Taiaudaǧy Qarabaqtaǧy soǧys qazaqtyŋ būqaralyq aqparat qūraldary men telearnalarda keŋınen baiandaldy. Qazaqtar oqiǧalardyŋ barysyn, soǧysuşy taraptardyŋ äskeri ıs-qimyldaryn, Äzırbaijannyŋ jaŋa äskeri tehnikasyn jäne qarsylastyŋ biık tauly pozisiialaryn ielenu kezınde drondardy keŋınen paidalanuyn qyzyǧuşylyqpen qadaǧalady. Köpşılık «Äzırbaijan Armeniia basyp alǧan barlyq aumaqtaryn qaitaryp ala ma eken?», «Armeniia tarapyndaǧy qaqtyǧysqa Resei aralasa ma, joq pa?» degen qyzu pıkırtalas boldy. Feisbuk siiaqty äleumettık jelılerde qazaqstandyqtardyŋ basym köpşılıgı Äzırbaijan tarapyn qoldady.
Bıraq, būl maqalada 2020 jyly Äzırbaijan men Armeniianyŋ Qarabaq soǧysy turaly emes, 1992 jyly bır-bırıne qarsy küresken ekı memlekettıŋ Bırıkken Ūlttar Ūiymyna kırıp, halyqaralyq ūiymda Qarabaq mäselesıne qatysty öz saiasatyn jürgıze bastaǧan kezdegı oqiǧalar turaly aitylady. Sol kezdegı oqiǧalar turaly mälımetterdı qamtityn BŪŪ Qauıpsızdık Keŋesınıŋ qūjattaryn zerdeleu osy problemanyŋ damu barysyna jäne taraptardyŋ Qarabaq mäselesı jönındegı ūstanymdaryn jaiyp körsetedı.
Äzırbaijannyŋ BŪŪ-daǧy Tūraqty ökılı Ǧasan A.Ǧasanov atap ötkendei, BŪŪ-na osy ekı memleket kırgen kezde, bes jylǧa sozylǧan armian-äzırbaijan qaqtyǧysynyŋ mänı turaly naqty aqparat bolǧan joq. Keŋes Odaǧy ydyrap, BŪŪ-ǧa kırgenge deiın, Äzırbaijan da, Armeniia da halyqaralyq ūiymda öz müddelerıne ökıldık ete almady. Sondyqtan, Qauıpsızdık Keŋesı men BŪŪ Bas hatşysy jinaǧan resmi qūjattalǧan aqparat tırkelgen joq.
2 nauryzda Äzırbaijan men Armeniianyŋ BŪŪ-ǧa kırgen sätten 11 kün ötken soŋ, 1992 jyly 13 nauryzda Qauıpsızdık Keŋesınde «Ukraina Prezidentınıŋ Tauly Qarabaq töŋıregındegı oqiǧalar turaly mälımdemesı» taratyldy. Ukraina prezidentı L.M. Kravchuk ūlttar arasyndaǧy osy soǧystyŋ bastaluyna, adam qūqyqtarynyŋ būzyluyna, myŋdaǧan bosqyndardyŋ paida boluyna jäne jüzdegen jazyqsyz azamattardyŋ ölımıne äkelıp soqqanyn atap öttı. Kravchuk Äzırbaijan men Armeniianyŋ BŪŪ-ǧa jäne Europadaǧy qauıpsızdık jäne yntymaqtastyq jönındegı keŋestı (EQYK) ūiymdastyruǧa qatysuy olarǧa Qarabaq problemasyn beibıt jolmen şeşu maqsatynda osy halyqaralyq forumdardyŋ tetıkterın tolyq kölemde paidalanuǧa mümkındık beretınıne senım bıldırdı.9 mamyrda Äzırbaijan prezidentınıŋ mındetın atqaruşy Iаgub Mamedov, taŋerteŋ Şuşa qalasynda jappai bomba soqqysy bolǧanyn aitty. Auyr artilleriia, zymyrandar men «Grad» qondyrǧylarynyŋ soqqylarynan üiler men basqa da ǧimarattar qirap, adamdar qaza tapty.
