Ekı liderdıŋ de ömır joly önegelı taǧylymǧa toly. Ekı küreskerdıŋ täuelsızdık küresınıŋ nätijesı bırdei bolmady; öitkenı, ekı memlekettıŋ sol kezdegı saiasi jäne äskeri şarttary bırdei emes edı
20-ynşy ǧasyrdyŋ ekı körnektı jetekşısı Älihan Bökeihan men Mūstafa Kemal Atatürıktıŋ, türkı älemınıŋ ekı tarapynda, täuelsızdık jolynda tarihqa altyn ärıptermen jazyp ketken teŋdessız küresterınıŋ bır-bırıne ūqsas jaqtarynyŋ köp boluy – ärı qyzyqty, ärı maŋyzdy. Alaş tarihyna qatysty derekterdıŋ jaryq köruıne zor üles qosyp kele jatqan tarihşy, professor Tūrsyn Jūrtbai öz eŋbegınde, tarihşy, professor Mämbet Qoigeldınıŋ Älihan Bökeihandy qazaq qoǧamynyŋ Sun Iаt Senı men Mahatma Gandiıne teŋegenın öte oryndy dep esepteidı jäne Türkiiada Atatürık, Äzırbaijanda Topchubaşy qandai maŋyzǧa ie bolsa, Älihan Bökeihan da sondai maŋyzdy dep tūjyrymdaidy (Qoigeldiev, 2009; Jūrtbai, 2008).
Älihan Bökeihan men Mūstafa Kemal Atatürıktıŋ ömırbaianyna üŋılsek, ekeuınıŋ de alǧyr, zerek bolyp öskendıgın, liderlık qasietterge ie bolyp, qoǧam jūmysyna belsene aralasqandyǧyn baiqauǧa bolady. Ekı qairatkerdıŋ de äleumettık mäselelerde halyqty sauattandyru maqsatyna jäne oqu-aǧartu jūmystaryna erekşe köŋıl bölgendıgı – köregendıktıŋ aiqyn körınısı.
Älihan Bökeihan «Mūǧalımder jiylysy» atty maqalasynda damudan artta qalmau üşın qazaqtardyŋ oqu-aǧartu ısın qataŋ türde qolǧa alulary kerek ekendıgın jazady. Sondai-aq, bala oqytuǧa kerektı qarajattardyŋ tabyluy turaly oryndy pıkırımen būl mäselege şeşım de ızdegen (Aqqūly, 2016: 21-22). Atatürık te oqu-aǧartu ısıne öte ülken köŋıl bölıp, «Ömırdegı eŋ şynaiy kemeldılık – ǧylym» dep aityp ketken jäne ǧylym men bılımdı damyǧan memleketterdıŋ därejesıne jetkızu üşın köp küş jūmsaǧan.
Ekı lider de merzımdık basylymdardy jaryqqa şyǧarudy – oqu-aǧartu ısı men halyqty oiatu maqsatynyŋ jalǧasy dep bılıp, oǧan belsene atsalysqan. Ä. Bökeihannyŋ «Qazaq» gazetın şyǧaryp, qazaq halqynyŋ tarihyna orasan zor üles qosqany – barşaǧa mälım. Ä. Bökeihannyŋ «Qazaq» gazetınen basqa da «İrtyş», «Omich» jäne «Golos stepi» siiaqty köptegen gazet şyǧarǧany – öte maŋyzdy fakt (Aqqūly, 2016: 442). «Qazaq» gazetın 1905-jylynyŋ jeltoqsan aiynda şyǧaru josparlanǧan edı. İşan Mūstafa Orazaiūly gazettı şyǧaruşy, Ahmet Baitūrsynūly redaktor retınde, basuǧa rūqsat alynyp qoiylǧanyna qaramastan, Ä. Bökeihannyŋ bır aidan keiın tūtqynǧa alynuyna bailanysty gazet belgılengen mezgılınde şyqpai qalady (Aqqūly, 2016: 278). «Qazaq» gazetı, 1913-18 jyldar arasynda «ūlt-azattyq qozǧalystyŋ baspa ünıne de ainalǧan edı» (Qoigeldiev, 1994: 3). «Qazaq» gazetı qazaq qoǧamyndaǧy äleumettık, saiasi, ekonomikalyq mäselelerdı ainadai aiqyn körsetıp otyrǧan. «Qazaq» gazetı – qazaq qoǧamynyŋ küretamyry ıspettes röl atqarǧan.
