Soŋǧy jyldary latyn älıpbiıne qatysty üş nūsqa jasaldy. Anyǧyn aitsaq, aldyŋǧy üş nūsqa sätsız bolyp şyqty. Al bügıngı törtınşı nūsqaǧa qatysty pıkırler aǧyny da san aluan bolyp tūr. Bıraq «osy törtınşı joba soŋǧy nūsqa bolsa eken» deuşıler de jeterlık. Bırqatar tıl mamandary men ǧalymdar törtınşı nūsqanyŋ da qabyldanuyna qarsy.
«Älı de jetıldıre tüssek» deidı. Öz dälelderın keltıredı. Al Baitūrsynūly atyndaǧy Tıl bılımı instituynyŋ direktory Anar Fazyljanova soŋǧy aptada jiı sūhbat berıp, «osy törtınşı nūsqany maqūldau kerek, endıgı äŋgıme Prezidentke tırelıp tūr. Jaŋa älıpbi zaman talabyna jauap beredı» dep otyr. Al Fazyljanovanyŋ «jaŋa älıpbiıne» qarsy aiǧaq keltırıp, professor Älımhan Jünısbektıŋjobasyn qoldap, öz pıkırlerın däleldep otyrǧan mamandar da jeterlık. Sonymen...
Nūrlybek Samatūly, «Taŋşolpan» jurnalynyŋ bas redaktory, jazuşy:
-Tıl bılımı institutynyŋ derektırı Anar Fazyljanova öz sūqbatynda latyn negızdı qazaq älıpbiınıŋ jaqynda tanystyrylǧan 4-nūsqasyn maqtap, professor Älımhan Jünısbek ūsynǧan jobany jönsız synap, aitpaǧandy aitty qylyp, qiianat jasapty.
Onyŋ aituynşa, Älımhan Jünısbek töl sözderdegı «U» ärpın «W» taŋbasymen (SU – SŪU – SUW), kırme sözderdegı «U» ärpın «U» taŋbasymen (URAN – URAN) jazudy ūsynady eken.
«Sondyqtan bala mektepke töl söz ben kırme söz degennıŋ ne ekenın bılıp baruy tiıs. Bala töl söz, kırme söz degendı bılmeidı», – deidı ol.
Ol ras. Bıraq Älımhan Jünısbek öz jobasynda olai demegen ǧoi.
Ol kez kelgen sözdegı (töl söz ba, kırme söz be, bärıbır) «U» ärpın «W» taŋbasymen, onda da aldyna «Ū» nemese «Ü» ärpın qoiyp jazaiyq degen. Bylai: SU – SŪU – SUW, URAN – ŪURAN – UWRAN. Būndai jaǧdaida «su»-dy töl söz, «uran»-dy kırme söz dep kım böledı?
Al Fazyljanova bolsa, «bızdıŋ jobada (özı qoldap otyrǧan 4-şı nūsqany aitady – red.) balanyŋ töl söz, kırme söz turaly bıluınıŋ qajetı joq, al Älımhan Jünısbek ūsynǧan joba jaǧdaiynda oquşy bala būny bıluı kerek bolady» dep, tyŋdarmanyn köre közge adastyrady.
Odan ärı ol:
«Älımhan Jünısbek «U» taŋbasymen «U» dybysyn da, «Ū» dybysyn da taŋbalaidy, söitıp ekı türlı dybysqa bır grafikalyq taŋba berıp tūr. Sonda uran degen sözdı «URAN» dep oqimyz ba, älde «ŪRAN» dep oqimyz ba? Būl balany şatystyrmai ma?» deidı.
Rasynda būlai bolsa, bala tūrmaq, ülkender de şatysar edı, bıraq Älımhan Jünısbek olai demegen ǧoi. Ol «U» dybysyna «W», «Ū» dybysyna «U» taŋbasyn ǧana bergen.
Älımhan Jünısbekov «SU» degen sözdı «SŪU» «SUW» dep jazaiyq deidı. Al Anar Fazyljanova Älımhan Jünısbektıŋ «SŪU», «MYI» jäne t.b. dep jazaiyq degenın kemşılık deidı. Jai kemşılık emes, ülken kemşılık deidı. Ol «ekı ärıppen jazatyn sözdı üş ärıppen, üş ärıppen jazatyn sözdı bes ärıppen jazyp sözdı şūbaltqanşa, ünemdeu prinspıne süiengen jön» deidı. «SU» dep jazsaq ta «SŪU» dep oqi beremız ǧoi deidı. «SU» bır buyndy söz, al «U» dybysy bar ekı buyndy söz jazyp körelıkşı. Mäselen «SUYQ» dep. Osy sözdı däl osy tūrysymen buynǧa qalai bölemız?
