Oǧyz Doǧannyŋ aty qazaq qoǧamynda eŋ aldymen memlekettık tıl üşın küresuşı azamat retınde keŋınen tanylǧany mälım. Sonymen qatar ol kez kelgen mäselege bailanysty özınıŋ azamattyq ūstanymyn bıldırıp, elımızdegı saiasi sätterde de syrt qalmaidy. Būl joly Oǧyz myrzamen Türkıler, Tūran odaǧy mäselelerıne qatysty az-maz sūhbattasudyŋ sätı tüstı.
- Soŋǧy uaqytta Tūran odaǧyn qūru, Türkılerdı bır tudyŋ astyna bırıktıru turaly bastamalar būrynǧysynan köptep köterıle bastady. Būl jaǧdaidy qazaq qoǧamynan äsırese, Qarabah soǧysynan keiın aiqyn baiqauǧa bolady. Qalai oilaisyz, būl jaǧdai älemdık geosaiasatpen bailanysty ma, älde uaqyt talaby ma?
- Būl ideia jaŋadan paida bolǧan ideia emes. Özderıŋız bıletındei, alǧaşqy eŋ alyp imperiia Türık qaǧanynan berı qarai jalǧasyp kele jatqan dünie. Eger tarihqa nazar salsaq, Türık qaǧanaty tūsynda da türkılerdıŋ şaşyrap, Elterıs qaǧannyŋ tūsynda da sondai jaǧdailar oryn alǧany mälım. Ämır-Temırdıŋ de ideiasy Türkılerdıŋ basyn bırıktıru bolyp, ol öz maqsatyna bırşama qol jetkızgen. Ötken ǧasyrda bolşevikterdıŋ arasynda jürgen Tūrar Rysqūlovtyŋ özı de būl ideianyŋ jaqtauşysy bolǧan. Jalpy, Alaşorda arystarynyŋ da negızgı maqsaty – qazaq erkındıgı men Türkılerdıŋ bırlıgı edı. Mysaly, Mūstafa Şoqai, Maǧjan Jūmabaev jäne Türkiiadaǧy Mūstafa Kemal Atatürıktıŋ basty ideiasy bolǧanyn eskersek, qazırgı kezde köterılıp jürgen Türkılerdıŋ bırlıgı turaly mäselenı jaŋa «moda» dep qarauǧa bolmaidy.
- Tūran odaǧyn qūrudy söz etpes būryn, eŋ aldymen būl odaqtan Türkılerdıŋ ūtatyn tūstary qandai ekenın tarqatyp aitqan dūrys şyǧar. Sızdıŋşe, Türkıler bır odaq aiasynda bırıgu arqyly qandai mümkındıkterge ie bolady?
-Eŋ aldymen, mūndai odaq qūru belgılı bır paida üşın emes, bauyrlas halyqtyŋ bırlıgı üşın kerek der edım. Bır üide ösıp, keiın jan-jaqqa şaşyrap ketken aǧa men qaryndas 20-30 jyldan keiın bas qossa, mūnyŋ astarynan materialdyq müdde, paida ızdemeu kerek. Būl bırınşıden, ruhani jaǧynan öte kerek närse. Älem bırıgıp jatyr. Türkılerdıŋ bas qosuy eŋ aldymen ruhani jaǧynan qajet. Ärine, būl bırıgudıŋ materialdyq paidaly tūstary da joq emes. Türkı memleketterınıŋ qaisysyn alyp qarasaŋyz da, jer asty, jer üstı bailyqtarǧa ie memleketter. Strategiialyq ornalasu jaǧynan da älemdegı eŋ qolaily jerde ornalasqany taǧy bar. Bız aldymen ruhani jaqtan bırıgıp, baqytty bolamyz. Ekınşıden, ortaq tehnologiialardy bırge oilap tauyp, bükıl adamzatqa paidaly dünielerdı bırlese otyryp tabamyz. Älem tarihyn eske tüsırer bolsaq, tarihtyŋ ön boiy soǧystar men qorǧanystardan tūratynyn köremız. Mıne, osyǧan bailanysty Türkılerdıŋ bırıguındegı eŋ maŋyzdy mäsele qorǧanysymyz artatyny sözsız.
