Qazaq halqy ejelden keŋ baitaq, ūlan ǧaiyr atamekende köşpelılık dästürde ömır sürgen. Bıraqta Resei imperiiasyna qosylǧannan bastap būl dästürdıŋ qaimaǧy būzyldy, oǧan sebep ozbyr otarşyldyq
Qazaq dalasyn jaǧalai qorşai salynǧan bekınıster men şep-beldeuler Reseidıŋ otarlau saiasatynan jürgızetın tırek-punktterıne ainaldy. Sol sebeptı, olardy qazaqtardan qorǧau şarasy qabyldandy. Iаǧni, şep-beldeulerdıŋ boiyna salynǧan bekınısterdıŋ maŋyndaǧy qazaqtardy alysqa, qu medien ölkege quyp tastau siiaqty şaralar jürgızıldı. Būl ıster jergılıktı halyqpen sanaspai, äskeri küş qoldanu arqyly qatygezdıkpen ıske asyp jatty.
Mysaly, 1742 jyly 19 qazanda Orynbor gubernatory İ.İ. Nepliuev qazaqtardy Jaiyq özenı maŋynda köşıp-qonuǧa tyiym salu turaly jarlyq şyǧarady. Onda mynadai eskertuler jazylǧan: «Jarlyqta körsetılgendei barlyq qyrǧyz-qaisaq handaryna, sūltandarǧa, starşyndar men barlyq halyqtarǧa jar salamyn, būdan bylai osy jarlyq alǧannan keiın qamal maŋynda jäne Jaiyq özenınıŋ arǧy betıne köşıp-qonuǧa tyiym salynady. Eger ol būzylatyn bolsa, onda qataŋ jaza qoldanylady».
Osyndai soraqylyqtardyŋ saldarynan Orynbor beldeuı maŋyndaǧy qazaqtar qatty küizelıske ūşyrap, kedeilendı. Būndai küige tüsken qazaqtarǧa otarlauşylar orys poselkalardan qonys berıp otyryqşylyqqa köndırdı. Köngenderge jeŋıldıkter jasady.
Būlai jasaudyŋ mänı – at jalynda erkın ösken qazaqty orystarmen qosyp qonystandyru arqyly «orystandyru» saiasatyn qarqyndy jürgızuge mümkındık tudyru edı. Onymen qoimai Orynbor beldeuın qorǧap tūrǧan orys-kazak atty jasaǧyna qazaqtardy tyqsyryp, orystarmen bırge otyruǧa mäjbürleu ısı tapsyryldy.
Osylai qos ökpeden qysym körgen qazaqtar beldeuden ötıp, orystarmen bırge otyryqşy tūrmys keşe bastady (Kolonizasiia Sibiri v sviazi s obşim pereselencheskim voprosam. – SP-b., 1900. – Str. 84). Zertteuşı P. Miliukov: «Qazaqtar Jaiyq boiyndaǧy bekınıs jüielerı maŋynan bırjola quyp tastaldy. Ejelgı odaqtas: qazaq pen başqūrtty bır-bırınen ajyratyp, alşaq ūstau üşın 1734-1744 jyldar aralyǧynda öte ırı josparlar qūryldy. Jospardy orys şeneunıkterı – Kirillov, Tatişev jäne Nepliuevter ıske asyrdy. Orynbor qalasy otarlaudyŋ ortalyǧyna ainaldy» deidı (Kolonizasiia Rossii, 1895). 1756 jyly patşa jarlyǧymen Oral jaǧalaularyndaǧy eŋ şūraily jerler men jaiylymdar Oral-Orynbor orys-kazak äskerlerınıŋ jerı dep jariialandy da, Elek pen Oral aumaǧyna Novolepisk jolaǧyn salyp, odan qazaqtardyŋ ötuıne tiym saldy. Osylai jaiylymynan aiyrylǧan qazaqtar qan qaqsady. Alda-jalda tyiym jolaǧyna qazaqtar ötıp ketken jaǧdaida jazalauşy orys-kazak otriadtary beibıt eldı oŋdyrmai oirandady.
