Qytai ekonomikasy bügınde pandemiiadan keiın jalpy ışkı önımnıŋ körsetkışı joǧary bırden-bır ekonomika. Sondyqtan Qytai säikesınşe jahandyq jäne aimaqtyq damudyŋ basty draiverıne ainalady.
Būl tūrǧyda Qazaqstan öte tiımdı pozisiiany ielene alady. Öitkenı bızdıŋ el - Qytaimen yntymaqtastyqtyŋ kölemı men qarqyny boiynşa tek Ortalyq Aziia elderı arasynda ǧana emes, bükıl postkeŋestık keŋıstıkte köşbasşy. Būl - turizmdı qospaǧanda, barlyq salalardy qamtityn yntymaqtastyq. Būǧan Qazaqstan är türlı qūrylymdarynyŋ maqsatty jūmysy men joǧary deŋgeidegı senımdı qarym-qatynas qūrudyŋ arqasynda qol jetkızdı
Tömengı start - joǧary qoldau
Qazırgı qazaq-qytai qatynastarynyŋ osy uaqytqa deiın salystyrmaly türde qysqa tarihy bar ekenın jäne 1992 jyly ıs jüzınde nölden bastaǧanyn moiyndau kerek. Jaǧdai lingvistikalyq jäne mädeni aspektılerdegı tereŋ alşaqtyqtan, zaŋnama men ıs qaǧazdaryn jürgızudıŋ erekşelıkterın, jabyq naryqtardy jäne komandalyq ekonomikadan naryqtyq mehanizmderge kenetten köşudıŋ jalpy haosymen kürdelene tüstı.
Mūndai jaǧdaida käsıpkerlerdıŋ nemese öndıruşılerdıŋ özderı (kez-kelgen biznes, tauar ne qyzmet bolsyn) memleket tarapynan qoldau körsetılmese jaqsy nätiejelerge qol jetkıze bermeidı. Alǧaşqy 10 jyldan astam uaqyt ışınde ekıjaqty ekonomikalyq yntymaqtastyqty sarqyp şyǧarǧan «şattl biznes» jäne mūnai-gaz salasyndaǧy yntymaqtastyq - būl jarqyn körsetkış.
Ekı el bır-bırın qyzyqtyratyn barlyq salalarda bailanys ornatyp, tetıkter, zaŋnamalar, logistika, bırlesken jobalar jäne basqa da niuanstardy jan-jaqty qarastyryp, şeşken kezde bärı özgerdı.
Būl jerde Qytai liderlerımen tyǧyz bailanys ornata bılgen Elbasy Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ jeke bedelınıŋ maŋyzdy rölın atap ötpeuge bolmaidy. Sol kezdegı Szian Szeminnan qazırgı jetekşı Si Szinpinge deiın.
Prezident Qasym-Jomart Toqaevty Qytaida tek diplomatiialyq ortada ǧana emes, sonymen qatar qytailyq ziialy qauym da jaqsy bıledı, öitkenı onyŋ jazǧan «Preodolenie» kıtaby tıptı 2000-jyldardyŋ basynda qytai tılınde basylyp şyqqan. Ol kıtapta Toqaev özı sebepkerler qatarynda bolǧan qazaq-qytai qarym-qatynastarynyŋ qalyptasuyna erekşe nazar audarǧan.
Osy uaqyt aralyǧynda saiasi deŋgeidegı strategiialyq serıktestık josparyna engen qazaq-qytai qatynastary barlyq baǧyttar boiynşa bıraz özgerıske ūşyrap ülgerdı. Ekonomikalyq yntymaqtastyq qūrylymy tübegeilı özgerdı, kölık jobalary qazırdıŋ özınde jaqsy nätijeler körsetude, elder arasynda mädeni-gumanitarlyq sala da keŋeiude. Qazaqstannyŋ Qytaida 2010 jyldan berı qarai tanylu deŋgeiı salystyrmaly türde joǧary boldy jäne būl köp jaǧdaida tynymsyz eŋbektıŋ nätijesı.