-Belgılı bır odaq qūru turaly tek aityp qana qoiu jetkılıksız ekenı mälım. Sondyqtan mysaly, sız özıŋız Tūran odaǧyn qūru üşın tūtas Türkılerge qandai qadamdar jasau kerek dep oilaisyz?
-Negızı, memlekettık deŋgeide türlı qadamdar jasaluda. Mysaly, Türkı keŋesı Türkıler arasyndaǧy eŋ ülken ortaq ūiym. Sondai-aq, Türkılerdıŋ basqa da belsendı jūmys atqaryp jatqan ūiymdar bar. Solardyŋ bırı, ortalyǧy Qazaqstanda ornalasqan Türkı Akademiiasyn aituǧa bolady. «Türıksoi», «TürıkPA» degen Türkılerdıŋ basyn memlekettık deŋgeide qosyp jatqan ūiymdarymyz bar. Būlardy bız qadırleuımız kerek jäne qarapaiym halyq tūrǧysynan qoldau körsetuımız de kerek. Bız Türkıler keŋesıne qoldau körsetken saiyn Türkı memleketterınıŋ arasyndaǧy qarym-qatynas nyǧaia tüsedı. Bıraq osy Türkıler keŋesı, TürıkSOI, TürıkPA sekıldı ūiymdardyŋ bır kemşılıgın aitar bolsaq, olardyŋ jasap jatqan ıs-şaralary köbınese halyqqa jete bermeidı. Mysaly, būl ūiymdar türlı jiyndar ötkızude, kıtaptar şyǧaruda. Alaida mūnyŋ köbısınen halyq habarsyz. Menıŋşe, Türkılerdıŋ bırıguıne atsalysyp jürgen ūiymdar halyqqa aqparattyq tūrǧydan habar berudı ūlǧaituy kerek. Mūndai ūiymdarǧa halyqtyŋ belsene atsalysuynan ūiymdardyŋ belsendılıgı arta tüsedı dep oilaimyn.
-Jalpy, Qazaqstanda Türkıler turaly tereŋnen tanyp, bılu üşın äsırese jastarymyzǧa aqparat, bılım jaǧy jetkılıktı deŋgeide berılıp jatyr dep sanaisyz ba?
-Mysaly, öz basym Qazaqstandy Türkiiaǧa ülgı etıp körsetıp jürmın. Qazaqstanda Türkı älemıne qatysty memlekettık deŋgeide jūmystar atqarylyp jatqanyn ünemı aityp jüremın. Memlekettık telearnalarda, radiolarda Türkılık sana-sezımdı aqyryndap engızıp jatqanyn Qazaqstanda qatty baiqaimyn. Basqa eldermen salystyrǧanda, Qazaqstanda Türkılık sana-sezımdı jetkılıktı deŋgeide sıŋırıp jatyr dep sanaimyn. Qazaqstanda Türkıler turaly aqparat jetkılıksız degenmen kelıspeimın. Qazır internet zamanynda kez kelgen azamat öz qalauymen kerektı aqparatyna qol jetkızude. Öz qalauymen degenge keler bolsaq, KSRO kezınde kommunistık ideologiia mäjbürlı türde üiretkenı este. Kerısınşe, qazır qazaq jastary Türkıler turaly aqparatqa erkın qol jetkızıp, öz qalauymen taŋdau jasap jatqany quantady.
-Türkiiada Tūran odaǧyn qūruǧa bailanysty qandai da bır jūmystar atqaryluda ma? Eŋ ırı, maŋyzdy jūmystarǧa toqtalyp ötseŋız.