Armian äskeri bölımderı qalaǧa üş baǧytta şabuyl jasap, Şuşany Äzırbaijannyŋ qalǧan bölıgımen bailanystyratyn jalǧyz joldy kesıp tastady. Būdan ärı, Äzırbaijan prezidentı Äzırbaijan mädenietınıŋ ejelgı ortalyǧy – Şuşa qalasyna jasalǧan şabuyl BŪŪ, EQYK jäne basqa da halyqaralyq ūiymdardyŋ, sondai-aq, Qarabaqtaǧy jaǧdaidy qalypqa keltıruge ūmtylǧan bırqatar memleket basşylarynyŋ bıtımgerşılık küş-jıgerıne nūqsan keltıretının atap öttı.1992 jylǧy 11 mamyrda Armeniianyŋ tūraqty ökılı Armeniia Prezidentı – Levon Ter-Petrosiannyŋ Qauıpsızdık Keŋesıne baǧyttaǧan hatyn tapsyrdy. Armeniia Prezidentı Armeniia men Tauly Qarabaqty şektemelegen Tauly Qarabaqtaǧy qaqtyǧystyŋ uşyǧuy turaly mäselenı talqylau üşın, BŪŪ Qauıpsızdık Keŋesınıŋ şūǧyl otyrysyn şaqyrudy ötındı. Levon Ter-Petrosian hatta «Tauly Qarabaq Respublikasy men Äzırbaijan Respublikasy arasyndaǧy dauda Armeniia tarap bolyp tabylmaidy, Äzırbaijan oǧan şekaranyŋ ekınşı jaǧynan şabuyl jasaidy jäne oǧan qarsy zaŋsyz blokada ornatady» dep atap öttı. Sondyqtan, «Armeniia Respublikasy, – dep jazdy Armeniia Prezidentı, Qauıpsızdık Keŋesıne: a) Tauly Qarabaq Respublikasyna beibıtşılıktı qoldau jönındegı küşterdı jıberu jäne b) ekonomikalyq qorşaudy alyp tastau maqsatynda, osyndai basqa da şaralardy qabyldau turaly ökım etu» turaly naqty ötınışpen jügınedı. Qauıpsızdık Keŋesınıŋ 3072-şı otyrysynda Bas hatşy faktılerdı anyqtau jäne beibıt retteuge qol jetkızu joldaryn zerdeleu üşın, Qarabaqqa BŪŪ-nyŋ missiiasyn jıberudı tapsyrdy. BŪŪ Qauıpsızdık Keŋesı Qarabaq mäselesın beibıt türde şeşuge şaqyrǧan kezde, armian armiiasynyŋ bölımşelerı Qarabaqtyŋ tauly bölıgındegı Äzırbaijannyŋ soŋǧy eldı mekenı – Şuşa qalasyn basyp aldy. Armian armiiasy basyp alynǧan Äzırbaijan aumaqtaryna bekınu jäne Qarabaqtyŋ tauly bölıgın Armeniia Respublikasyna qosatyn dälız qūru maqsatynda, Şuşa-Laşyn jolyn jauyp tastady. Äzırbaijan Syrtqy ıster ministrlıgı 1992 jylǧy 14 mamyrdaǧy hatynda armiandardyŋ äreketterıne kelesı baǧa beredı: «İrannyŋ bastamasymen Tegeranda ūiymdastyrylǧan kezdesude, 1992 jyly 8 mamyrda Äzırbaijan men Armeniianyŋ bükıl şekarasy, sondai-aq, Qarabaqtyŋ tauly bölıgı boiynda atysty toqtatu turaly üş jaqty mälımdemege qol qoiǧanymen, ıs jüzınde, armian tarapy basqa maqsattardy közdedı. Būl kezdesu özınıŋ şynaiy nietın älemdık qauymdastyqtan jasyru üşın qajet boldy. Armeniia basşylyǧy men Tegeranǧa kelgen Prezident L. Ter-Petrosiannyŋ josparlanǧan qaraqşylyq operasiia turaly erte