Mūstafa Kemal Atatürık bolsa, Anatoliadaǧy qoǧamdyq mäselelerge küizelıp, aşynyp, mektep qabyrǧasynda oqyp jürgen kezınen bastap gazet şyǧara bastaidy. Osy sebepten Osman İmperiiasynyŋ ükımetı tarapynan qudalauǧa ūşyraǧan. Mektep gazetterınen basqa, «Halyqtyŋ Basqaruy» degen maǧynaǧa keletın «Hakimiyet-i Milliye» degen gazettı 1920-ynşy jyly Ankarada şyǧara bastaidy. Būdan basqa, memlekettıŋ täuelsızdıgı jolynda jürgızıp jatqan kürestı halyqqa jariia etu üşın, Atatürık ziialy jazuşylarmen bırge 1920-ynşy jyly 6-ynşy säuırde Anatolia agenttıgın (Anadolu Ajansı) qūrady. Būl agenttık älı künge deiın öz jūmysyn jalǧastyruda. Būdan basqa, ekı köregen jetekşı de äielderdıŋ qūqyǧyn arttyru, olardy oquǧa tartu üşın bar küşterın jūmsaidy.
Oqu-aǧartuşylyq maqsatyndaǧy atqarylǧan eŋbekterı bırneşe baǧytta öz jalǧasyn tabady. Älihan Bökeihannyŋ jetekşılıgındegı Alaş ideiasymen pısıp-jetılgen qazaq ziialylary Qazaq elınde universitet jäne basqa da oqu oryndarynyŋ aşyluyna, därıster oqyp, şäkırtter tärbieleuge, kıtaptar jäne oqulyqtar jazuǧa, audaruǧa at salysyp, Qazaqstanda ǧylym jäne bılımnıŋ damuyna, qazaq ziialy qauymynyŋ qūryluyna orasan zor üles qosady. Sol siiaqty Atatürık te Türkiia Respublikasynda mektep jäne joǧary oqu oryndaryn qūrady. Atatürıktıŋ özınıŋ tıkelei bastamasy jäne qatysuymen, köŋıl böluımen köptegen mektepter jäne joǧary oqu oryndary, fakultetterı, zertteu instituttary qūrylady jäne būl mekemeler älı künge deiın jūmys ısteidı.
Ekı jetekşı de kıtap oqyǧandy, jazǧandy, äsırese tarihty öte ūnatatyn edı. Älihannyŋ öz jazǧan eŋbekterınen bügın 18 tom qūrastyrylyp jatyr. Būl – ärkımge näsıp bola bermeitın jetıstık. Atatürık te özı jazǧan eŋbekterı men kıtaptarynan basqa, 3997 kıtap oqyp, bılımge-ǧylymǧa, oquǧa degen qūştarlyǧymen taŋdai qaqqyzyp otyr. Türkı halyqtarynyŋ osy ekı körnektı de köregen jetekşılerınıŋ jetıstıkterı, jas buynǧa da, ärkımge de önege.
Saiasi küreste de ekı danyşpannyŋ da bır-bırıne ūqsas täsılderdı qoldanǧanyn köruge bolady. Qazaq tarihynda qūryltailardyŋ rolı ülken jäne 1917-jyly 12-jeltoqsanda Älihan Bökeihan eŋ köp dauysty alyp, Alaştyŋ jäne qazaqtyŋ kösemı bolyp sailanǧany belgılı. Mūstafa Kemal Atatürık bolsa, memlekettı şeteldık basqynşylardan tazartyp, ūlt-azattyq kürestıŋ kösemı retınde küresuge bel buǧanda 19-mamyr 1919 edı. 23-säuır 1920-jyly Türkiianyŋ Ūlttyq mäjılısı saltanatty türde aşylǧanda, aldymen jasy eŋ ülken aqsaqal Mäjılıs töraǧasy bolyp sailansa da, ıle-şala Mūstafa Kemaldy bır auyzdan töraǧa etıp sailady.