«SU-YQ» dep pa? "SŪU-YQ" dep bölmei, «SU-YQ» dep buynǧa bölsek, onda «U»-ǧa amalsyzdan dauysty dybys märtebesın beruge mäjbür bolamyz ǧoi. Odan basqa da neşe qily kereǧarlyqqa jolyǧamyz.
Sonda Anardyŋ «U» dybysy būrynǧyşa bır jaǧdaida dauysty bolyp, ekınşı bır jaǧdaida dauyssyz bolyp, qūbylyp tūrǧanyn qalaǧany ma? Eger olai bolsa, barlyq eŋbek zaia emes pe.
Anar Fazyljanova «İT» sözın Älımhan aǧaişa «IIT» dep jazbai, kirildegı bazalyq normany (öz sözı) saqtap «İT» dep jazu kerek deidı.
«İT» bır buyndy söz, al «İ» dybysy bar ekı buyndy söz jazyp körelıkşı. Mäselen «QİYN» dep. Osy sözdı däl osy tūrysymen buynǧa qalai bölemız?
«Qİ-YN» dep pa? "QYI-YN" dep bölmei, «Qİ-YN» dep buynǧa bölsek, onda «İ»-ge amalsyzdan dauysty dybys märtebesın beruge mäjbür bolamyz ǧoi. Odan basqa da neşe qily kereǧarlyqqa jolyǧamyz.
Sonda Anardyŋ «İ» dybysy būrynǧyşa bır jaǧdaida dauysty bolyp, ekınşı bır jaǧdaida dauyssyz bolyp (bırı ŪZYN ekınşısı QYSQA bolyp), qūbylyp tūrǧanyn qalaǧany ma? Eger olai bolsa, barlyq eŋbek zaia emes pe.
– Myna taŋba, – deidı ol bır kezde «ı» taŋbasyn körsetıp, – ol kısınıŋ älıpbiınde «ı» dep te oqylady jäne «i»dep te oqylady.
Solai dep mysal keltırdı. «Myna sözdı (ini) jazsaq – ını, al myna (insti) sözdı jazsaq – insti(tut).
Älımhan Jünısbekov ūsynǧan «Ūlttyq jobany» taǧy bır qaradym. Joq, būnda bärı anyq, «ı» dybysy «ı» taŋbasymen, «i» dybysy «u» taŋbasymen berılgen. Anar aitqandai «ı» taŋbasy keide «ı» dybysyn, keide «i» dybysyn berıp tūrǧan joq.
– Mysaly tire degen sözdı jazaiyn. Tire. Mūnybala bılmeidı. Tıre ma, joq tire ma? Būǧan emıleerejelerın jasau öte qiyn. Öte qiyn, – deidı Anar Fazyljanova tüŋılıp.
Ekı dybysty bır taŋbamen taŋbalasaŋ, oǧan emılejazu, ärine öte qiyn bolmaq? «Tıre, tire» jaǧdaiyn Anar Fazyljanova qaidan alyp aityptūrǧanyn qaidam, al Älımhan Jünısbekovjobasynda ondai jaǧdaidyŋ joǧy anyq.
Endeşenege joqty bar qyp, bylyqtyryp tūr? Maqsatyne? Osynyŋ özı ot pen sudyŋ ortasynda qalyptūrǧan joq pa? Jūrttyŋ bärı tüsınetın basy aşyqnärsenı qasaqana būrmalaityndai ne basyna küntuyp tūr?
Sosyn özı maqtaǧan jobaǧa nazar saldym. Söitsem, Älımhan Jünısbektıŋ qatesı degen qatelerdıŋ bärısoŋǧy, özı qoldap otyrǧan 4-şı nūsqada jür. Qyzyq. Sonda qai nūsqa kımdıkı ekenın şatastyryp otyrǧany ma?
Al älıpbige talaqşa jabysyp, qalmai jürgen«F», «H», «V» kırme ärıpterı turaly pıkırı, tıptıǧalym adam aitatyn närse emes. Tıptı ūiat. Olturaly basqa jerde jazarmyn. Anar Fazyljanova (Pazyljanyba desek qate emes) būl pıkırlerı tıl bılımı tarihynda öreskel qatelıkbolyp qalatynyna söz joq.
Bolat Qorǧanbekov, Gumilev atyndaǧy Euraziia ūlttyq universitetınıŋ professory:
-Assalaumaleikum, Qazybek aǧa! Sızge (Tıl mamanynyŋ, avtordyŋ feisbukte deputatqa jazǧan posty rūqsaty boiynşa sol küiınde berılıp otyr-red) zor densaulyq tılei otyryp, köptıŋ kökeiınde jürgen bır mäselemen bölıskendı jön kördım.
