Alaş arystarynyŋ ardaqty esımderın qaitaru üşın Qazaqstan Kompartiiasy Ortalyq komitetı qūruǧa rūqsat bergen komissiiany sol kezeŋde ŪǦA vise-prezidentı bolǧan akademik Jabaihan Äbdıldin basqarǧan.
Qazaq jaqsy adamyn öltırmeidı – jüregınde saqtaidy
El arasynda «1950 jyldary Maǧjan tırı bolǧan eken», «Mırjaqyp bertıngı deiın Moŋǧoliia jerınde däruış bolyp ǧūmyr keştı» degen äŋgımenı jiı estitın edık. Tıptı daŋqty qolbasşy Bauyrjan Momyşūly da öz közımen kördım dep bırneşe ret aitqan eken.
Alaida būl turasynda belgılı alaştanuşy ǧalym Dihan Qamzabekūlynan arnaiy sūrastyrǧanymyzda professor: «Mūndai jaǧdai boluy mümkın emes. Bır qaǧaz bolsyn basymen jauap beretın zamanda olardy atu jazasyna kesu aktısı jazylǧanymen, tırı qaldyruy oiǧa syimaidy. Ärine, bır jaǧynan ol kısılerdı de tüsınuge bolatyndai. Alaştyŋ aimaŋdai arystaryn aŋsaǧannan, saǧynǧannan, ızdegennen solai aituy mümkın ǧoi. Öldıge qimaidy, ruhymen syrlasady, elesın tırı adamdai sezınedı. Sondyqtan arystar turaly alyp-qaşpa sözderdıŋ eş negızı joq» dep jauap berdı.
Sonymen qatar arystardy ızdeu, mūralaryn jinau, äsırese qūqyqtyq tūrǧydan tereŋ zerttegen «Ädılet» tarihi-aǧartu qoǧamynyŋ jetekşısı Beibıt Qoişybai: «Bız miftıŋ jetegınde kete bermeuımız kerek dep oilaimyn. 1937-1938 jyldary Alaş arystary jappai tūtqyndalǧany belgılı. Bıraq olardyŋ atylǧany turaly resmi aqparat berılgen joq. Tek 1938 jyly nauryz aiynda gazette jiyrma segız adam «halyq jauy» retınde atyldy» degen bır ǧana habar basyldy. Zūlmat nauqan kezındegı rasmi habar sol ǧana. Eşkım de tuysqany jönınde habar ala alǧan joq. Halyqqa terıs aqparatty ädeiı taratqan» deidı.
Arystardy aqtaǧan kün
Qazaq tarihynda 1988 jyldyŋ 4 qaraşasy Alaş arystary aqtalǧan kün dep esepteledı. Ärine, būl datanyŋ ūlttyq tarih üşın, elımızdıŋ ruhani-mädeni damuyndaǧy taǧylymy zor. Zaŋ terminderınde «aqtaudy» qylmys jasaǧan tūlǧany kinäli emes dep tanu prosesın aitady. Ekınşı maǧynasy – jauaptylyqtan bosatu. Osy oraida Alaş arystary «aqtaldy», «aqtalǧan» dep aituymyzdyŋ eşbır jönı joq. Logikalyq qisynǧa syimaidy. Älihantanuşy ǧalym Sūltanhan Aqqūly myrza «Älihan Bökeihan aqtaldy degen söz dūrys emes. Aqtalatyndai ol nendei qylmys ıstedı? Jäne ol kımge, ne üşın aqtaluy kerek? Älekeŋ bastaǧan alaş arystarynyŋ barlyǧy da «halyq jauy» degen naqaq jalamen ūstalyp, atylǧany bärımızge belgılı» degen bolatyn. Alaş arystarynyŋ adal da ardaqty esımderın qaitaru üşın Qazaqstan Kompartiiasy Ortalyq komitetı qūruǧa rūqsat bergen komissiiany sol kezeŋde Ūlttyq ǧylym akademiiasynyŋ vise-prezidentı bolǧan akademik Jabaihan Äbdıldin basqarǧan. Komissiia qūramyna M. Qozybaev, M. Bazarbaev, S. Baijanov, Ä. Älımjanov, Z. Ahmetov, R. Berdıbaev, Ş. Sätpaeva, S. Qirabaev, S. Zimanov, M. Qarataev, R. Syzdyqova, Ä. Täjıbaev, Ä. Şärıpov, Ä. Kekılbaev, Ä. Qaidarov, S. Keŋesbaev syndy ǧalymdar men jazuşylar tartyldy. Komissiia qūramyn G. Kolbinnıŋ özı bekıtken.