bastan bılıp otyrǧanyna kümän joq». Mamyr aiynyŋ soŋynda, Armeniianyŋ Tūraqty ökılı – Aleksandr Arzumanian, öz elınıŋ Şuşa men Lachindı basyp aluyn «Qarabaqpen araǧa gumanitarlyq dälız jasaimyz» dep tüsındırdı. Ekonomikalyq blokada Qarabaq halqynyŋ jaǧdaiyna auyr tidı. Ol 22 mamyrdan ekı apta būryn, äzırbaijandar Hankendidegı (Stepanakert) äuejaiǧa oq jaudyryp, būl aimaqty syrtqy älemmen soŋǧy bailanysynan aiyrdy dep mälımdedı. Armian derekterıne säikes, azyq-tülık jäne därı-därmek tapşy bolǧan «Tauly Qarabaqtyŋ özın-özı qorǧau jasaqtary» äskermen Qarabah pen Armeniia arasyn jaryp öttı. 1992 jylǧy 12 mausymda, Äzırbaijan Respublikasynyŋ BŪŪ-daǧy Tūraqty ökılı – Ǧasan A.Ǧasanov, Kavkazdyŋ belgılı tarihi jäne mädeni ortalyqtarynyŋ bırı – Ejelgı Äzırbaijannyŋ Şuşa qalasyn armian qūrylymdarynyŋ joiyp jatqanyna BŪŪ Qauıpsızdık Keŋesınıŋ nazaryn audardy. Sondai-aq, ol armiandar basyp alǧan Şuşa qalasyna BŪŪ-nyŋ faktılerdı jinau jönındegı missiiasynyŋ kıre almaǧanyn atap öttı.
Bır aidan keiın, 16 mausymda Qauıpsızdık Keŋesınde Äzırbaijannyŋ Tūraqty ökılınıŋ haty taratyldy, onda ol BŪŪ-nyŋ aimaqtaǧy missiiasy kezınde Armeniianyŋ Äzırbaijanǧa qarsy zaŋsyz äreketterı turaly faktılerdı ūsynǧanyn atap öttı. Olarǧa: agressiia, okkupasiia, anneksiia, beibıt tūrǧyndardy jappai öltıru, basyp alynǧan aumaqtardan beibıt tūrǧyndardy quyp şyǧaru, bosqyndardyŋ auyr taǧdyry, qiraǧan jäne joiylǧan tūrǧyn üiler, öndırıstık nysandar, dıni ǧimarattar jatady.Sonymen qatar, Ǧasan A.Ǧasanov 1992 jyldyŋ mausym aiynyŋ basynda, Armeniianyŋ Qarabaq aimaǧynan 250 mil qaşyqtyqta ornalasqan Äzırbaijannyŋ soltüstık-batys audandaryn atqylap, aumaǧyn keŋeitudı jalǧastyrǧanyn atap öttı. Äzırbaijan delegasiiasy Qarabaq audanynda bolyp jatqan oqiǧalardan habardar etu üşın däiektı türde küş saldy. Ol üşın Äzırbaijan BŪŪ Bas hatşysynyŋ atyna hat joldap, üşınşı taraptar qatysatyn Armeniia men Äzırbaijan arasyndaǧy qandai da bır beibıt kelıssözder barysynda, Armeniianyŋ Äzırbaijan aumaǧyndaǧy jaŋa eldı mekenderdı basyp aluy ärdaiym qatar keletındıgıne nazar audaruyn ötındı. Tegeranda üş jaqty kelıssözder jürıp jatqan kezde, Armian tarapy Şuşa qalasyn basyp aldy. Äzırbaijan delegasiiasynyŋ pıkırınşe, Äzırbaijan territoriiasyndaǧy Armeniianyŋ şabuyl äreketterın «gumanitarlyq dälız» qūru qajettılıgıne nemese beibıt tūrǧyndar tūratyn qalalarda «atys nüktelerın basu» qajettılıgıne sılteme jasai otyryp aqtaluǧa tyrysty. Tūraqty ökıl Aleksandr Arzumaniannyŋ habarlauynşa, 12 tamyzdyŋ keşı jäne 13 tamyzda ertemen Äzırbaijannyŋ Qaruly Küşterı Armeniiadaǧy auyldarǧa «Grad» qondyrǧylarynan oq jaudyrdy. 