moŋǧoldy bailap äkeleiık», – deidı. («Moŋǧoldyŋ qūpiia şejıresı»). Sonda Tai hannyŋ kışı şeşesı Kerbez: «Qaitpeksıŋ, ol moŋǧoldar qoŋyrsyǧan iıstı, qomyt-qomyt kiımdı emes pe? Äkelıp qaitesıŋ. Aulap jürgenıŋ jön ǧoi. Tek öŋı tüzu qyz-qatyndaryn äkelıp, qol-aiaǧyŋdy juyndarap, mal sauǧyzsa jetpei me?» – deidı. Tai han maŋaiyndaǧy älı de moŋǧoldarǧa baǧyna qoimaǧan merkıt, qataǧan, dürbet taipalary jäne būryn talqandalǧankerreiler men tatarlardyŋ bıraz blıgımen odaq qūryp, Şyŋǧys hanǧa qarsy joryqqa qamdanady. Alaida būl habardy alysymen, Şyŋǧys erterek qimyldap, odaqtastar äskerıne tūtqiyldan şabuyl jasap, olardy tas-talqan etedı. Tai han soǧysta qaza tauyp, onyŋ ūly Küşlık aman qalǧan jūrtyn bastap, būl kezde Altaidyŋ tüstıgınde jürgenaǧasy Büirek hanǧa kelıp panalaidy. Osydan keiın bükıl naiman elınıŋ qonysy moŋǧoldyŋ qolastyna qaraǧan. «Qūpiia şejırede» Tai hannyŋ kışı şeşesı Kerbez (Kürbesu) hanymdy Şyŋǧys han aldyna äkeldırıp: «Sen moŋǧoldy sasyq depsıŋ ǧoi. Qandai eken», – dep özıne toqal etıp alǧandyǧy jazylady.
Qanattas otyrǧan ırı körşılerı naimandar men kereiıtterdı osylaişa jeŋgennen keiın būl öŋırde endı Şyŋǧys handy toqtata alatyn küş te qalmaǧan edı. Az uaqytta ol qazırgı moŋǧol jerıne säikes keletın aimaqty tügel baǧyndyryp aldy., 1206 jyly kiız tuyrlyqty köşpelıler Onon jaǧasyna qūryltaiǧa jinalyp, «toǧyz siraqty aq tu köterıp», Şyŋǧysty Moŋǧol imperiiasynyŋ ūly hany etıp köterdı. (Tarihşy İ.Qabyşūly sol imperiia qūrylar qarsaŋynda moŋǧoldar 200 myŋ, kereiler 600 myŋ, naimandar 800 myŋ bolǧan eken degen däiek aitady). Osy qūryltaidan keiın Şyŋǧys han Altaidyŋ küngeiınde älı de naimannyŋ atamekenın qaitaryp aludy oilap jürgen Büirek hanǧa joryqqa attanady. Ol būl kezde eşteŋeden habarsyz Ūlyq tau qoinauyndaǧy Saqsu özenıŋ boiynda az adammen aŋ aulap, seiıl qūryp jürgen edı. Qas qylǧandai nöpır äsker däl onyŋ üstınen tüsedı de, tūtqynǧa alynyp, ata jauy sol jerde onyŋ basyn qaǧady. Oǧan panalap jürgen Küşlık aman qalǧan eldı ertıp Ertıske qarai qaşady. Alaida Şyŋǧys han naimandarǧa būl jerde de tynyştyq bermeidı. 1208 jyly Ertıs jaǧasynda naimandar men merkıtterdıŋ bırlesken küşın tas-talqan qylady. Odan keiın būl taipalar Jetısuǧa qarai bosady.
Küşlık han Besbalyq, Tūrfai aimaǧy arqyly ainalyp, bır kezde naimandardy da bilegen Qidan memleketınıŋ Orta Aziiaǧa kelıp jaŋǧyrǧan türı Qaraqytai imperiiasynyŋ astanasy Balasaǧūnǧa jetedı. Būl däuırde Joŋǧar tauynan İranǧa deiıngı aimaq osy Qaraqytai Görhanyna (ūly hanyna) qaraityn. Naimandardyŋ Taian syndy hanynyŋ balasy Küşlıktı Görhan saraiynda ıltipatpen qarsy alady. Jilugu Görhan oǧan qyzyn berıp, jaqyn adamdarynyŋ bırı etedı. Būl şamada Qaraqytai memleketınıŋ älsırep, būǧan deiın oǧan baǧynyşty bop kelgen Horezm elınıŋ elınıŋ däuırlei bastaǧan da kezı edı. Şamasy Görhan Küşlık töŋıregıne jinaluǧa tiıs naimandardy öz müddesıne paidalanudy közdegen de boluy kerek. Ärı Küşlıktıŋ de oǧan osy tektes uäde bergenın bız Räşid-äd-dinnıŋ «Jylnamalar jinaǧynan», Qytaidyŋ «Jol qatynas tarihynyŋ materialdary» atty eŋbegınen ūşyrastyramyz. Küşlık han Jiluguge: «Menıŋ taipam köp, olar qazır Emıl, Qoilyq, Besbalyq jerlerıne kelıp qonystanyp otyr. Maǧan rūqsat berseŋız, olardy jinap, olardyŋ küşın men sızderge kömek beremın», – deidı. Görhan mūny maqūl körıp, oǧan qaru-jaraq, qarajat beredı. Ärine Taian hannyŋ ūly Küşlık han Türkıstan aimaǧyna kelıptı degen habar osy maŋǧa Şyŋǧys hannyŋ qaharynan yǧysyp kelgen naimandarǧa qatty äser ettı. Olar tez arada Küşlık hannyŋ qolastyna jinalyp, joiqyn küşke ainaldy. Būl jaǧdai endı Küşlıktı Görhan bilıgın tartyp alu nietıne itermeledı. Jäne sol kezde talaidan andysuly Mūhammed Horezmnıŋ Görhanǧa qarsy şyqqanyn estuı mūŋ eken, Küşlık te oiyn jüzege asyrmaq bop Qaraqytai ämırşısıne qarsy qymildy bastap jıberdı. Jasanǧan äsker qoisyŋ ba, Küşlık köp ūzamai-aq öz qaiyn atasynyŋ taǧyna otyrdy. Osylaişa Şyŋǧys han äskerınen küiregen (1204 jyl) Naiman memleketınıŋ soŋǧy hany arada segız jyl ötpei jatyp, Qaraqytai imperiiasynyŋ bilıgın öz qolyna alǧan. Tarihi derekterde naimandar men kereilerdıŋ nestorian dının (hristian dınındegı bır aǧym) ūstanǧany aitylady. Küşlık han Jilugudıŋ qyzy Künkege üilengennnen keiın nestorian dınınen şyǧyp, budda dınıne (pūtqa tabynuşylyq) kıredı. Ol kezde Qaraqytai memleketındegı jūrttyŋ denı mūsylman dının ūstanatyn bolǧandyqtan, Küşlık han tarapynan olar «ne nestorian, ne budda dınıne kırsın» degen zombylyq talaptar da qoiylyp tūrǧan körınedı.
Atamekenınen kötere quyp jıbergen naiman hany Küşlıktıŋ baitaq Türkıstan aimaǧynda būlaişa däuırlep otyrǧanynan Şyŋǧys han sırä habarsyz emes-tın. Tek ol būl kezeŋde Qytaidy jaulap alu joryqtarynyŋ basy-qasynda jürdı. Sol joryqtan qaitysymen, Şyŋǧys han 1218 jyly Küşlıkke qarsy äigılı qolbasşysy Jebe noian basqarǧan küştı äskerın jıberdı. Jebe noian Qaraqytai elıne jetısımen, barşaǧa dın, senım bostandyǧyn jariialady. Būǧan deiın de özıne mūsylmandardy qarsy qoiyp alǧan Küşlık şaiqastarda şyŋdalyp kelgen moŋǧol äskerlerınıŋ ekpınıne tötep bere almady. Tas-talqan bolyp jeŋılıp, Altai taularyna qarai qaşty. Bıraq Jebe noian ony qoimmai qualap jürıp, aqyry Saryköl maŋynda qolǧa tüsırıp, öltırıp tynady. Naiman elınıŋ Şyŋǧys hanǧa qarsy jiyrma jyldai uaqytqa sozylǧan qan keştı küresı osylaişa aiaqtaldy. Naiman memleketınıŋ küireuı atamekenderınde qalyŋ otyrǧan būl eldıŋ qūramyna kırgen rulardyŋ jan-jaqqa keŋ ydyrap ketuıne, basqa taipalar arasyna sıŋuıne äser ettı. Olardyŋ bıraz bölıgı baiyrǧy qonystaryna jaqyn Ertıs, Altai alqabynda ornyǧyp qalyp, Şyŋǧys hannyŋ balasy Ügedei hannyŋ qol astyna qarady. Şapqynşylyqtan yǧysqandary Balqaş töŋıregıne, Alaköl maŋyna, Syr, Yrǧyz alqabyna ornalasty, oŋtüstıkte Orta Aziia handyqtary jerıne deiın jettı.