Sızdıŋ körnektı aqyn, tıl janaşyry ekenıŋızdı düiım jūrt bıledı. Sondyqtan da deputat boluyŋyzdy qalyŋ el qalady jäne bolǧan kezıŋızde quandy, qoldady. Men de sonyŋ bırımın. Latyn jazuyn kün tärtıbıne engızudı äuel bastan kötergen jannyŋ bırısız. Özıŋız de körıp jürsız, ūsynylǧan älıpbi jobalary ötpei, bırneşe ret qaitaryldy. Olai bolatyn jönı bar. Öitkenı būrynǧy kirill älıpbiındegı qatelıkterdıŋ bırazy qaitalanyp, oǧan taŋbar qolaisyzdyǧy qosyldy.
Jaŋa nūsqanyŋ da osyndai kemşılıkterı jetedı. Alaida jobany ūsynuşylar halyqtyŋ mezı bolǧanyn paidalanyp, öz ūsynǧandarynyŋ tez ötıp ketuın küitteude. Olai deitınım, aitylǧan jüielı synnyŋ eŋ maŋyzdylaryn eskermei, mülde estımegendei keiıppen öz jobalaryn qauyrt nasihattauda. Jaŋa jobanyŋ osy qate-kemşılıkterın aşyp körsetetın belgılı ǧalym Bijomart Qapalbektıŋ äleumettık jelıde qoiǧan saualdary jauapsyz qalyp otyr. Nege dūrys joba ūsynylmaidy degen zaŋdy sūraq tuyndaidy. Onyŋ jauaptary az emes. Bıraq men sonyŋ eŋ bastysyn aituǧa tyrysaiyn. Ol - joba jasauşylardyŋ känıgı maman emestıgı. Olardyŋ bırı - ädebiettanuşy, ekınşı bıreulerınıŋ bazalyq bılımı qazaq tılı emes, t.s.s.
Al būl ıske qandai maman kerek? Kerek deseŋız, būǧan tıl bılımınıŋ kez kelgen salasynyŋ akademigı de qajettı maman bolyp tabylmaidy. Onyŋ ışınde, fonetikanyŋ bılgır mamany kerek. Solar ǧana qandai älıpbidıŋ qazaq tılınıŋ joǧalyp ketken artikuliasiialyq qūndylyǧyn qaitara alatynyn bıledı.
Mamannyŋ mamany ǧana ajyrata alatyn, tıptı tıl bılımınıŋ özge salasynyŋ doktorynyŋ da, akademigınıŋ de tısı bata bermeitın osyndai kürdelı mäselenı köptıŋ talqylauyna qaita-qaita saluynda qandai piǧyl jatyr? Mädeniettıŋ özı klassikalyq jäne būqaralyq (massovaia kultura) ekıge bölınetının, ölmes, öşpes, eskırmes dünienıŋ alǧaşqysy ekenın bılmei me sonda olar? Klassikalyq dünienı mamannyŋ mamany ǧana jasai alady. Al olar sanauly ǧana. Keŋestık däuırdıŋ soŋǧy kezınde fonetika salasynyŋ ekı maitalmany boldy. Bırı - Saparhan Myrzabekov, ekınşısı - Älımhan Jünısbekov. Bızdıŋ qazır osy mäselenı aituǧa şamamyz kelıp otyrsa, ol - Saparhan aǧaiymyzdan sabaq alǧannyŋ arqasy. Sol ekı mamannyŋ bırı marqūm bop kettı, bırı, Qūdaiǧa şükır, älı aramyzda. Tırısı - Älımhan aǧamyz. Älımhan aǧa barlyq sanaly ǧūmyryn fonetika salasyna arnaǧan. Är dybystyŋ ūŋǧyl-şūŋǧylyna deiın bıledı. Ökınışke orai, aǧanyŋ jasaǧan jobasy qaǧaju körıp keledı. Ony būrynǧy ūsynylǧan jobalardan qai jaǧynan da artyq dep esepteimın. Sūraq tuyp jatsa, ony däleldep beruge de barmyn. Qazybek aǧa, Sızden osy Älımhan aǧanyŋ jobasynyŋ resmi türde ūsynyluyna yqpal etuıŋızdı sūraimyn. Ärine, men öz pıkırımdı absoliuttı aqiqat dei almaimyn. Älımhan aǧanyŋ özımen, osy mäselenı tereŋ bıletın Bijomart Qapalbekpen söilesıp körseŋız, olardyŋ da oiy menıkınen alşaq ketpeidı dep oilaimyn.Demek būdan şyǧatyn qorytyndy, jaŋa älıpbige bei-jai qarap, jedel qabyldai saluǧa bolmaidy. Sondyqtan älı de talqyǧa salyp, tereŋırek taldaǧan dūrys. Asyqpaǧan läzım. Kemşılıkten tübegeilı arylǧan älıpbi kerek bızge. Keler ūrpaqtyŋ aldynda ūiatqa qalmas üşın...
Erkın Qaldan,
«Adyrna» ūlttyq portaly