11 tamyzda Äzırbaijan äskeri qūrylymdary tankterdıŋ qoldauymen Armeniiada ornalasqan Ordjonikidze auylyn basyp alu üşın şekaradan ötuge tyrysty, dep mälımdedı BŪŪ-daǧy armian ökılı. Armeniianyŋ Tūraqty ökılınıŋ hatynda aitylǧan taǧy bır maŋyzdy mäsele: Äzırbaijan Armeniianyŋ şekaralas audandaryn atqylap, Armeniiany qaqtyǧysqa tartu äreketı turaly mälımdeme boldy. Äzırbaijan Respublikasynyŋ Syrtqy ıster ministrı – Ǧasymov Tofik, Armeniia tarapynyŋ dälelderın joqqa şyǧaryp, Armeniia Äzırbaijan aumaǧyna entelep kırıp, öktemdık jürgızu üşın äskeri maqsatta paidalanylatyn «Laşyn gumanitarlyq dälızın» ornatty dep mälımdedı. Ol Armeniia aumaǧynan Äzırbaijanǧa armian separatisterı tūraqty negızde qaru-jaraq pen jūmys küşın jetkızıp jatqanyn, olardyŋ äreketterı Äzırbaijannyŋ aumaqtyq tūtastyǧyn böluge baǧyttalǧanyn atap öttı. Sondyqtan, onyŋ elı özın qorǧau jäne basyp alynǧan aumaqtardyŋ egemendıgın qalpyna keltıru üşın tiıstı şaralar qabyldauǧa mäjbür boldy.
Qarabaq qaqtyǧysyn retteu jolynda Qazaqstan özın bıtımşı retınde ūsyndy. 27 tamyzda, Äzırbaijan men Armeniianyŋ Syrtqy ıster ministrlerınıŋ kezdesuı Almatyda öttı, ol atysty toqtatu turaly kelısımge qol qoiumen aiaqtaldy.21 qyrküiekte Qazaqstan men Resei Federasiiasynyŋ ökılderı Sochide EQYK-nıŋ beibıt üderısın qoldau maqsatynda, Armeniia jäne Äzırbaijan qorǧanys ministrlerımen kezdesu ötkızdı. Qarsylas taraptar atysty toqtatu turaly, 26 qyrküiekte küşıne enetın kelısımge qol qoidy. Äzırbaijannyŋ jaŋa prezidentı Elchibei Abulfaz Qazaqstan, Belarus, Ukraina jäne Reseiden Qarabaqtaǧy atysty toqtatudy qadaǧalaityn baqylauşylardy qabyldauǧa daiyn ekenın bıldırdı. Sonymen qatar, Äzırbaijannyŋ Syrtqy ıster ministrı T. Ǧasymov EQYK Minsk konferensiiasynda atysty toqtatuǧa şaqyruy qaqtyǧystyŋ tez aiaqtaluyna yqpal etedı dep senıp, retteu prosesınıŋ jandanuyna optimistık közqaraspen qarady. 1992 jylǧy 29 qazanda Armeniia da kelıssözder negızınde janjaldy beibıt jolmen şeşuge degen ūmtylysyn rastady. Alaida, Armeniianyŋ Tūraqty ökılı Qauıpsızdık Keŋesınde «Tauly Qarabaq Respublikasy Joǧarǧy Keŋesınıŋ Töraǧasy» atynan jazylǧan hatty taratqannan keiın, ekı eldıŋ qarym-qatynasy oqys naşarlady. «Tauly Qarabaq Respublikasy Joǧarǧy Keŋesınıŋ töraǧasy» Georgii Petrosian BŪŪ Qauıpsızdık Keŋesınıŋ soǧys qimyldaryn toqtatu turaly ündeuın qūptady. Onan keiın, Georgii