Osyndai keleŋsız oqiǧalar etek alyp jatqany jaily Syrym Datūlynyŋ patşaiym Ekaterinaǧa II jazǧan hatynda Oral bekınısınıŋ atamany Darykov eş sebepsız qazaqtyŋ 225 şaŋyraǧyn ortasyna tüsırıp, 140 adamdy öltırıp, 57 adamdy tūtqynǧa alyp, mal-mülkın tonaǧany jaily aitady. 1752-1755 jyldary Eskı Esıl jäne Jaŋa Esıl şebı boiynda jailap-qystap jürgen qazaqtar şep boiynan äsker küşımen quyp şyǧaryldy. Otarlau ideologiiasyn qoldauşy, astamşyl graf Nesselrodenıŋ patşa aǧzam Nikolai I-ge jazǧan qūpiia hatynda: «Şepterdı ışkerı (qazaq dalasyna qarai) jyljytudaǧy ükımettıŋ maqsaty egınge jaramdy jerlerdı köbırek qamtu... Ol üşın mūndai jerlerdı köşıp-qonyp jürgen qazaqtardan tazartu qajetı tuyndaidy», – dep mälımdegen (E. Bekmahanov. Qazaqstan HIH ǧasyrdyŋ 20-40 jyldarynda. – Almaty: Sanat, 1994. 35-b).
Sol siiaqty Aziia departamentınıŋ direktory K.K. Rodofinikin: «Şep maŋyndaǧy qazaqtar qystaularynan quylyp, kölderden tūz alularyna tyiym salynyp, olarǧa neşe türlı qysym jasaluda», – deidı (E.Bekmahanov. Qazaqstan HIH ǧasyrdyŋ 20-40 jyldarynda. – Almaty: Sanat, 1994 . 36-b).1765 jyly Sıbır şekara şebınıŋ komandaşysy İ.Şpringer Ertıstıŋ boiynan 10 şaqyrym jerge qazaqtardy jolatpau jaily būiryq berdı. Sol siiaqty, äskeri bekınısterden qazaqtar 30 şaqyrym alys jüru tiıs boldy. Bır jaǧynan başqūrtty aidap salyp, ekınşı jaǧynan oirattardy qazaqqa qarai tyqsyrǧan patşalyq Reseidıŋ jalmauyz saiasatyna, üşınşı jaqtan tuǧan jerınen yǧystyrylǧan qazaqtar es jiia almai qaldy.
HVIII ǧasyrdyŋ ekınşı jartysynda 1765 jyly general-poruchik Şpringer Ertıstı boilai qonystaǧan bekınıs bastyqtaryna köşpendılerdı (qazaqtardy) şep syzyǧynyŋ boiyna 10 şaqyrym jaqyndatpauǧa būiryq berdı. Būl ükım arada 74 jyl ötken soŋ, iaǧni, 1839 jyly topograf Kokoulin Batys Sıbır general-gubernatory kniaz Gorchakovtyŋ tapsyrmasymen Ertıs jäne basqa özenderdıŋ boiyn geodeziialyq suretke tüsırudı aiaqtaǧan soŋ ǧana küşın joidy.
Būlai jasaudyŋ mänı – at jalynda erkın ösken qazaqty orystarmen qosyp qonystandyru arqyly «orystandyru» saiasatyn qarqyndy jürgızuge mümkındık tudyru edı. Onymen qoimai Orynbor beldeuın qorǧap tūrǧan orys-kazak atty jasaǧyna qazaqtardy tyqsyryp, orystarmen bırge otyruǧa mäjbürleu ısı tapsyryldy.