Atatürıktıŋ ūlt-azattyq köterılısınıŋ tarihta jeŋıske jetuınde özı ūiymdastyrǧan ekı kongrestıŋ maŋyzy öte ülken. Būlar- Erzūrūm jäne Sivas qalalarynda ötkızılgen jäne būl qalalardyŋ atymen atalǧan kongrester täuelsızdık jolynda maŋyzdy belester bolyp esepteledı.
Sondai-aq, Älihan Bökeihan qazaq memleketıne avtonomiia qūrudy közdeidı. Orys patşalyǧynyŋ otary bolǧan elı üşın, alǧaşqy etapta avtonomiiaǧa qol jetkızse, täuelsızdık te alys emes ekenıne senımdı edı. Mūstafa Kemal Atatürık bolsa aldymen äskeri jetıstıkterge qol jetkızıp, respublika rejimın qūrdy.
Äskeri aspektıden alyp qaraityn bolsaq, Älihan atamyzdyŋ äsker (milisiia) qūryp, qaruly küşterge tälım-tärbie beru kerek ekenın jan düniesımen sezınıp, armiia qūrǧany bügın belgılı (Aqqūly, 2016: 271-274). Osy oraida, Atatürıktıŋ ömır jolynyŋ özgerek bolǧanyn baiqauǧa bolady. Mūstafa Kemal bolsa özı äskeri liseidı bıtırıp, bırneşe soǧysqa qatysyp ülgergen edı. Äskeri qolbasşylyǧy jaǧynan ärı teoriialyq, ärı praktikalyq jaqtan, Atatürık öz qūrdastarynyŋ arasynda da erekşelenetın edı.
Ekonomikalyq tūrǧydan bolsa, halqynyŋ jaǧdaiyn jaqsartu – ekı liderdıŋ de negızgı maqsattarynyŋ bırı edı. Älihantanuşy ǧalym Sūltan Han Aqqūlynyŋ eŋbegınde, Älihan Bökeihannyŋ ekonomist retınde, qazaq memleketın 20-25 jyldyŋ ışınde japondardyŋ täjıribesın negız etıp ala otyryp, ūlttyq qūndylyqtardy saqtap, qazaq halqyn älemdegı eŋ baquatty, auqatty elderdıŋ qataryna qosudy naqty josparlaǧany detaldy türde aşylǧan (Aqqūly, 2016). Alaştanuşy ǧalym Tūrsyn Jūrtbaidyŋ taldauynda, Bökeihannyŋ ūstanymy boiynşa, jerdıŋ astyndaǧy, üstındegı, aspanyndaǧy barlyq igılık qazaq memleketıne qyzmet etuı kerek. Ä. Bökeihannyŋ aituynşa: «Onyŋ ärbır tüiır tasy är qazaqtyŋ öŋırıne tüime bolyp qadalu kerek»; sondai-aq, «Qazaqtyŋ jerınde öndırılgen bır uys jün sol memlekettıŋ azamattarynyŋ üstıne toqyma bolyp kiıluı kerek», iaǧni tolyqtai ekonomikalyq täuelsızdık pen bırlıkke qol jetkızuge ūmtyluy tiıs (Jūrtbai, 2011). 20-ǧasyrdyŋ basyndaǧy qazaq ziialylarynyŋ jan-jaqty bılımı, şet ölkelerdıŋ ekonomikalyq damuyn ülgı retınde qoldanudy naqty josparlap, mūny ūlttyq qūndylyqtardy saqtai otyryp jüzege asyrudy oilastyrulary taŋdandyrmai qoimaidy.
Mūstafa Kemal Atatürık te Älihanǧa ūqsas, şet memleketterdıŋ damu ürdısın qadaǧalap, ozyq täjıribelerdı öz memleketınıŋ, halqynyŋ tūrmysyn jaqsartuda qoldanady. Metallurgiiadan öndırıske, bank, qarajat sektorynan investisiiaǧa ekonomikaǧa qatysty köptegen salalarda öte qarqyndy damudy jüzege asyrady (Atatürkçülük, 1998). Soǧystan äbden älsıregen elın bas-aiaǧy on jyldyŋ ışınde aiaǧynan tık tūrǧyzyp, ekonomikalyq jeŋıske jetkızedı. Būl qarqyndy damu öz kezegınde äskeri, saiasi, äleumettık, sondai-aq demografiialyq, psihologiialyq, t.s.s. jetıstıkterdı bırge jeteleidı.