-Türkiiada Tūran odaǧyn qūruǧa qatysty memlekettık deŋgeide qandai da bır jūmys atqarylyp jatyr dep oilamaimyn. Türkiiada da bız siiaqty osy ideiaǧa qyzmet etken adamdar öz tarapynan talpynystar jasap jatyr. Memleket te bızdıŋ talpynysymyzben attyŋ basyn sol Türkılerdıŋ bırlıgı ideiasyna qarai būryp jatyr. Bıraq joǧaryda aityp ötkenımdei, ortaq memlekettık ūiym Türkı keŋesı Qazaqstan Respublikasynyŋ Tūŋǧyş prezidentı N.Nazarbaevtyŋ bastamasymen qūryldy. Būl jerde halyqtyŋ kez kelgen saiasi talaby osyndai dünielerdıŋ paida boluyna yqpal etetının anyq baiqauǧa bolady. Demek, qazaq halqynyŋ talabyna orai Türkı keŋesı atty ülken ūiym düniege keldı.
-Tūran odaǧyn qūrudy qolǧa aldyq delık. Alaida būl odaqty basqaru mäselesı qalai bolmaq? Sız qalai oilaisyz?
- Menıŋşe, Tūran odaǧy qūrylsa, Euroodaq siiaqty basqaru jüiesın taŋdasa bolady dep oilaimyn. Mysaly, Türkı keŋesın būǧan deiın äzırbaijan RamilHasenov basqarsa, al däl qazır osy keŋestı qazaq Baǧdat Ämreev basqaruda. Däl osylai Tūran odaǧyn da Türkı memleketterı kezektese basqara alady, problema tudyra qoimas edı dep sanaimyn. Auyspaly basqaru jüiesın engızse, eşbır elde renış te bolmaidy.
- Türkılerdı eŋ aldymen dıni senımderı bırıktıre alady degen sözder jiı aitylady. Sız qalai oilaisyz, Türkılerdı bırıktıretın eŋ basty dünie dınmen bailanysty ma?
-Eŋ basty emes, bıraq eŋ maŋyzdylardyŋ bırı dın dep alaiyq. Mysaly, Türkılerdıŋ 99 paiyzy mūsylman dının ūstanady. Sonymen qatar olardyŋ bärı Hanafi mazhabyn ūstanady. İä, bızdıŋ dınımız bır. İä, būl da Türkılerdıŋ bırıguıne yqpal eterlık bır mümkındık. Bıraq Türkılerdı dınnen bölek, eŋ bırınşı, ortaq tarihy, ruhani qūndylyqtary, ūstanymdary bırıktıredı. Dın tek belgılı bır faktor boluy mümkın.
- Türkı älemın tanytuda jetıspei jatqan qandai tūstardy aitar edıŋız? Mysaly, aqparattyq, tanymdyq jūmystary barlyq Türkı elderınde keŋ nasihattalyp, keŋınen jūmys jürgızılude me?
-İä, būl mäselege de pozitivtı tūrǧydan pıkır bıldırer edım. Mysaly, ortaq filmder qolǧa alynuda. Türkiiada tüsırılgen Ertūǧyryl serialynda qazaq kinosynyŋ ülken ülesı baryn bıle bermessızder. Sol serialdaǧy akterlerge atqa mınu, küresudı qazaq mamandary üiretıp, jattyqtyrǧan. Ötkende ǧana Özbekstan men Türkiia arasynda tarihi, ädemı serial tüsırıldı. Sonymen qatar, «Köktürıkter» degen üş seriialy tarihi film bar. Bız osyndai mädeni şaralar arqyly tek Türkı älemıne ǧana emes, basqa elderge de körsete alatyndai dünielerdı jasauda. Negızınen Türkı bırlıgı tek söz jüzınde ǧana emes, ıs jüzınde de köp şarualar atqarylyp jatqanyn osyndai jūmystarǧa qarap baǧa beruge bolady dep oilaimyn. Mysaly, özım Türkıler turaly äleumettık jelılerde, Iýtub arnamda üzdıksız nasihat aityp, jūmys jürgızudemın. Ärbırımız osylai öz tarapymyzdan ülesımızdı qossaq, Türkı odaǧynyŋ qūryluyna da yqpal eter edık.
-Uaqyt bölıp, sūhbat bergenıŋızge raqmet.