Būl öŋırde qonystanǧan naimandar HV ǧasyrdyŋ soŋynda Mūhammed Şaibani hannyŋ yqpalynda boldy. 16 ǧasyrda Maryǧa naimannan şyqqan Qobyz bi, Jolym biler ämır jürgızdı. Naiman Nazar bi Balhty biledı. Nūratalyq köşpelılerdı naiman Ahmetälı basqardy. Şaiban tūqymy Babahannyŋ bır äskerbasysy naiman Janmūhammed bi boldy. Şejıreşı Äbılǧazy naiman Sopyrmyrzanyŋ 1604 jyly onyŋ äkesı Arab Mūhammed handy öltıru üşın qastandyqūiymdastyruşylardyŋ bırı bolǧanyn tılge tiek etedı. Osy mysaldardan-aq naimandardyŋ Orta Aziia aimaǧynda qabyrǧaly küşterdıŋ bırı retınde äreket etkenın baiqau qiyn emes. Būl naimandar bırtın-bırtın jergılıktı halyqqa sıŋısıp, özbek, qaraqalpaq qauymdastyǧynyŋ bır tarmaǧy bolyp kettı. Özbekterde qazaq-naiman, qaraqalpaqta baǧanaly, terıstaŋbaly, qyrǧyzda büie naiman, kün naiman, myrza naiman, juanbūt naiman rularynyŋ kezdesuı sol aralasudyŋ bır nyşany.
Qazaq naimandary 1720 jyldardaǧy Joŋǧar şapqynşylyǧynan keiın Ortalyq Qazaqstandaǧy Toqyrauyn alqabynan Altai men Joŋǧar taularyna deiıngı aralyqqa ornalasty.. M.Tynyşbaiūlynyŋ aituynşa, naimandardyŋ 1810 jyly Qarqaraly men Şyŋǧystaidy tastap oŋtüstıkke qarai syrǧuy olardyŋ soŋǧy qonys audaruy bolǧan edı. Osy tarihşy naimandardyŋ sany 1917 jyldyŋ qarsaŋynda Būqara men Qytaidaǧy rulastaryn qosqanda 830 myŋ adam töŋıregınde dep körsetedı. Orta jüz elderı arasynda däl naimandardaǧydai mol taŋbany kezdestıre almaisyŋ. Olardyŋ ırı rulyq bırlestıgı ǧana emes, keide jeke rularynyŋ özı de derbes ūran-taŋbaǧa ie. Däl osy erekşelıktıŋ özınde onyŋ sonau bırınşı myŋjyldyqta «segız-oǧūz» dep körınıs bergen sipatynyŋ äserı boluy da ǧajap emes. «Segız taipa» – demek, naiman jūrty osynşa taipadan qūralǧan. Alaida ǧylymi derekterde olar turaly anyq mälımet joq.
Tarihi derekterge süiensek, «Naiman» – qazaq şejırelerınde aitylǧandai jeke adamnyŋ aty emes. Alaida halyq şyǧarmaşylyǧy ony tüp babanyŋ esımı etıp, özın naimanbyz deitın bar rudy (olardyŋ arasynda baiaǧy alasapyran zamandarda basqa elderden kelıp sıŋısken jūrttar bar bolsa da) sol «şaldan» ǧana tarqatyp qoiady.