Qorytyndylap kelgende, 20-ynşy ǧasyrda türkı älemınde ziialy, kemeŋger de köregen kösemderdıŋ ışınde Älihan Bökeihan men Atatürıktıŋ orny bölek. Ekı jetekşınıŋ pıkır-paiymdarynyŋ, paidalanǧan täsılderınıŋ ūqsastyǧyna, basty maqsat, mūrattary bolǧan täuelsızdık jolyndaǧy küresterıne taŋdanbau, täntı bolmau mümkın emes. Ekı liderdıŋ de ömır joly önegelı taǧylymǧa toly. Ekı küreskerdıŋ täuelsızdık küresınıŋ nätijesı bırdei bolmady; öitkenı, ekı memlekettıŋ sol kezdegı saiasi jäne äskeri şarttary bırdei emes edı. Söitse de, ekı kösemnıŋ de öz ömırlerın otqa salyp, Otan üşın jan pida degen ūstanymdaryna, halqy üşın ıstegen ötelmes eŋbekterıne keiıngı ūrpaq qaryzdar. Ūlt kösemderınıŋ arttaǧy ūrpaqqa qaldyrǧan qūndy baǧyttarynyŋ maŋyzy kün ötken saiyn arta tüspese, kemıgen joq.
Ädebietter: Aqqūly Sūltan Han. Älihan Bökeihan: Zertteuler, maqalalar jäne sūhbattar. Almaty: Er Jänıbek, 2016. Aqqūly, Sūltan Han. “Älihan Bökeihanov IýNESKO aiasynda bükılälemdık dara tūlǧa dep tanyldy”, http://www.inform.kz/kaz/article/2842432, 24.11.2015. Atatürkçülük: Atatürk’ün Görüş ve Direktifleri, Genelkurmay Başkanlığı, İstanbul: 1998. Jūrtbai, Tūrsyn. “Älihan Bökeihanov jäne bırtūtas Alaş ideiasy”, http://www.qazaquni.kz/?p=10227, 30.12.2011. Jūrtbai, Tūrsyn. Ūranym - Alaş. Almaty: El-şejıre, 2008, 3 tom. Qoigeldiev, Mämbet. “Alaş kögındegı kün – Älihan Bökeihan” (sūhbat), 05.03.2009. Qoigeldiev, Mämbet (qūrast.+kırıspe). Älihan Bökeihanov. Şyǧarmalar. Almaty: Qazaqstan, 1994
Älihan Bökeihan men Mūstafa Kemal Atatürıktıŋ ömırbaianyna üŋılsek, ekeuınıŋ de alǧyr, zerek bolyp öskendıgın, liderlık qasietterge ie bolyp, qoǧam jūmysyna belsene aralasqandyǧyn baiqauǧa bolady. Ekı qairatkerdıŋ de äleumettık mäselelerde halyqty sauattandyru maqsatyna jäne oqu-aǧartu jūmystaryna erekşe köŋıl bölgendıgı – köregendıktıŋ aiqyn körınısı.
Älihan Bökeihan «Mūǧalımder jiylysy» atty maqalasynda damudan artta qalmau üşın qazaqtardyŋ oqu-aǧartu ısın qataŋ türde qolǧa alulary kerek ekendıgın jazady. Sondai-aq, bala oqytuǧa kerektı qarajattardyŋ tabyluy turaly oryndy pıkırımen būl mäselege şeşım de ızdegen (Aqqūly, 2016: 21-22). Atatürık te oqu-aǧartu ısıne öte ülken köŋıl bölıp, «Ömırdegı eŋ şynaiy kemeldılık – ǧylym» dep aityp ketken jäne ǧylym men bılımdı damyǧan memleketterdıŋ därejesıne jetkızu üşın köp küş jūmsaǧan.