Būl komissiianyŋ negızgı qyzmetı alaşy arystarynyŋ eŋbekterın jinai otyryp, ondaǧy sovet ükımetıne terıs piǧyldyŋ bolmaǧany, bola qalǧan künnıŋ özınde tıgısın jatqyzyp baiandaudy, olardyŋ eŋbekterındegı adamgerşılık mäselesı, ar men iman, oqu-bılımnıŋ paidasy töıregınde oilaryn basty nazarǧa alu bolatyn. Akademik J. Äbdıldinnıŋ belgılı jurnalist, maǧjantanuşy Jarasbai Süleimenovke bergen sūhbatynda jūmys Şäkerımnen bastalyp, Maǧjan, Jüsıpbek, Mırjaqyp, Älihan esımderın qaitarudyŋ qiyndyqtary, kezdesken kedergıler men dıttegen maqsattan keiıngı quanyşty jaittardy bükpesız aitylady.
Törtınşı qaraşa nemese qos quanyş
«Būlardyŋ barlyǧyn aqtap alǧannan keiın, Mırjaqyp Dulatovqa da kezek keldı. Būl kısını aqtau bızge öte qiynǧa soqty. Sebebı, sol kezde el arasynda Mırjaqyp Dulatov Amangeldını öltırdı degen qaueset tarap ketken edı», – deidı J. Äbdıldin. Ataqty aqyn, jazuda şeber sanalatyn kösemsözşı Mırjaqypty aqtau jūmystaryna qyzy Gülnar Dulatova erekşe atsalysqan. Äkesın ūstap äketkende nebärı 12 jasta bolǧan qarşadai qyz sol kezeŋderde äke mūrasyna adaldyq tanytyp, barlyǧyn bır qorapqa salyp, jasyryp ūstap kelgen. Jäne 50 jyl – jarty ǧasyr! Bır ǧajaby, Mırjaqyp aqtalǧan 4 qaraşa qyzy Gülnardyŋ da dünie esıgın aşqan künı eken! Qos quanyş qatar kelgen, özınıŋ tuǧan künıne tap kelgen äkenıŋ qaita oraluyn qūdırettıŋ ısı dersız. Däl sol künı Almatyda qar aralas qūiyp tūryp jauǧan jaŋbyr jarty ǧasyrdan astam uaqyt äkesın saǧynǧan, aŋsap ızdegen qyzdyŋ qasıretke tūnǧan köz jasyndai tögılıptı.
Sonymen qatar arystardy ızdeu, mūralaryn jinau, äsırese qūqyqtyq tūrǧydan tereŋ zerttegen «Ädılet» tarihi-aǧartu qoǧamynyŋ jetekşısı Beibıt Qoişybai: «Bız miftıŋ jetegınde kete bermeuımız kerek dep oilaimyn. 1937-1938 jyldary Alaş arystary jappai tūtqyndalǧany belgılı. Bıraq olardyŋ atylǧany turaly resmi aqparat berılgen joq. Tek 1938 jyly nauryz aiynda gazette jiyrma segız adam «halyq jauy» retınde atyldy» degen bır ǧana habar basyldy. Zūlmat nauqan kezındegı rasmi habar sol ǧana. Eşkım de tuysqany jönınde habar ala alǧan joq. Halyqqa terıs aqparatty ädeiı taratqan» deidı.