Qariia sözder boiynşa Naimannyŋ keşıgıp körgen Toqpan degen ūly er jetken kezde Ūly jüz Dulat bidıŋ qyzy Aqsūluǧa üilengen eken deidı. Sodan az uaqyt öter-ötpeste Naimannyŋ kempırı men ūly Toqpan qatar qaitys bolady. Aqsūlu özı tüsken şaŋyraqtyŋ bolaşaǧyn oilap, elıne baryp, jaqyn sıŋlılerınıŋ bırı Älpeştı sūrap äkelıp, atasyna qosady. Naiman Qyzeinemen alty aidai ǧūmyr keşıp köz jūmady. Ekıqabat qalǧan Älpeş kün jetıp bosanady. Balanyŋ atyn Naimannan qalǧan belgı ǧoi dep Belgıbai qoiady. Onyŋ ekınşı aty – Ökıreş. Naimannyŋ äulie kelını Aqsūlu atasynyŋ jylyn bergennen keiın Qyzyneidı Naimannyŋ ūly atasy delınetın Sarmanaimen bır tuysqan Şumaq degennıŋ nemeresı Eltaiǧa qosady. Oǧan atamnyŋ ornyna atam boldy dep El ata degen at qoiady. Qyzynei odan Serkıbai degen ūl tabady. Aqsūlu Belgıbaidy tärbielep ösırıp, on bes jasqa tolǧanda qainym dep oǧan özı tiedı. Odan Süiınşe, Sügırşe degen ekı ūl tabady. Nemere sıŋlısı Toqsūludy keiınnen äpkeme qolqanat bolsyn dep bır sıŋlısı Qaraközdı Belgıbaiǧa qosady. Qaraközden Ötegen tuady. Qazaq şejıresınde bar Naiman osy törteuınen taraidy da, toǧyz taŋbaly naiman atalady.
Al, jalpy alǧanda, qazaqtyŋ töl şejıresın, är ru men är üş jüzdıŋ qalai jäne kımnen taraǧanyn bılgıŋız kelse, Alaş Orda ükımetınıŋ müşesı, tılşı Kärım Bätışūlynyŋ 1911 jyly «Aiqap» jurnalyna jazǧan «Qazaq şejıresı» atty tuyndysyn şolyp şyǧuyŋyzǧa bolady.
QAZAQ ŞEJIRESI
Türık näsılınen «Alaş esımdı bai häm balalary köp baqytty bır adam Alaşa hannyŋ zamanynda mäşhür adamdardan sanalyp tūrypty. Sol zamannan qalǧan bır söz bar: «Alaş alaş bolǧanda, Alaş han bolǧanda, taŋbasyz tai ensız qoi bolǧanda» degen.
Alaştan ekı bala tuǧan Seiılhan, Jäiılhan degen. Jäiılhannan - Maiqy bi. «Tügel sözdıŋ tübı bır, tüp atasy - Maiqy bi» degen söz bar. Maiqy biden - Özbek, Sybiian. «Özbek - az aǧam, sart - sadaǧam» degen söz osydan qalǧan. Sybiiannan, Aiyrqalpaqtan - Qazaq, Sozaq. Sozaqtan - Qaraqalpaq.
Qazaqtan üş bala tuady. Aqarys, Janarys, Bekarys. Būlardyŋ ärqaisylary bai häm mäşhür adamdar bolǧan. Näsıl, nesıpterı köp bolyp, tap-tabymen baryp Qaratau degen jerge şähär bolyp, bırneşe jyl otyrypty. Ülkenıne qaraǧan eldı «Ūly jüz», ortanşysyna qaraǧan eldı «Orta jüz», kışısıne qaraǧan eldı «Kışı jüz» dep ataǧan. Kädımgı taudyŋ arǧy jüzı, bergı jüzı degen sekıldı. Mūnan bıraz zaman ötken soŋ būlarǧa jetı jyl tūtas aşarşylyq kelgen. Eŋkeigen kärı, eŋbektegen jas öle bastaǧan soŋ būlar bas qosyp, oilasyp, tūs-tūsyna bytyrap kün köruge, äuelde taudyŋ oŋtüstıgınde - özınıŋ otyrǧan jaǧyna ūly jüz, künşyǧys jaqqa orta jüz, kışı jüz özınıŋ otyrǧan künbatys jaǧyna, ärqaisysy özınıŋ tuǧan-tuysyna ketıp kün körmekşı bolyp, jiylyp amandasyp taraǧan. Būl jiylyp tūrǧan jerde bır öleŋşı zarlyq etıp, üş auyz öleŋ aitqan. Sözdıŋ basy osy:
Qarataudyŋ basynan köş keledı,
Köşken saiyn bır tailaq bos keledı.
