Qazaqtyŋ bolmysy men tek qoryn özgertıp, jadysy men boiyna sıŋıp ketken aşarşylyqtyŋ qasıretın saiasilandyrmau üşın, būl mäselenı täuelsızdıktıŋ basy men 30 jyldyǧynda ǧana kötermeu kerek edı. Osy aralyqta aşarşylyqtyŋ tarihyn ne qajet etpedı, ne köŋıl audarmady, ne zertteuge mümkındık jasamady. Al endı kelıp, sabyr saqtap, saiasilandyrmaiyq deidı.
Solaqai saiasattyŋ saldarynan aşyqqan qazaq ata jerınen aua köşıp, Qytai, Türıkmenstan, Özbekstan, Resei, Qyrǧyzstan jerlerınde panasyz ben qorǧansyz bosqynnyŋ künın kördı. Bas sauǧalap qaşqan qazaqty şekarada kordon qoiyp, OGPU men NKVD, Qyzyl äskerdıŋ otriadtary aiausyz qyryp, bükıl mal-mülkın tartyp aldy. Körşı elderde de būlarǧa tynym bolǧan joq, körşı respublikalardyŋ basşylary qazaqtyŋ malyn tartyp alyp, sol arqyly et salǧyrtyn tölep, özderın teŋtıretıp jıberdı. Qazaq öz jerınde de, körşı bauyrlastardyŋ jerınde de, Batys Sıbırde de eşkımge kerek bolmai qaldy. Aş-jalaŋaş qazaqty it pen malǧa teŋep, jūmysqa da almady, bır üzım nan da bermedı. Qazaqtardy ūry, jalqau dep, äleumettıŋ eŋ tömengı satysyna jatqyzyp, äbden qorlady. Ölıp jatqan qazaqty sanaudy da qoiǧan, olardy eşkım kömgen de joq. Aştan būralǧan, äbden älsırep qajyǧan qazaq öz bauyryn jer qoinauyna tapsyruǧa küşı de bolmady.
Tek 1932 jyly ǧana Qazaqstanda panasyz qalǧan balalardyŋ sany 80 myŋnan asty. Būl balalar üşın arnaiy üiler qūrǧanymen, olarǧa azyq berılmedı. Kışkentai balalar sol jerde aştan būralyp, qyrylyp jatty. Aşarşylyq eŋ aldymen osy balalar men jasy kelgen qariialarǧa auyr tidı. Būlardyŋ arasynda aşarşylyqtan aman qalǧandary öte az.
Aşarşylyq tarihyn zerttegen şetel tarihşylardyŋ barlyǧy da 90 jyl būrynǧy Ülken aşarşylyq qazaqtyŋ dästürlı şaruaşylyǧy men qoǧamyn ǧana joiyp qoimai, onyŋ bolmysy men mınez-qūlqyn tolyqtai özgertıp jıberıp, ony momyn "keŋestık ūltqa" ainaldyrdy degen pıkırge kelgen. Osydan keiın qazaq inersiiamen bas köterse de, būrynǧy qauhary da, qaisar mınezı de az qaldy. Aşarşylyq qazaq halqynyŋ psihikasyn özgertıp, qasıret pen näubet jyldaryndaǧy qorqynyş pen ürei, şarasyzdyq pen tüŋıluşılık siiaqty kerı tūstar bırtındep jady men boiǧa sıŋe bastady.