Ekı lider de merzımdık basylymdardy jaryqqa şyǧarudy – oqu-aǧartu ısı men halyqty oiatu maqsatynyŋ jalǧasy dep bılıp, oǧan belsene atsalysqan. Ä. Bökeihannyŋ «Qazaq» gazetın şyǧaryp, qazaq halqynyŋ tarihyna orasan zor üles qosqany – barşaǧa mälım. Ä. Bökeihannyŋ «Qazaq» gazetınen basqa da «İrtyş», «Omich» jäne «Golos stepi» siiaqty köptegen gazet şyǧarǧany – öte maŋyzdy fakt (Aqqūly, 2016: 442). «Qazaq» gazetın 1905-jylynyŋ jeltoqsan aiynda şyǧaru josparlanǧan edı. İşan Mūstafa Orazaiūly gazettı şyǧaruşy, Ahmet Baitūrsynūly redaktor retınde, basuǧa rūqsat alynyp qoiylǧanyna qaramastan, Ä. Bökeihannyŋ bır aidan keiın tūtqynǧa alynuyna bailanysty gazet belgılengen mezgılınde şyqpai qalady (Aqqūly, 2016: 278). «Qazaq» gazetı, 1913-18 jyldar arasynda «ūlt-azattyq qozǧalystyŋ baspa ünıne de ainalǧan edı» (Qoigeldiev, 1994: 3). «Qazaq» gazetı qazaq qoǧamyndaǧy äleumettık, saiasi, ekonomikalyq mäselelerdı ainadai aiqyn körsetıp otyrǧan. «Qazaq» gazetı – qazaq qoǧamynyŋ küretamyry ıspettes röl atqarǧan.
Mūstafa Kemal Atatürık bolsa, Anatoliadaǧy qoǧamdyq mäselelerge küizelıp, aşynyp, mektep qabyrǧasynda oqyp jürgen kezınen bastap gazet şyǧara bastaidy. Osy sebepten Osman İmperiiasynyŋ ükımetı tarapynan qudalauǧa ūşyraǧan. Mektep gazetterınen basqa, «Halyqtyŋ Basqaruy» degen maǧynaǧa keletın «Hakimiyet-i Milliye» degen gazettı 1920-ynşy jyly Ankarada şyǧara bastaidy. Būdan basqa, memlekettıŋ täuelsızdıgı jolynda jürgızıp jatqan kürestı halyqqa jariia etu üşın, Atatürık ziialy jazuşylarmen bırge 1920-ynşy jyly 6-ynşy säuırde Anatolia agenttıgın (Anadolu Ajansı) qūrady. Būl agenttık älı künge deiın öz jūmysyn jalǧastyruda. Būdan basqa, ekı köregen jetekşı de äielderdıŋ qūqyǧyn arttyru, olardy oquǧa tartu üşın bar küşterın jūmsaidy.
Oqu-aǧartuşylyq maqsatyndaǧy atqarylǧan eŋbekterı bırneşe baǧytta öz jalǧasyn tabady. Älihan Bökeihannyŋ jetekşılıgındegı Alaş ideiasymen pısıp-jetılgen qazaq ziialylary Qazaq elınde universitet jäne basqa da oqu oryndarynyŋ aşyluyna, därıster oqyp, şäkırtter tärbieleuge, kıtaptar jäne oqulyqtar jazuǧa, audaruǧa at salysyp, Qazaqstanda ǧylym jäne bılımnıŋ damuyna, qazaq ziialy qauymynyŋ qūryluyna orasan zor üles qosady. Sol siiaqty Atatürık te Türkiia Respublikasynda mektep jäne joǧary oqu oryndaryn qūrady. Atatürıktıŋ özınıŋ tıkelei bastamasy jäne qatysuymen, köŋıl böluımen köptegen mektepter jäne joǧary oqu oryndary, fakultetterı, zertteu instituttary qūrylady jäne būl mekemeler älı künge deiın jūmys ısteidı.
Ekı jetekşı de kıtap oqyǧandy, jazǧandy, äsırese tarihty öte ūnatatyn edı. Älihannyŋ öz jazǧan eŋbekterınen bügın 18 tom qūrastyrylyp jatyr. Būl – ärkımge näsıp bola bermeitın jetıstık. Atatürık te özı jazǧan eŋbekterı men kıtaptarynan basqa, 3997 kıtap oqyp, bılımge-ǧylymǧa, oquǧa degen qūştarlyǧymen taŋdai qaqqyzyp otyr. Türkı halyqtarynyŋ osy ekı körnektı de köregen jetekşılerınıŋ jetıstıkterı, jas buynǧa da, ärkımge de önege.