Endı bız taǧy ne ıstei alamyz?
Sonymen ekıjaqty yntymaqtastyq öte jaqsy qarqynmen damyp keledı, būl sandyq jäne sapalyq körsetkışterge de qatysty. 2019 jylǧy mälımetter boiynşa QR sauda ainalymyndaǧy QHR ülesı 13,88% qūrady.
Jalpy, 2019 jyly Qazaqstan men Qytai arasyndaǧy tauar ainalymy 23,4% ösıp, 14,4 milliard dollardy qūrady. 54,4% nemese 7,8 milliard dollary eksporttyŋ ülesınde; tiısınşe 45,6% nemese importqa 6,6 milliard dollar. Soŋǧy bes jylda elder jalpy somasy 55 milliard dollar satty. Soŋǧy üş jylda elder arasyndaǧy sauda jylyna orta eseppen 22,5% östı.
- 2020 jyldyŋ toǧyz ailyq statistikasyna üŋılsek, Qytai bızdıŋ elge valiuta aǧynynyŋ rekordtyq körsetkışın qamtamasyz etıp, qazaqstandyq önımnıŋ negızgı satyp aluşysy bolypty.
Ökınışke orai, 2020 jylda oryn alǧan pandemiia saldarynan ainalym boljamdary tömendep kettı. Osy tūstaǧy Qazaqstan men Qytai arasyndaǧy sauda qatynastarynyŋ älsıreuı el ekonomikasyna qatty äser etuı mümkın. Sondyqtan, bırqatar salalarda memlekettık organdar men biznestıŋ üilestırılgen jūmysy auadai qajet.
Būl jerde mynany atap aituǧa bolady: qazaqstandyq käsıpkerlerdıŋ Qytai naryǧyna şyǧuyna jaǧdai jasau kerek, eŋ aldymen būl auylşaruaşylyq önımderıne qatysty. Sondai-aq maŋyzdylyǧy joǧary salalar qatarynda investisiialyq yntymaqtastyq, tranzittık jobalar, transşekaralyq sauda, qarjylyq operasiialar jäne t.b.bar.
Qazaqstannyŋ sauda jäne integrasiia ministrlıgınıŋ paiymdauynşa, Qazaqstan Qytai naryǧyn metallurgiia, mūnai-himiia, maşina jasau, himiia jäne tamaq önerkäsıbı önımderınıŋ kem degende 60 atauyn, sondai-aq qūrylys materialdaryn jalpy somasy 808 million dollarǧa deiın qamtamasyz ete alady. Būl derekter Qazaqstan-Qytai yntymaqtastyq komitetınıŋ Sauda-ekonomikalyq yntymaqtastyq komitetınıŋ 2020 jylǧy şıldedegı 11-otyrysynyŋ qorytyndysy boiynşa jariialandy.
Şeberhana men kışıgırım qoima
Osy uaqytqa deiın auylşaruaşylyq önımderınıŋ ışınen qazaqstandyq eksporttyŋ ondyǧynda 9-şy oryndy ielenetın bidai men meslin ǧana kırdı. Al Qytai qazır basty nazardy tıptı mūnai men gazǧa emes, metaldarǧa audarady. Eksporttyŋ negızgı elementterıne tazartylǧan mys jäne öŋdelmegen qorytpalar, radioaktivtı elementter men izotoptar, sondai-aq mys kenderı men konsentrattary jatady.
Soǧan qaramastan, QHR-ǧa qazaqstandyq agroönerkäsıptık keşen önımderınıŋ eksporty soŋǧy jyldary, asyra sılteusız aitsaq, ösu kezeŋın bastan ötkerdı, bügınde ol importtan da asyp tüstı. Mäselen, tek qana kovidaldy kezeŋde auylşaruaşylyq önımderınıŋ eksporty 430 million dollardy qūrady. Otandyq astyq Qytaida ülken sūranysqa ie, jylyna 500 myŋ tonnaǧa juyq bidai jıberıledı.