Qaryndastan aiyrylǧan jaman eken,
Qara közden möldırep jai keledı.
Myna zaman, qai zaman, baǧy zaman,
Baiaǧydai bola ma taǧy zaman?!
Atadan ūl, eneden qyz aiyryldy,
Közdıŋ jasyn köl-dariia aǧyzamyn.
Myna zaman, qai zaman, qysqan zaman.
Baqyt qūsy basyŋnan ūşqan zaman.
Topyraq pen aspannan şaŋ boraidy,
Qaŋtardaǧy kün suyq qystan jaman.
Bızge qysym körsettıŋ qatty, Qūdai,
Qabyrǧama qara jer batty, Qūdai.
Jaiau jürsem, tabanym auyrady,
Tym bolmasa, bermedıŋ atty, Qūdai!
«Qaratau» degen öleŋdı «Men qazaq» degen zattyŋ bärı bıledı.
Ūly jüz Aqarystan ekı bala - Üisın, Dulat. Üisınnen tört bala - Şaŋyşqyly, Qaŋly, Oşaqty, Irgenektı. Dulattan tört bala - Botbai, Şymyr, Siqym, Janys.
Orta jüz Janarystan jetı bala - Taraqty, Arǧyn, Qypşaq, Naiman, Qoŋyrat, Kerei, Uaq. Är atanyŋ balasy soŋǧylaryn özderı bılu mındet. Mıne, būl jerde Qypşaqty jazamyn. Janarystan - Aqtymsopy, onan Qypşaq, onan Aqköbık alyp, odan Solym alyp, onan Müiızdı sary abyz, onan üş bala - Qara, Qūla, Sary. Qaranyŋ äuletı Qaraqypşaq atanady. Sarynyŋ äuletı Qytaiqypşaq atanady. Iаǧni qonystary Qytai qoltyǧynda bolǧandyqtan, Qūlanyŋ balalary Qūlanqypşaq atanady.
Joǧarǧy aitylǧan Qaradan Qūlandy, onan Toqtar, onan bes bala tuady: Būltyŋ, Tory, Ūzyn, Qarabalyq, Köldeneŋ.
Kışı jüz Bekarystan Alşyn tuady, onan Alau batyr, onan Qūduar tentek. Aqylyŋ bolsa, ala baital soǧa şap degen naqyl osy kısıden qalǧan eken. Qūduardan ekı bala - Qydyrqoja, laqaby «Bai», Qarakesek. Qydyrqojadan on ekı bala - Qydyrsiyq, Baqytsiyq, Sūltansiyq, Esentemır, Asyq, Qyzylqūrt, Masqara, Tazdar, Altyn, Jappas, Adai, Berış.
Qarakesekten - Älım, Şömen, Kete, Ojyrai, Älımnen Törtqara, Şektı. Şömennen - Aspan, Bozǧūl, Toqa, Könen. Kışı jüzge qosylǧan jetı rular: Jaǧalbaily, Tıleu, Tama, Tabyn, Kerderı, Kereit, Ramadan.
Būl - Alaştyŋ barlyq qazaqtyŋ atasy ekendıgınıŋ kuäsı. Būryn qazaq böten halyqpen şektesse, bıreuı «Alaş» degen ūrandy şaqyrsa, bärı bıryŋǧai bolyp, tez jiylyp, tılek qosyp qalady eken. Būl sözder — bızdıŋ būrynǧy kärılerden estıgen sözder. Qadırı hal bılgenımızdı jazdyq. Mūnan artyq bıluşıler bolsa, bılgenın ışıne saqtamas, halyqqa jazyp bıldırer dep ümıt etemız.