-Belgılı bır odaq qūru turaly tek aityp qana qoiu jetkılıksız ekenı mälım. Sondyqtan mysaly, sız özıŋız Tūran odaǧyn qūru üşın tūtas Türkılerge qandai qadamdar jasau kerek dep oilaisyz?
-Negızı, memlekettık deŋgeide türlı qadamdar jasaluda. Mysaly, Türkı keŋesı Türkıler arasyndaǧy eŋ ülken ortaq ūiym. Sondai-aq, Türkılerdıŋ basqa da belsendı jūmys atqaryp jatqan ūiymdar bar. Solardyŋ bırı, ortalyǧy Qazaqstanda ornalasqan Türkı Akademiiasyn aituǧa bolady. «Türıksoi», «TürıkPA» degen Türkılerdıŋ basyn memlekettık deŋgeide qosyp jatqan ūiymdarymyz bar. Būlardy bız qadırleuımız kerek jäne qarapaiym halyq tūrǧysynan qoldau körsetuımız de kerek. Bız Türkıler keŋesıne qoldau körsetken saiyn Türkı memleketterınıŋ arasyndaǧy qarym-qatynas nyǧaia tüsedı. Bıraq osy Türkıler keŋesı, TürıkSOI, TürıkPA sekıldı ūiymdardyŋ bır kemşılıgın aitar bolsaq, olardyŋ jasap jatqan ıs-şaralary köbınese halyqqa jete bermeidı. Mysaly, būl ūiymdar türlı jiyndar ötkızude, kıtaptar şyǧaruda. Alaida mūnyŋ köbısınen halyq habarsyz. Menıŋşe, Türkılerdıŋ bırıguıne atsalysyp jürgen ūiymdar halyqqa aqparattyq tūrǧydan habar berudı ūlǧaituy kerek. Mūndai ūiymdarǧa halyqtyŋ belsene atsalysuynan ūiymdardyŋ belsendılıgı arta tüsedı dep oilaimyn.
-Jalpy, Qazaqstanda Türkıler turaly tereŋnen tanyp, bılu üşın äsırese jastarymyzǧa aqparat, bılım jaǧy jetkılıktı deŋgeide berılıp jatyr dep sanaisyz ba?
-Mysaly, öz basym Qazaqstandy Türkiiaǧa ülgı etıp körsetıp jürmın. Qazaqstanda Türkı älemıne qatysty memlekettık deŋgeide jūmystar atqarylyp jatqanyn ünemı aityp jüremın. Memlekettık telearnalarda, radiolarda Türkılık sana-sezımdı aqyryndap engızıp jatqanyn Qazaqstanda qatty baiqaimyn. Basqa eldermen salystyrǧanda, Qazaqstanda Türkılık sana-sezımdı jetkılıktı deŋgeide sıŋırıp jatyr dep sanaimyn. Qazaqstanda Türkıler turaly aqparat jetkılıksız degenmen kelıspeimın. Qazır internet zamanynda kez kelgen azamat öz qalauymen kerektı aqparatyna qol jetkızude. Öz qalauymen degenge keler bolsaq, KSRO kezınde kommunistık ideologiia mäjbürlı türde üiretkenı este. Kerısınşe, qazır qazaq jastary Türkıler turaly aqparatqa erkın qol jetkızıp, öz qalauymen taŋdau jasap jatqany quantady.
-Türkiiada Tūran odaǧyn qūruǧa bailanysty qandai da bır jūmystar atqaryluda ma? Eŋ ırı, maŋyzdy jūmystarǧa toqtalyp ötseŋız.