Qazaqstannyŋ QHR-daǧy elşısı Şahrat Nūryşevtıŋ aituynşa, soŋǧy 3-4 jylda auyl şaruaşylyq önımderın jetkızu boiynşa 13-ten astam hattamalarǧa qol qoiylǧan. Būl siyr, qoi, joŋyşqa, raps jäne basqalary. Bügınde önımnıŋ jekelegen türlerıne jetkızu bastaldy. Qazırgı uaqytta 180 qazaqstandyq käsıporynda öz önımderın Qytai naryǧyna jetkızuge rūqsat bar.
Qazaqstannyŋ Auyl şaruaşylyǧy ministrlıgı soŋǧy jyldary mūzdatylǧan balyq, ösımdık maiy men maily daqyldar eksporty 2,5 eseden astamǧa artqanyn atap öttı. Sonymen qatar, qazırgı uaqytta balyq, qoi, ara ösıru jäne jylqy önımderı, bidai, kebek jäne soia būrşaqtary üşın naryq tolyǧymen aşyq.
Degenmen, är taqyrypty maqūldau prosesı - köptegen niuanstarmen jūmys. Et, ırı qara jäne soiuǧa arnalǧan ūsaq maldarǧa, bır örkeştı tüielerge qoiylatyn veterinariialyq talaptar kelısılude.
Ösımdık şaruaşylyǧyna keletın bolsaq, arpa, jügerı, zyǧyr, būrşaq, maqsary jäne basqa da baqşa ösımdıkterıne qoiylatyn fitosanitarlyq talaptardy üilestıru ädısı qoldanylady.
Qazaqstandyq jūmyrtqa öndıruşıler Qytai naryǧyna şyǧuǧa degen ūmtylystary turaly da aitady. Sonymen, osy jyldyŋ nauryz aiynda Qazaqstannyŋ jūmyrtqa öndıruşıler qauymdastyǧy Qytaiǧa oŋai jetkızuge bolatyn qūs fabrikalarynan 300-400 millionǧa juyq jūmyrtqa jinalatynyn aitty. Qazır öndıruşılerdıŋ aituynşa, qazaqstandyq jūmyrtqalar Auǧanstanǧa, Qyrǧyzstanǧa jäne Täjıkstanǧa eksporttalady jäne kırısı ondaǧan million dollardy qūraidy.
Qytaidyŋ batys jäne ortalyq aimaqtary egınşılık jaǧynan bai emes. Jer bederınıŋ köp bölıgı şöldı nemese tauly. Mäselen, Şyŋjaŋda territoriianyŋ 10% -y ǧana qūnarly. Qazaqstandyqtar da, qytailyq sarapşylar da tiıstı baǧadaǧy sapaly jäne ekologiialyq taza auylşaruaşylyq önımderıne joǧary qyzyǧuşylyqtyŋ baryn aitady.
Ekonomika men senımge investisiia
Qytai bügınde Qazaqstan ekonomikasyndaǧy negızgı investorlardyŋ bırı bolyp tabylady. Ūlttyq banktıŋ baǧalauy boiynşa, Qytai Qazaqstanǧa şetelden kelgen investisiialar kölemı boiynşa 4-şı orynda tūr jäne tartylǧan qytai kapitalynyŋ kölemı 15,6 mlrd AQŞ dollaryn qūraidy. Qytaidyŋ jyldyq investisiialyq aǧyny orta eseppen 22% ösedı.
2020 jyldyŋ alǧaşqy 9 aiynda Qytaidyŋ Qazaqstanǧa salǧan investisiiasy rekordtyq 80% ösımmen 360 million dollardy qūrady. Pandemiiaǧa qaramastan, ösım ädettegıden edäuır tys joǧary boldy.
QHR negızınen kölık jäne qoima, tau-ken qazu önerkäsıbı, öndırıs, qūrylys, qarjy jäne saqtandyru qyzmetı siiaqty salalarǧa investisiia salady. Qazaqstan öz kezegınde QHR ekonomikasyna 500,4 million dollar investisiialady.