Şejire dlia russkoiazychnyh kazahov
Şejire (kaz. şejıre) — genealogicheskaia rodoslovnaia u kazahov i kipchakskih narodov, naprimer, tatar i başkir. Kak pravilo predstavliaet soboi pismennoe ili ustnoe perechislenie predkov po priamoi mujskoi linii.
Takje rasprostranen sinonimicheskii variant şejire — Jeti-Ata (bukv. perevod s kazahskogo — sem dedov). Schitaetsia, chto znanie şejire (ili svoih predkov do sedmogo kolena) iavliaetsia obiazatelnym dlia kajdogo kazaha. Eto pozvoliaet izbejat blizkorodstvennyh brakov.
Kazahi i şejire
Otnoşenie kazahov k şejire iavliaetsia sakralnym. Mnogie sovremennye kazahi pytaiutsia vosstanovit svoi korni i ochen seriozno izuchaiut svoiu rodoslovnuiu. Soglasno drevnim tradisiiam, rod u kazahov peredaetsia cherez mujskuiu liniiu. No inogda v eti zapisi vkliuchaiut i naibolee vydaiuşihsia jenşin. Krome imion eti zapisi soderjat biografii, istoriiu i geografiiu naibolee znachimyh sobytii, legendy.
Sovremennye şejire
Massovoe uvlechenie kazahami şejire vyrajaetsia v izdanii mnogotomnikov s perechisleniem vseh chlenov opredelennogo roda. Naprimer, takie bolşie rody kak Naimany, Dulaty, Albany, Baiuly ili Alimuly mogut naschityvat do odnogo milliona chelovek tolko v sostave kazahov, ne uchityvaia drugie narodnosti, oni mogut imet neskolko izmenennye nazvaniia (Dulu→Duglat→Dulat). Dlia sravneniia chislennost Argynov prevyşaet million, a s uchiotom nekazahskih Argynov sostavliaetsia neskolko millionov. Knigi s perechisleniem şejire mogut sostavliat 3 i bolee tomov.
Şejire sostoit iz treh juzov
Starşii juz
Aidarly
Akarys
Aksakal
Alban
Alybai
Asan
Baidibek
Baidolla
Baiterek
Baktiiar
Beimbet
Birmanak
Botbai
Dulat
Eskeldy
Jalaiyr
Jalmanbet
Jansakal
Janys
Jarimbet
Jarykşak
Joldaboldy
İbraiym
Ile
Kalybai
Kanly
Karaş
Keikı bi
Kogam
Kuiyldar
Kurtı
Meaiky
Mekreiıl
Oisyl
Oşakty
Sakaldy
Sary
Saryuisın
Sırgelı
Suan
Syikym
Syrmanak
Tolybai
Uzynsakal
Uisıl
Şanyşkyly
Şapyraşty
Şegir
Şumanak
Şybyl
Şymyr
Ysty
Srednii juz
Argyn
Atygai
Aşamaily
Baganaly
Bazarhan
Baitalak
Baltaly
Basentiin
Bahram
Begendyk
Beimen
Betke
Bolatkoja
Elemes
Ergenşi
Er-Kosai
Eskara
Jadik
Jamanbai
Janguly
Jantekei
Janteli
Jastaban
İteli
Kazygul
Kambar
Kanjygaly
Karagerei
Karakas
Karakesek
Karakipchak
Karasopy
Karatai
Karaul
Karauyl
Kensadak
Kerei
Ketbuga
Kitaikipchak
Kokjarly
Kokkoz
Konyrat
Kotenşi
Kuandyk
Kulankipchak
Kyldybatyr
Kypşak
Madiar
Matai
Meiram
Merkit
Molky
Mulkiaman
Naganai
Naiman
Sadyr
Sarman
Sarysopy
Suindyk
Suieniş
Tarakty
Tobykty
Tokpak
Toktamys
Torteuyl
Tortul
Torykipchak
Uak
Şegendyk
Şeruşi
Şimoily
Şubaraigyr
Şubyrtpaly
Mladşii juz
Adai
Alaşa
Alimuly
Altyn
Baibakty
Baisary
Baiuly
Baksiik
Beriş
Esentemir
Jagalbaily
Jappas
Jetyru
Karakesek
Karasakal
Kerderi
Kereit
Kete
Maskar
Nogai-kazak
Ramadan
Sultansiik
Tabyn
Taz
Tama
Tana
Teleu
Tortkara
Şekty
Şeneş
Şerkeş
Şumekei
Ysyk
Vozniknovenie 3-h juzov
Vopros o juzah takje iavliaetsia ne vpolne reşennym.