Saiasi küreste de ekı danyşpannyŋ da bır-bırıne ūqsas täsılderdı qoldanǧanyn köruge bolady. Qazaq tarihynda qūryltailardyŋ rolı ülken jäne 1917-jyly 12-jeltoqsanda Älihan Bökeihan eŋ köp dauysty alyp, Alaştyŋ jäne qazaqtyŋ kösemı bolyp sailanǧany belgılı. Mūstafa Kemal Atatürık bolsa, memlekettı şeteldık basqynşylardan tazartyp, ūlt-azattyq kürestıŋ kösemı retınde küresuge bel buǧanda 19-mamyr 1919 edı. 23-säuır 1920-jyly Türkiianyŋ Ūlttyq mäjılısı saltanatty türde aşylǧanda, aldymen jasy eŋ ülken aqsaqal Mäjılıs töraǧasy bolyp sailansa da, ıle-şala Mūstafa Kemaldy bır auyzdan töraǧa etıp sailady.
Atatürıktıŋ ūlt-azattyq köterılısınıŋ tarihta jeŋıske jetuınde özı ūiymdastyrǧan ekı kongrestıŋ maŋyzy öte ülken. Būlar- Erzūrūm jäne Sivas qalalarynda ötkızılgen jäne būl qalalardyŋ atymen atalǧan kongrester täuelsızdık jolynda maŋyzdy belester bolyp esepteledı.
Sondai-aq, Älihan Bökeihan qazaq memleketıne avtonomiia qūrudy közdeidı. Orys patşalyǧynyŋ otary bolǧan elı üşın, alǧaşqy etapta avtonomiiaǧa qol jetkızse, täuelsızdık te alys emes ekenıne senımdı edı. Mūstafa Kemal Atatürık bolsa aldymen äskeri jetıstıkterge qol jetkızıp, respublika rejimın qūrdy.
Äskeri aspektıden alyp qaraityn bolsaq, Älihan atamyzdyŋ äsker (milisiia) qūryp, qaruly küşterge tälım-tärbie beru kerek ekenın jan düniesımen sezınıp, armiia qūrǧany bügın belgılı (Aqqūly, 2016: 271-274). Osy oraida, Atatürıktıŋ ömır jolynyŋ özgerek bolǧanyn baiqauǧa bolady. Mūstafa Kemal bolsa özı äskeri liseidı bıtırıp, bırneşe soǧysqa qatysyp ülgergen edı. Äskeri qolbasşylyǧy jaǧynan ärı teoriialyq, ärı praktikalyq jaqtan, Atatürık öz qūrdastarynyŋ arasynda da erekşelenetın edı.
Ekonomikalyq tūrǧydan bolsa, halqynyŋ jaǧdaiyn jaqsartu – ekı liderdıŋ de negızgı maqsattarynyŋ bırı edı. Älihantanuşy ǧalym Sūltan Han Aqqūlynyŋ eŋbegınde, Älihan Bökeihannyŋ ekonomist retınde, qazaq memleketın 20-25 jyldyŋ ışınde japondardyŋ täjıribesın negız etıp ala otyryp, ūlttyq qūndylyqtardy saqtap, qazaq halqyn älemdegı eŋ baquatty, auqatty elderdıŋ qataryna qosudy naqty josparlaǧany detaldy türde aşylǧan (Aqqūly, 2016). Alaştanuşy ǧalym Tūrsyn Jūrtbaidyŋ taldauynda, Bökeihannyŋ ūstanymy boiynşa, jerdıŋ astyndaǧy, üstındegı, aspanyndaǧy barlyq igılık qazaq memleketıne qyzmet etuı kerek. Ä. Bökeihannyŋ aituynşa: «Onyŋ ärbır tüiır tasy är qazaqtyŋ öŋırıne tüime bolyp qadalu kerek»; sondai-aq, «Qazaqtyŋ jerınde öndırılgen bır uys jün sol memlekettıŋ azamattarynyŋ üstıne toqyma bolyp kiıluı kerek», iaǧni tolyqtai ekonomikalyq täuelsızdık pen bırlıkke qol jetkızuge ūmtyluy tiıs (Jūrtbai, 2011). 20-ǧasyrdyŋ basyndaǧy qazaq ziialylarynyŋ jan-jaqty bılımı, şet ölkelerdıŋ ekonomikalyq damuyn ülgı retınde qoldanudy naqty josparlap, mūny ūlttyq qūndylyqtardy saqtai otyryp jüzege asyrudy oilastyrulary taŋdandyrmai qoimaidy.