Osy jerde aita ketu kerek, aitylǧan somalar taŋqalarlyq milliardtar bolsa da, qytailyq kompaniialar men qarjy qūrylymdarynan sol qarajatty bölu proseduralary ūzaq, ärı oŋai emes. Qytai öz tarapynan är joba üşın «investisiia qaitarymy» mäselesın prinsipialdy türde maŋyzdy sanaidy, olar bolmaşy jobalarǧa jaidan-jai aqşa bölmeidı.
Sondyqtan, investisiialardy tartu boiynşa kelısılgen ärbır joba köbıne jyldar boiǧy eŋbektıŋ jemısı, bıraq syrt közben baqylasa, olai bolyp körınbeuı mümkın.
Mysaly, būl tūsta bır jaǧynan qazaqstandyq ekonomikaǧa degen senımdılıktı saqtau jäne är joba üşın jaqsy kepıldıkter beru, ekınşı jaǧynan öz pozisiiasyn qorǧai bılu jäne jasai alatynnan artyq uäde bermeu öte maŋyzdy.
Si Szinpin özınıŋ negızgı geosaiasi bastamasy «Belbeu jäne Jol» jobasyn Ortalyq Aziiaǧa sapary kezınde bastaǧan bolatyn. Qazır būl ülken joba, onyŋ şeŋberınde bügınde QR men QHR arasyndaǧy kölık yntymaqtastyǧy damyp keledı. Būnda «Nūrly jol» qazaq memlekettık baǧdarlamasynyŋ bırqatar kezeŋderı men «Belbeu jäne Jol» bastamasy bırlesken jobalary turaly söz qozǧalyp tūr.
Mūnda qazırdıŋ özınde naqty jetıstıkter bar: Alaşankou şekara nüktesınen Qazaqstan arqyly Europaǧa temırjol qūrylysy, Qorǧas qūrǧaq portynyŋ jūmysy, Batys Qytai - Batys Qazaqstan avtomobil jolynyŋ qazaqstandyq bölıgınıŋ aiaqtaluy jäne t.b.
Eger sız tranzittık aǧyndardyŋ ösuı turaly statistikany qarasaŋyz, ondaǧy sandar şynymen de äserlı. «QTJ» ŪK » AQ mälımetterı boiynşa, 2011 jyldan bastap 2019 jyldyŋ soŋyna deiın Qazaqstan arqyly Europaǧa trafik kölemı jylyna säikesınşe 1-den 201000 konteinerge deiın östı. Pandemiiaǧa qaramastan, Qytai-Europa baǧytyndaǧy trafik ekı esege juyq ösedı dep boljaidy QTJ.
Negızınen jetıstıkter aiqyn, Londonnan Qytaidyŋ İvu qalasyna (Chjesziannyŋ jaǧalauyndaǧy provinsiiasy) transqūrlyqtyq poiyz sättı jūmys ısteidı. EO-dan Qytaiǧa jyl saiyn Qazaqstan arqyly kem degende 5000 poiyz ötedı dep kütılude.
2020 jyldyŋ qazan aiynyŋ soŋynda Dostyq - Alaşankou arqyly ötetın Qytai - Europa poiyzdarynyŋ sany 2020 jyldyŋ basynan berı 4 myŋǧa jettı. Būl ötken jyldyŋ säikes kezeŋımen salystyrǧanda 45% artyq. 2020 jyldyŋ toǧyz aiynda Qorǧas arqyly 4 390 konteinerlık poiyz öttı, būl byltyrǧy jäne onyŋ aldyŋǧa jyldaǧy jalpy sannan asyp tüstı.
Osylaişa, qalyptasqan qazaq-qytai qarym-qatynastary köptegen jaǧynan joǧary deŋgeige jettı. Būl Qazaqstandaǧy syrtqy qatynastar men örkendeudı jaqsartu, ömır süru deŋgeiın jaqsartu, jūmys oryndaryn qūru, tehnologiialar men mümkındıkterdı tartu jolynda qyzmet atqaryp jürgen azamattardyŋ arqasynda qol jetkızılgen nätije.
Tatiana Kaukenova