Osylai qos ökpeden qysym körgen qazaqtar beldeuden ötıp, orystarmen bırge otyryqşy tūrmys keşe bastady (Kolonizasiia Sibiri v sviazi s obşim pereselencheskim voprosam. – SP-b., 1900. – Str. 84). Zertteuşı P. Miliukov: «Qazaqtar Jaiyq boiyndaǧy bekınıs jüielerı maŋynan bırjola quyp tastaldy. Ejelgı odaqtas: qazaq pen başqūrtty bır-bırınen ajyratyp, alşaq ūstau üşın 1734-1744 jyldar aralyǧynda öte ırı josparlar qūryldy. Jospardy orys şeneunıkterı – Kirillov, Tatişev jäne Nepliuevter ıske asyrdy. Orynbor qalasy otarlaudyŋ ortalyǧyna ainaldy» deidı (Kolonizasiia Rossii, 1895). 1756 jyly patşa jarlyǧymen Oral jaǧalaularyndaǧy eŋ şūraily jerler men jaiylymdar Oral-Orynbor orys-kazak äskerlerınıŋ jerı dep jariialandy da, Elek pen Oral aumaǧyna Novolepisk jolaǧyn salyp, odan qazaqtardyŋ ötuıne tiym saldy. Osylai jaiylymynan aiyrylǧan qazaqtar qan qaqsady. Alda-jalda tyiym jolaǧyna qazaqtar ötıp ketken jaǧdaida jazalauşy orys-kazak otriadtary beibıt eldı oŋdyrmai oirandady.
Osyndai keleŋsız oqiǧalar etek alyp jatqany jaily Syrym Datūlynyŋ patşaiym Ekaterinaǧa II jazǧan hatynda Oral bekınısınıŋ atamany Darykov eş sebepsız qazaqtyŋ 225 şaŋyraǧyn ortasyna tüsırıp, 140 adamdy öltırıp, 57 adamdy tūtqynǧa alyp, mal-mülkın tonaǧany jaily aitady. 1752-1755 jyldary Eskı Esıl jäne Jaŋa Esıl şebı boiynda jailap-qystap jürgen qazaqtar şep boiynan äsker küşımen quyp şyǧaryldy. Otarlau ideologiiasyn qoldauşy, astamşyl graf Nesselrodenıŋ patşa aǧzam Nikolai I-ge jazǧan qūpiia hatynda: «Şepterdı ışkerı (qazaq dalasyna qarai) jyljytudaǧy ükımettıŋ maqsaty egınge jaramdy jerlerdı köbırek qamtu... Ol üşın mūndai jerlerdı köşıp-qonyp jürgen qazaqtardan tazartu qajetı tuyndaidy», – dep mälımdegen (E. Bekmahanov. Qazaqstan HIH ǧasyrdyŋ 20-40 jyldarynda. – Almaty: Sanat, 1994. 35-b).
Sol siiaqty Aziia departamentınıŋ direktory K.K. Rodofinikin: «Şep maŋyndaǧy qazaqtar qystaularynan quylyp, kölderden tūz alularyna tyiym salynyp, olarǧa neşe türlı qysym jasaluda», – deidı (E.Bekmahanov. Qazaqstan HIH ǧasyrdyŋ 20-40 jyldarynda. – Almaty: Sanat, 1994 . 36-b).1765 jyly Sıbır şekara şebınıŋ komandaşysy İ.Şpringer Ertıstıŋ boiynan 10 şaqyrym jerge qazaqtardy jolatpau jaily būiryq berdı. Sol siiaqty, äskeri bekınısterden qazaqtar 30 şaqyrym alys jüru tiıs boldy. Bır jaǧynan başqūrtty aidap salyp, ekınşı jaǧynan oirattardy qazaqqa qarai tyqsyrǧan patşalyq Reseidıŋ jalmauyz saiasatyna, üşınşı jaqtan tuǧan jerınen yǧystyrylǧan qazaqtar es jiia almai qaldy.
HVIII ǧasyrdyŋ ekınşı jartysynda 1765 jyly general-poruchik Şpringer Ertıstı boilai qonystaǧan bekınıs bastyqtaryna köşpendılerdı (qazaqtardy) şep syzyǧynyŋ boiyna 10 şaqyrym jaqyndatpauǧa būiryq berdı. Būl ükım arada 74 jyl ötken soŋ, iaǧni, 1839 jyly topograf Kokoulin Batys Sıbır general-gubernatory kniaz Gorchakovtyŋ tapsyrmasymen Ertıs jäne basqa özenderdıŋ boiyn geodeziialyq suretke tüsırudı aiaqtaǧan soŋ ǧana küşın joidy.
Beken QAIRATŪLY, zertteuşı jurnalist,
QR mädeniet qairatkerı. "history".kz