-Türkiiada Tūran odaǧyn qūruǧa qatysty memlekettık deŋgeide qandai da bır jūmys atqarylyp jatyr dep oilamaimyn. Türkiiada da bız siiaqty osy ideiaǧa qyzmet etken adamdar öz tarapynan talpynystar jasap jatyr. Memleket te bızdıŋ talpynysymyzben attyŋ basyn sol Türkılerdıŋ bırlıgı ideiasyna qarai būryp jatyr. Bıraq joǧaryda aityp ötkenımdei, ortaq memlekettık ūiym Türkı keŋesı Qazaqstan Respublikasynyŋ Tūŋǧyş prezidentı N.Nazarbaevtyŋ bastamasymen qūryldy. Būl jerde halyqtyŋ kez kelgen saiasi talaby osyndai dünielerdıŋ paida boluyna yqpal etetının anyq baiqauǧa bolady. Demek, qazaq halqynyŋ talabyna orai Türkı keŋesı atty ülken ūiym düniege keldı.
-Tūran odaǧyn qūrudy qolǧa aldyq delık. Alaida būl odaqty basqaru mäselesı qalai bolmaq? Sız qalai oilaisyz?
- Menıŋşe, Tūran odaǧy qūrylsa, Euroodaq siiaqty basqaru jüiesın taŋdasa bolady dep oilaimyn. Mysaly, Türkı keŋesın būǧan deiın äzırbaijan RamilHasenov basqarsa, al däl qazır osy keŋestı qazaq Baǧdat Ämreev basqaruda. Däl osylai Tūran odaǧyn da Türkı memleketterı kezektese basqara alady, problema tudyra qoimas edı dep sanaimyn. Auyspaly basqaru jüiesın engızse, eşbır elde renış te bolmaidy.
- Türkılerdı eŋ aldymen dıni senımderı bırıktıre alady degen sözder jiı aitylady. Sız qalai oilaisyz, Türkılerdı bırıktıretın eŋ basty dünie dınmen bailanysty ma?
-Eŋ basty emes, bıraq eŋ maŋyzdylardyŋ bırı dın dep alaiyq. Mysaly, Türkılerdıŋ 99 paiyzy mūsylman dının ūstanady. Sonymen qatar olardyŋ bärı Hanafi mazhabyn ūstanady. İä, bızdıŋ dınımız bır. İä, būl da Türkılerdıŋ bırıguıne yqpal eterlık bır mümkındık. Bıraq Türkılerdı dınnen bölek, eŋ bırınşı, ortaq tarihy, ruhani qūndylyqtary, ūstanymdary bırıktıredı. Dın tek belgılı bır faktor boluy mümkın.
- Türkı älemın tanytuda jetıspei jatqan qandai tūstardy aitar edıŋız? Mysaly, aqparattyq, tanymdyq jūmystary barlyq Türkı elderınde keŋ nasihattalyp, keŋınen jūmys jürgızılude me?
-İä, būl mäselege de pozitivtı tūrǧydan pıkır bıldırer edım. Mysaly, ortaq filmder qolǧa alynuda. Türkiiada tüsırılgen Ertūǧyryl serialynda qazaq kinosynyŋ ülken ülesı baryn bıle bermessızder. Sol serialdaǧy akterlerge atqa mınu, küresudı qazaq mamandary üiretıp, jattyqtyrǧan. Ötkende ǧana Özbekstan men Türkiia arasynda tarihi, ädemı serial tüsırıldı. Sonymen qatar, «Köktürıkter» degen üş seriialy tarihi film bar. Bız osyndai mädeni şaralar arqyly tek Türkı älemıne ǧana emes, basqa elderge de körsete alatyndai dünielerdı jasauda. Negızınen Türkı bırlıgı tek söz jüzınde ǧana emes, ıs jüzınde de köp şarualar atqarylyp jatqanyn osyndai jūmystarǧa qarap baǧa beruge bolady dep oilaimyn. Mysaly, özım Türkıler turaly äleumettık jelılerde, Iýtub arnamda üzdıksız nasihat aityp, jūmys jürgızudemın. Ärbırımız osylai öz tarapymyzdan ülesımızdı qossaq, Türkı odaǧynyŋ qūryluyna da yqpal eter edık.
-Uaqyt bölıp, sūhbat bergenıŋızge raqmet.
Sūhbattasqan, Meruert HUSAİNOVA.
"Adyrna" ūlttyq portaly.
Fotolar aşyq derekközden alyndy.Ūqsas jaŋalyqtar