Mūstafa Kemal Atatürık te Älihanǧa ūqsas, şet memleketterdıŋ damu ürdısın qadaǧalap, ozyq täjıribelerdı öz memleketınıŋ, halqynyŋ tūrmysyn jaqsartuda qoldanady. Metallurgiiadan öndırıske, bank, qarajat sektorynan investisiiaǧa ekonomikaǧa qatysty köptegen salalarda öte qarqyndy damudy jüzege asyrady (Atatürkçülük, 1998). Soǧystan äbden älsıregen elın bas-aiaǧy on jyldyŋ ışınde aiaǧynan tık tūrǧyzyp, ekonomikalyq jeŋıske jetkızedı. Būl qarqyndy damu öz kezegınde äskeri, saiasi, äleumettık, sondai-aq demografiialyq, psihologiialyq, t.s.s. jetıstıkterdı bırge jeteleidı.
Qorytyndylap kelgende, 20-ynşy ǧasyrda türkı älemınde ziialy, kemeŋger de köregen kösemderdıŋ ışınde Älihan Bökeihan men Atatürıktıŋ orny bölek. Ekı jetekşınıŋ pıkır-paiymdarynyŋ, paidalanǧan täsılderınıŋ ūqsastyǧyna, basty maqsat, mūrattary bolǧan täuelsızdık jolyndaǧy küresterıne taŋdanbau, täntı bolmau mümkın emes. Ekı liderdıŋ de ömır joly önegelı taǧylymǧa toly. Ekı küreskerdıŋ täuelsızdık küresınıŋ nätijesı bırdei bolmady; öitkenı, ekı memlekettıŋ sol kezdegı saiasi jäne äskeri şarttary bırdei emes edı. Söitse de, ekı kösemnıŋ de öz ömırlerın otqa salyp, Otan üşın jan pida degen ūstanymdaryna, halqy üşın ıstegen ötelmes eŋbekterıne keiıngı ūrpaq qaryzdar. Ūlt kösemderınıŋ arttaǧy ūrpaqqa qaldyrǧan qūndy baǧyttarynyŋ maŋyzy kün ötken saiyn arta tüspese, kemıgen joq.
Güljanat QŪRMANǦALİEVA ERJİLASUN, tarih ǧylymdarynyŋ doktory,
Ankara, Gazi universitetı
Ädebietter: Aqqūly Sūltan Han. Älihan Bökeihan: Zertteuler, maqalalar jäne sūhbattar. Almaty: Er Jänıbek, 2016. Aqqūly, Sūltan Han. “Älihan Bökeihanov IýNESKO aiasynda bükılälemdık dara tūlǧa dep tanyldy”, http://www.inform.kz/kaz/article/2842432, 24.11.2015. Atatürkçülük: Atatürk’ün Görüş ve Direktifleri, Genelkurmay Başkanlığı, İstanbul: 1998. Jūrtbai, Tūrsyn. “Älihan Bökeihanov jäne bırtūtas Alaş ideiasy”, http://www.qazaquni.kz/?p=10227, 30.12.2011. Jūrtbai, Tūrsyn. Ūranym - Alaş. Almaty: El-şejıre, 2008, 3 tom. Qoigeldiev, Mämbet. “Alaş kögındegı kün – Älihan Bökeihan” (sūhbat), 05.03.2009. Qoigeldiev, Mämbet (qūrast.+kırıspe). Älihan Bökeihanov. Şyǧarmalar. Almaty: Qazaqstan, 1994
history.kz