V opredelenii samogo termina «juz» bolşinstvo istorikov schitaiut egoobdineniem kazahskih rodov i plemen. Samo slovo «juz» perevodiat kak «vetv», «chast», «sotnia». Slojnym iavliaetsia vopros o prichinah i vremeni obrazovaniia juzov.Delenie etnosa na chasti tipa juzov imelo mesto v istorii riada narodov (drevnerimskie triby-plemia, u severo-amerikanskih plemen - troistvennye soiuzy), no do nastoiaşego vremeni ono sohranilos tolko u kazahov.
Prichiny obrazovaniia juzov:
1. Hoziaistvenno-ekonomicheskie usloviia, kochevoi obraz jizni(S. Asfendiiarov, M. Viatkin, V. Bartold). Delenie territorii Kazahstana dlia kochevogo skotovodstva na tri estestvenno-geograficheskie oblasti: zapadnuiu - na r.Ural; sredniuiu - na reke Sarysu, Chu, nizovia Syr-Dari, po İşimu, Tobolu i İrtyşu, i vostochnuiu - v Djetysu.
2. Prirodno-geograficheskie (territorialnye) faktory.
3. Voenno-politicheskie faktory (dlia zaşity).
4. İstoricheskie tradisii (delenie plemen na zapadnoe, vostochnoe krylo, sentr - eşe s hunnov, tiurkov, mongolov i td.).
Pomimo nauchnyh obiasnenii imeiutsia razlichnye legendy po povodu proishojdeniia juzov. (otrajaiut sobytiia s VIII veka i ranee).
Juzy imeiut nazvaniia: Starşii (Velikii), Srednii i Mladşii. Znachenie takoi ierarhii toje obiasniaiut po-raznomu. V chastnosti, Velikim schitaetsia juz po ego drevnemu proishojdeniiu, on - prarodina vseh plemen; Mladşim – potomu, chto on oformilsia pozdnee vseh.
Territorii i osnovnye rody i plemena, sostavliaiuşie juzy:
Starşii juz - eto Semireche i Iýjnyi Kazahstan - saryuisın, dulaty, jalairy, kanly i dr.
Srednii juz - Vostochnyi, Severnyi i Sentralnyi Kazahstan - argyny, kypchaki, naimany, kerei i t.d.
Mladşii juz - Zapadnyi Kazahstan - alimuly, baiuly, jetyru i dr.
Kogda obrazovalis juzy? Po raznomu traktuiut vremia obrazovaniia juzov, kotoroe otnosiat k periodu s X v. po XVI v. (raspad Zapadno-Tiurkskogo kaganata ili tri samostoiatelnyh ulusa v XV-XVI vv. polojili nachalo kazahskomu hanstvu i dr. ). Bolşinstvo skloniaiutsia k XVI veku. Odnako v poslednee vremia takaia tochka zreniia vyzyvaet vozrajenie. V chastnosti, E. Arynov, E. Abenov i dr. somnevaiutsia v tom, chto komu-to bylo vygodno razdelit edinoe Kazahskoe hanstvo na tri chasti, chto ne chasti sostoiat iz selogo, a seloe iz chastei. Takim obrazom, schitaiut oni, obrazovaniiu Kazahskogo hanstva predşestvovalo po vremeni obrazovanie juzov.
Juzy v istorii kazahskogo naroda igrali vajnuiu rol v regulirovanii obşestvennyh (administrativno-territorialnyh, hoziaistvenno-ekonomicheskih, politicheskih) otnoşenii.
"Alashainasy".kz