Petrosian «Tauly Qarabah respublikasynyŋ» bilıgı BŪŪ ökılıne jäne basqa da tūlǧalarǧa soǧys qimyldaryn toqtatudy qamtamasyz etu jäne gumanitarlyq kömek körsetudı ūiymdastyru maqsatynda järdemdesuge quanyşty ekendıgın mälımdedı. Äzırbaijan «Tauly Qarabaq Respublikasy Joǧarǧy Keŋesı Töraǧasynyŋ» hatyna nietı terıs boldy. Äzırbaijannyŋ BŪŪ-daǧy Tūraqty ökılı Äzırbaijan aumaǧynda «Tauly Qarabaq respublikasynyŋ» joq ekenın jäne atalǧan äkımşılık-aumaqtyq qūrylymnan tüsken hattyŋ taraluyn Äzırbaijannyŋ ışkı ısterıne öreskel aralasu dep mälımdedı. Sondai-aq, Äzırbaijan tarapy armian delegasiiasy bürkemelı türde BŪŪ-ǧa Äzırbaijanda joq äkımşılık-aumaqtyq qūrylym ūǧymyn engızuge tyrysady dep esepteidı. Jeltoqsan aiynyŋ basynda, Armeniia Prezidentı Levon Ter-Petrosian Armeniia Respublikasyn ūlttyq apat aimaǧy dep jariialady. Äzırbaijannyŋ blokadasy Armeniiadaǧy oqys energetikalyq daǧdarysqa äkeldı, sondyqtan, Armeniia ükımetı älemnıŋ barlyq halyqtaryn, halyqaralyq gumanitarlyq ūiymdar men ükımettık vedomstvolardy Armeniia halqyna kömek körsetuge şaqyrdy. Ekonomikalyq blokadaǧa Türkiia men Gruziia qosyldy. «Türkiia men Gruziia arqyly boilaityn dälızderdıŋ jabyluy qysta Armeniiany apatqa ūşyratty», – dedı ol. Levon Ter-Petrosian: «eger qysqy kezeŋge Armeniiaǧa otyn, astyq, azyq-tülık jäne qysqy kezeŋge arnalǧan tauarlar jetkızudı qamtamasyz etu äreketterı sätsız bolatyn bolsa, onda elde suyqtyŋ jäne medisinalyq kömektıŋ jetkılıksızdıgı saldarynan ondaǧan myŋ adam opat boluy mümkın» dep qorytyndylady. Armeniia Prezidentı Ter-Levon Petrosiannyŋ mälımdemesıne Äzırbaijan Syrtqy ıster ministrlıgı jauap berdı. Äzırbaijan Syrtqy ıster ministrlıgı öz mälımdemesınde Armeniia äskeri küşterınıŋ tūraqty bölımderı Joǧarǧy Qarabaqta äskeri ärekettermen şektelmei, bükıl armian-äzırbaijan şekarasy boiynda şabuyl jasauǧa baǧyttalǧan belsendı qam-qareket jasap jatqanyn atap öttı. 10 jeltoqsannan bastap, Armeniia Qaruly Küşterı Äzırbaijannyŋ Kubatlin, Zangelan, Laşyn jäne Kelbadjar audandarynyŋ şekaralas auyldaryna zymyran-artilleriialyq qondyrǧylardan oq jaudyrdy. Mİ-24 bronetehnikasy men soqqy jasaityn tıkūşaqtardyŋ kömegımen şabuyl jasap, Zangelan audanynyŋ Şaifli, Seidliar, Agkend, Qazanşy, Barali, Giunkişlag, Pirveisali Djanbar, Iýhary Geiali auyldaryn basyp aldy. Osylaişa, Armeniia Qaruly küşterınıŋ tūraqty bölımderı Äzırbaijan aumaǧyna 15 şaqyrym tereŋdedı. Armian armiiasynyŋ äskeri şabuyldary jäne Laşyn qalasyn basyp aluy – onyŋ äskeri qaqtyǧystyŋ tarapy emes degen mälımdemelerıne qaişy bolyp otyr. Äzırbaijan tarapy Armeniianyŋ Äzırbaijan aumaǧynyŋ bır bölıgın basyp alumen şektelmegenın, bıraq, körşı eldıŋ aumaǧyna basyp kıru maqsatynda qosymşa resurstar tapqanyn atap öttı. Sondyqtan, Äzırbaijan delegasiiasy «Armeniia basşylyǧynyŋ halyqaralyq qauymdastyqqa blokadanyŋ apatty saldary turaly ündeuı – jalǧan» dep mälımdedı. Armeniianyŋ blokadasy ekonomikaǧa aitarlyqtai ziian keltırmeitının moiyndau kerek, sondyqtan, ony basyp alynǧan aumaqtan Äzırbaijannan ketuge mäjbür etu maqsatynda qysym tūtqasy retınde paidalanyldy. Qorytyndy. BŪŪ Qauıpsızdık Keŋesınıŋ Qarabaq mäselesı turaly aqparatty qamtityn qūjattaryn zertteu 1992 jyly Äzırbaijannyŋ negızınen halyqaralyq forumdar men halyqaralyq ūiymdar arqyly aumaqtyq daudy şeşuge tyrysqanyn körsettı. Alaida, Äzırbaijannyŋ şekaralas aumaqtarynyŋ jaulanuyna qaramastan, halyqaralyq beibıtşılık pen qauıpsızdıktı qamtamasyz etuge jauapty bolyp sanalatyn basty organ – BŪŪ Qauıpsızdık keŋesı – tek faktılerdı jinap, beibıt kelısımge qol jetkızu joldaryn zertteitın missiiasyn attandyrumen ǧana şekteldı. Armeniianyŋ Äzırbaijan aumaqtaryn basyp aluyna qatysty BŪŪ Qauıpsızdık Keŋesınıŋ mardymsyz äreketı, ılgerıdegı jyldary Armeniianyŋ BŪŪ Qauıpsızdık keŋesı töraǧalarynyŋ mäselenı beibıt jolmen şeşuge şaqyrularyna nazar audarmai, körşı eldıŋ aumaqtaryn jaulap aluyn üdettı. Äzırbaijannan aiyrmaşylyǧy, Armeniia äskeri küşıne senım artyp, jaulap alynǧan territoriialardy nyǧaitu maqsatynda, halyqaralyq forumdar men halyqaralyq ūiymdardy kelıssözderdı sozu üşın paidalandy. 1992-1993 jyldar aralyǧynda Äzırbaijannyŋ ekı prezidentı – Aiaz Mutalibov pen Abulfaz Elchibeidıŋ auysuy saldarynan älsıregenın aityp ötken jön. Mūndai jaǧdaida, orta jäne ūzaq merzımdı perspektivada äskeri operasiialardy josparlaudy aitpaǧanda, armiia men qoǧamdy bır adamnyŋ qolynda şoǧyrlandyru üderısı qiynǧa tüstı. Sol kezde, BŪŪ Qauıpsızdık Keŋesınıŋ tūraqty müşelerı – AQŞ, Ūlybritaniia, Qytai jäne Fransiiany būrynǧy Keŋes elderındegı iadrolyq qarudy joiu jäne Reseidıŋ KSRO mūragerı retındegı märtebesı tärızdı mäseleler köbırek alaŋdatqandyǧyn aita ketken abzal. Sondyqtan, äzırbaijan-armian nemese Täjıkstandaǧy azamattyq soǧys tärızdı jergılıktı qaqtyǧystardyŋ BŪŪ QK üşın maŋyzy şamaly boldy.
Nūrlan OSPANOV,
R.B. Süleimenov atyndaǧy Şyǧystanu institutynyŋ ǧylymi qyzmetkerı,
Äl-Farabi atyndaǧy Qazaq ūlttyq universitetınıŋ oqytuşysy
Ūqsas jaŋalyqtar