Arystardy aqtaǧan kün
Qazaq tarihynda 1988 jyldyŋ 4 qaraşasy Alaş arystary aqtalǧan kün dep esepteledı. Ärine, būl datanyŋ ūlttyq tarih üşın, elımızdıŋ ruhani-mädeni damuyndaǧy taǧylymy zor. Zaŋ terminderınde «aqtaudy» qylmys jasaǧan tūlǧany kinäli emes dep tanu prosesın aitady. Ekınşı maǧynasy – jauaptylyqtan bosatu. Osy oraida Alaş arystary «aqtaldy», «aqtalǧan» dep aituymyzdyŋ eşbır jönı joq. Logikalyq qisynǧa syimaidy. Älihantanuşy ǧalym Sūltanhan Aqqūly myrza «Älihan Bökeihan aqtaldy degen söz dūrys emes. Aqtalatyndai ol nendei qylmys ıstedı? Jäne ol kımge, ne üşın aqtaluy kerek? Älekeŋ bastaǧan alaş arystarynyŋ barlyǧy da «halyq jauy» degen naqaq jalamen ūstalyp, atylǧany bärımızge belgılı» degen bolatyn. Alaş arystarynyŋ adal da ardaqty esımderın qaitaru üşın Qazaqstan Kompartiiasy Ortalyq komitetı qūruǧa rūqsat bergen komissiiany sol kezeŋde Ūlttyq ǧylym akademiiasynyŋ vise-prezidentı bolǧan akademik Jabaihan Äbdıldin basqarǧan. Komissiia qūramyna M. Qozybaev, M. Bazarbaev, S. Baijanov, Ä. Älımjanov, Z. Ahmetov, R. Berdıbaev, Ş. Sätpaeva, S. Qirabaev, S. Zimanov, M. Qarataev, R. Syzdyqova, Ä. Täjıbaev, Ä. Şärıpov, Ä. Kekılbaev, Ä. Qaidarov, S. Keŋesbaev syndy ǧalymdar men jazuşylar tartyldy. Komissiia qūramyn G. Kolbinnıŋ özı bekıtken.
Būl komissiianyŋ negızgı qyzmetı alaşy arystarynyŋ eŋbekterın jinai otyryp, ondaǧy sovet ükımetıne terıs piǧyldyŋ bolmaǧany, bola qalǧan künnıŋ özınde tıgısın jatqyzyp baiandaudy, olardyŋ eŋbekterındegı adamgerşılık mäselesı, ar men iman, oqu-bılımnıŋ paidasy töıregınde oilaryn basty nazarǧa alu bolatyn. Akademik J. Äbdıldinnıŋ belgılı jurnalist, maǧjantanuşy Jarasbai Süleimenovke bergen sūhbatynda jūmys Şäkerımnen bastalyp, Maǧjan, Jüsıpbek, Mırjaqyp, Älihan esımderın qaitarudyŋ qiyndyqtary, kezdesken kedergıler men dıttegen maqsattan keiıngı quanyşty jaittardy bükpesız aitylady.
Törtınşı qaraşa nemese qos quanyş
«Būlardyŋ barlyǧyn aqtap alǧannan keiın, Mırjaqyp Dulatovqa da kezek keldı. Būl kısını aqtau bızge öte qiynǧa soqty. Sebebı, sol kezde el arasynda Mırjaqyp Dulatov Amangeldını öltırdı degen qaueset tarap ketken edı», – deidı J. Äbdıldin. Ataqty aqyn, jazuda şeber sanalatyn kösemsözşı Mırjaqypty aqtau jūmystaryna qyzy Gülnar Dulatova erekşe atsalysqan. Äkesın ūstap äketkende nebärı 12 jasta bolǧan qarşadai qyz sol kezeŋderde äke mūrasyna adaldyq tanytyp, barlyǧyn bır qorapqa salyp, jasyryp ūstap kelgen. Jäne 50 jyl – jarty ǧasyr! Bır ǧajaby, Mırjaqyp aqtalǧan 4 qaraşa qyzy Gülnardyŋ da dünie esıgın aşqan künı eken! Qos quanyş qatar kelgen, özınıŋ tuǧan künıne tap kelgen äkenıŋ qaita oraluyn qūdırettıŋ ısı dersız. Däl sol künı Almatyda qar aralas qūiyp tūryp jauǧan jaŋbyr jarty ǧasyrdan astam uaqyt äkesın saǧynǧan, aŋsap ızdegen qyzdyŋ qasıretke tūnǧan köz jasyndai tögılıptı.
Zaŋǧar KÄRIMHAN
"history".kz