Bügıngı qazaq qoǧamynyŋ dertıne ainalǧan jemqorlyq pen paraqorlyq, aşközdık pen toiymsyzdyq, körgensızdık pen nemkettılık, nadandyq pen köngıştık, şarasyzdyq pen boisūnyşylyq sol kezden tamyr alady. Tıptı 1931-1933 jyldary qaita oralamyn degen qazaqty bızdıŋ sol kezdegı bilık qabyldaǧysy kelmedı. Körşıler mäjbürlegen soŋ ǧana, amalsyzdan jer jerge ökılettı adamdaryn jıberıp, elge oralyŋdar dep ügıt-nasihat jürgızıp, jarylqaimyz dep ötırık ūran tastady. Üstındegı jyrtyq-jamau kiımınen basqa tügı joq, temır jol beketterıne jinalǧan qazaqty bilık taǧy da aldady. Aptalap eşelon kütken qazaq sol jerde jüzdep ölıp jatty.Sostav kelgennıŋ özınde jolǧa azyq, tıptı su da bermedı. Al jıberse, astyqqa qūm aralastyryp, kömek körsetkendei boldy. Ol az bolsa, arasynda antikeŋestık elementter bar dep, bırneşe kün şekarada ūstady. Azyqsyz tekserudı kütken qazaq taǧy qyryldy. Osyndai auyrtpalyqtan ötıp elge oralǧan qazaqty taǧy da eşkımge kerek etpedı. Olardy öz ata jerı men tuǧan auyldaryna emes, şekaradan şalǧai jerlerge ışkı dalaly öŋırlerge aparyp kolhoz etıp ornalastyrmaqşy boldy. Keiın Qytaidan 100 myŋ bas mal satyp alyp, mal şaruaşylyǧyn kötermekşı boldy. Sony qalpyna keltıruge keŋes ökımetınıŋ 30 jyly kettı. Qazaq jylqysy, qazaq qoiy, qazaq tazysy degen sol kezde qūryp bıtken. Öitkenı 1928-1932 jyldary Qazaqstanda bükıl mal basynyŋ 90 paiyzy joiylǧan. Al qalalarda jäne käsıporyn ortalyqtarynda mysyq pen it qalmaǧan kez edı. Qazaqtyŋ būl qasırettı tarihy älı de jüielı türde zerttelmei kele jatyr. Onyŋ aşylar tūstary men qyrlary öte köp. Mūny zerttegende de, tek tarihşylardyŋ moiynyna ıle saluǧa bolmaidy. Būl keşendı salaly ǧylymi zertteudı qajet etedı. Öitkenı aşarşylyq qazaqtyŋ da, onyŋ basty azyq közı - malynyŋ da tek qoryn tūtastai özgertıp jıbergen. Būl zertteu bır jyldyŋ da, ne bır zertteu institutynyŋ da köteretın jügı emes. Äruaqty syilaimyz desek, aşarşylyq qūrbandaryn eske alamyz desek, nauqanşyldyqty qoiyp, būl näubettı josparly, satyly, kezeŋ-kezeŋmen zertteuımız kerek. Aşarşylyqpen ainalysatyn mamandardyŋ esımderı belgılı. Aşarşylyqtyŋ tarihyn aşa alatyn sol keŋestık kezeŋnıŋ mamandary da belgılı. Bızdıŋ elde tarihty jaza alatyn käsıbi maman köp emes. Aşarşylyqtyŋ tarihyna kedergı men tosqauyl bolyp tūrǧan närselerdıŋ barlyǧy da belgılı. Bızdıŋ arhivterde qūjattar jetıp artylady, aşarşylyqtyŋ tarihyn jazyp şyǧamyn degen adamǧa. Būl baiqūs arhivterdıŋ jaǧdaiy da belgılı. Tiyn üşın zertteumen ainalysyp jürgen tarihşy-ǧalymdardyŋ jaǧdaiy da belgılı. Eş qūpiia emes. Osy mäselelerdıŋ şeşımın tapqanda, bız, el ışındegı jäne syrttaǧy qazaqtarǧa, köpşılık jūrtqa HH ǧasyrda qazaqtyŋ basynan ötken eŋ qasırettı tarihty köptomdy ǧylymi tuyndy retınde ūsyna alamyz. Būl tarihtyŋ qazaq üşın eŋ bastysy - taǧylym alu jäne ony bolaşaqta boldyrtpau. Olai ıstei almai ma qazırgı bilık, onda jūrttyŋ basyn qatyrmai, şulatpai, ūrandatpai, qoia salu kerek.
Almas Jünısbai
